Organizmy genetycznie zmodyfikowane

Organizmy genetycznie zmodyfikowane

Organizmy genetycznie zmodyfikowane Materiały szkoleniowe Poznań, 2007

Projekt realizowany dla Ministerstwa Środowiska i Centrum Informacji o Środowisku Wydawca: Polskie Zrzeszenie Inżynierów i Techników Sanitarnych Oddział Wielkopolski No part of this book may be reproduced in any form by photostat, microfilm or any others means without permission from the publisher Materiały opracował Zespół w składzie: Andrzej Anioł, Henryk Bujak, Agnieszka Dalbiak, Michał Giźiński, Barbara Głowacka, Anna Linkiewicz, Sylwia Oleszczuk, Joanna Rybak, Ewa Sawicka-Sienkiewicz, Sławomir Sowa, Tomasz Twardowski, Janusz Zimny, Tomasz Zimny, Jan Narklewicz-Jodko, Paweł Połanecki, Stanisław K. Wiąckowski, Tadeusz Żarski Materiały do druku zatwierdziło: Ministerstwo Środowiska Redaktor techniczny: Sergiusz Zabawa Projekt okładki: Tomasz Moś Projekt współfinansowany przez Unię Europejską Projekt dofinansowany ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie ISBN 978-83-89696-65-7 Skład: Tomasz Moś Druk: Zakład Poligraficzny Moś-Łuczak sp.j. ul. Piwna 1, 61-065 Poznań

WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO SPIS TREŚCI PRZEDMOWA.................................... 11 I. WPROWADZENIE DO BIOTECHNOLOGII.............. 13 I.1. Czym jest biotechnologia?......................... 15 I.2. Różne kolory biotechnologii i ich rola................... 15 I.3. Czym jest GMO sposoby uzyskiwania organizmów genetycznie zmodyfikowanych............................. 22 I.4. Znaczenie nowoczesnej biotechnologii................... 24 II. WSPÓŁISTNIENIE (KOEGZYSTENCJA) UPRAW GMO Z INNYMI SPOSOBAMI PRODUKCJI.............. 25 II.1. Wprowadzenie.............................. 27 II.2. Zasady koegzystencji upraw odmian transgenicznych z uprawami konwencjonalnymi i ekologicznymi.................... 28 II.3. Koegzystencja w Unii Europejskiej.................... 29 II.4. Przykłady rozwiązań w różnych krajach UE............... 32 II.4.1. Niemcy............................. 32 II.4.2. Czechy............................. 33 III. ROŚLINY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE............ 35 III.1. Wprowadzenie.............................. 37 III.2. Inżynieria genetyczna roślin sposoby wprowadzania genów do roślin.. 38 III.3. Rośliny genetycznie zmodyfikowane i perspektywy ich wykorzystania.. 38 III.3.1. Zastosowanie roślin GM w nauce................ 38 III.3.2. Zastosowanie roślin GM w praktyce............... 39 III.3.3. Tolerancja na herbicydy..................... 39 III.3.4. Odporność na szkodniki..................... 40 III.3.5. Odporność na choroby..................... 40 III.3.6. Ulepszanie cech jakościowych................. 41 III.3.7. Praktyczne zastosowanie w tradycyjnej hodowli roślin..... 42 III.4. Genetycznie zmodyfikowane rośliny uprawiane w najbliższej przyszłości 43 III.4.1. Tolerancja stresów środowiskowych.............. 43 III.4.2. Wykorzystanie w leśnictwie................... 43 III.4.3. Biodegradowalne plastiki.................... 44 III.4.4. Biopaliwa............................ 44 III.4.5. Rośliny jako biofabryki - substancje wykorzystywane w medycynie (biofarmaceutyki)................. 45 III.4.6. Usuwanie zanieczyszczeń ze środowiska - fitoremediacja.... 45

6 SPIS TREŚCI III.5. Obecna produkcja roślin genetycznie zmodyfikowanych......... 46 III.5.1. Powierzchnia upraw GM stale wzrasta............. 46 III.5.2. Coraz więcej małych gospodarstw uprawia rośliny GM..... 50 III.5.3. Wpływ na środowisko...................... 51 III.5.4. Korzyści ekonomiczne...................... 51 III.5.5. Kolejne kraje wydają zgody na uprawę roślin GM........ 51 III.6. Obawy związane z uprawą genetycznie zmodyfikowanych roślin..... 52 III.6.1. Potencjalny negatywny wpływ na środowisko......... 52 III.7. Podsumowanie.............................. 56 IV. ZWIERZĘTA GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE......... 57 IV.1. Wprowadzenie.............................. 59 IV.2. Tradycyjna hodowla zwierząt w zestawieniu z możliwościami biotechnologii.............................. 59 IV.3. W jakim celu tworzy się transgeniczne zwierzęta?............ 60 IV.3.1. Wykorzystanie naukowe..................... 60 IV.3.2. Wykorzystanie praktyczne................... 61 IV.4. Zastosowanie transgenicznych zwierząt w biomedycynie......... 61 IV.4.1. Zwierzęta jako bioreaktory (molecular pharming)........ 61 IV.4.2. Zwierzęta jako dawcy organów do ksenotransplantacji..... 64 IV.5. Przykłady genetycznych modyfikacji zwierząt.............. 65 IV.5.1. Ssaki.............................. 65 IV.5.2. Modyfikacje genetyczne ptaków................ 67 IV.5.3. Transgeniczne ryby....................... 67 IV.5.4. Transgeniczne owady...................... 68 IV.6. Gospodarcze perspektywy wykorzystania transgenicznych zwierząt.... 68 IV.7. Trudności związane z chowem zwierząt zmodyfikowanych genetycznie 69 IV.8. Obawy związane z chowem zwierząt zmodyfikowanych genetycznie... 69 IV.8.1. Zmiany w środowisku...................... 69 IV.8.2. Zapewnienie dobrostanu zwierząt................ 70 IV.8.3. Bezpieczeństwo człowieka, konsumenta............ 70 IV.8.4. Obawy natury etycznej..................... 71 IV.9. Produkty transgenicznych zwierząt na rynku europejskim......... 71 IV.10. Podsumowanie.............................. 71 V. MIKROORGANIZMY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE..... 73 V.1. Pojęcie genetycznie zmodyfikowanych mikroorganizmów........ 75 V.2. Wykorzystanie mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych.... 76 V.3. Projekty badawcze z wykorzystaniem mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych prowadzone w Polsce................. 79 V.4. Obawy i zagrożenia wynikające ze stosowania mikroorganizmów genetycznie modyfikowanych...................... 80 VI. ZASTOSOWANIA GMO........................... 83 VI.1. Wprowadzenie.............................. 85 VI.2. Wartość żywieniowa i technologiczna roślin genetycznie zmodyfikowanych............................ 86 VI.3. Pasze ze zmodyfikowanych roślin..................... 88 VI.4. Rośliny GM w rolnictwie światowym.................. 88 VI.5. GMO w ochronie środowiska....................... 89

SPIS TREŚCI 7 VI.6. Wykorzystanie GMO w przemyśle.................... 91 VI.7. Przepisy regulujące użycie GMO..................... 94 VI.7.1. Zamknięte użycie GMO..................... 94 VI.7.2. Zamierzone uwolnienie GMO do środowiska w celach innych niż wprowadzanie do obrotu.................. 95 VI.7.3. Wprowadzenie do obrotu produktów GMO........... 96 VI.8. Zastosowania GMO w medycynie..................... 97 VI.8.1. Inżynieria genetyczna a medycyna............... 97 VI.8.2. Jakie organizmy mogą być producentami substancji wykorzystywanych w medycynie?............... 97 VI.8.3. Dieta prozdrowotna...................... 98 VI.8.4. Problem alergii......................... 99 VI.8.5. Związki farmakologicznie czynne............... 100 VI.8.6. Terapia genowa........................ 103 VI.8.7. Ksenotransplantacje...................... 103 VI.8.8. Mikroorganizmy jako producenci leków............ 104 VII. AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO................ 107 VII.1. Wprowadzenie.............................. 109 VII.2. Akty prawa międzynarodowego..................... 109 VII.2.1. Konwencja z Rio de Janeiro................... 109 VII.2.2. Protokół Kartageński...................... 110 VII.3. Prawo Unii Europejskiej.......................... 111 VII.3.1. Dyrektywa 90/219/WE w sprawie ograniczonego stosowania mikroorganizmów zmodyfikowanych genetycznie....... 111 VII.3.2. Dyrektywa 2001/18/WE w sprawie zamierzonego uwalniania do środowiska organizmów zmodyfikowanych genetycznie i uchylająca dyrektywę Rady 90/220/EWG........... 114 VII.3.3. Rozporządzenie 726/2004/WE ustanawiające wspólnotowe procedury wydawania pozwoleń dla produktów leczniczych stosowanych u ludzi i do celów weterynaryjnych i nadzoru nad nimi oraz ustanawiające Europejską Agencję Leków...... 121 VII.3.4. Rozporządzenie 1829/2003/WE w sprawie zmodyfikowanej genetycznie żywności i paszy.................. 122 VII.3.5. Rozporządzenie 1830/2003/WE dotyczące możliwości śledzenia i etykietowania organizmów zmodyfikowanych genetycznie oraz możliwości śledzenia żywności i produktów paszowych wyprodukowanych z organizmów zmodyfikowanych genetycznie i zmieniające Dyrektywę 2001/18/WE............. 128 VII.3.6. Dyrektywa 98/44/WE w sprawie ochrony prawnej wynalazków biotechnologicznych...................... 129 VII.3.7. Rozporządzenie 1946/2003/WE w sprawie transgranicznego przemieszczania organizmów genetycznie zmodyfikowanych.. 130 VII.3.8. Podsumowanie......................... 131 VII.4. Krajowe uregulowania prawne z zakresu GMO.............. 132 VII.4.1. Co reguluje Ustawa o GMO w Polsce.............. 132 VII.4.2. Zamknięte użycie organizmów genetycznie zmodyfikowanych 136 VII.4.3. Szczegółowe informacje dotyczące zamierzonego uwolnienia GMO do środowiska oraz wprowadzania do obrotu produktów GMO... 137 VII.4.4. Projekt nowej ustawy Prawo o GMO............. 140

8 SPIS TREŚCI VIII. RAMOWE STANOWISKO POLSKI DOTYCZĄCE ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH (GMO) 147 IX. ROLA ORGANÓW ADMINISTRACJI PAŃSTWOWEJ........ 161 IX.1. Minister Środowiska - organ administracji rządowej, właściwy ds. GMO 163 IX.1.1. Bezpośrednie zadania wynikające z prawa krajowego...... 163 IX.1.2. Kompetencje i zadania Ministra Środowiska wynikające z Protokołu Kartageńskiego................... 164 IX.1.3. Bezpośrednie zadania wynikające z Protokołu Kartageńskiego 164 IX.2. Komisja opiniodawczo-doradcza ds. GMO Ministra Środowiska..... 165 IX.3. Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi.................... 166 IX.4. Główny Inspektor Sanitarny....................... 167 IX.5. Kontrola przestrzegania przepisów ustawy................ 167 IX.5.1. PAŃSTWOWA INSPEKCJA SANITARNA.......... 167 IX.5.2. PAŃSTWOWA INSPEKCJA OCHRONY ROŚLIN I NASIENNICTWA...................... 168 IX.5.3. INSPEKCJA WETERYNARYJNA............... 169 IX.5.4. INSPEKCJA HANDLOWA.................. 170 IX.5.5. PAŃSTWOWA INSPEKCJA PRACY............. 170 IX.5.6. ORGANY CELNE....................... 171 IX.5.7. INSPEKCJA JAKOŚCI HANDLOWEJ ARTYKUŁÓW ROLNO-SPOŻYWCZYCH................... 171 IX.5.8. INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA.......... 172 IX.6. Laboratoria referencyjne w zakresie GMO................ 172 X. ROLA ADMINISTRACJI NIŻSZEGO SZCZEBLA W PROCESIE PODEJMOWANIA DECYZJI W SPRAWACH DOTYCZĄCYCH ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH..... 175 X.1. Przepisy obowiązujące........................... 177 X.2. Projekt nowej ustawy Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych............................. 179 XI. REJESTRY ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH........................... 181 X.1. Rejestry GMO według obowiązującej ustawy o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (GMO)......................... 183 X.1.1. Rejestr zamkniętego użycia GMO................. 184 X.1.2. Rejestr zamierzonego uwalniania GMO do środowiska...... 185 X.1.3. Rejestr produktów GMO..................... 186 X.1.4. Rejestr wywozu za granicę i tranzytu przez terytorium Rzeczypospolitej Polskiej produktów GMO............ 187 X.2. Inne rejestry................................ 187 X.3. Rejestry GMO w projekcie ustawy - Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (GMO)........................ 187 XII. REJESTRY UŻYTKOWANIA ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH.......................... 189 XII.1. Rejestry GMO według ustawy z 2001 r.................. 191 XII.1.1.Rejestr wydanych zgód na zamknięte użycie GMO........ 191

SPIS TREŚCI 9 XII.1.2.Rejestr wydanych zgód na zamierzone uwolnienie GMO do środowiska w celach innych niż wprowadzenie do obrotu..... 192 XII.1.3.Rejestr wydanych zezwoleń na wprowadzenie do obrotu produktów GMO......................... 192 XII.1.4.Rejestr wydanych zezwoleń na wywóz za granicę lub tranzyt przez terytorium RP produktów GMO.................. 193 XII.2. Rejestry GMO według projektu nowego prawa o GMO.......... 194 XII.2.1.Rejestr Zakładów Inżynierii Genetycznej............. 194 XII.2.2.Rejestr zamkniętego użycia mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych........................ 195 XII.2.3.Rejestr zamkniętego użycia organizmów genetycznie zmodyfikowanych........................ 195 XII.2.4.Rejestr zamierzonego uwolnienia organizmów genetycznie zmodyfikowanych do środowiska................. 195 XII.2.5.Rejestr wprowadzania do obrotu organizmów genetycznie zmodyfikowanych........................ 195 XII.3. Rejestry prowadzone przez ministra właściwego do spraw rolnictwa poprzez Głównego Inspektora Ochrony Roślin i Nasiennictwa (art.177.1) 196 XII.4. Rejestry prowadzone przez ministra właściwego do spraw zdrowia.... 196 XIII. ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO...... 197 XIII.1. Genetycznie zanieczyszczenie środowiska................. 199 XIII.2. GMO na razie dziękujemy........................ 208 XIII.3. Czy pasze zawierające GMO stanowią zagrożenie dla zdrowia zwierząt i ludzi................................... 211 XIII.4. GMO w rolnictwie zagadnienia prawne................. 218 XIII.4.1. Prawo Unijne, cele i funkcje aktów normatywnych dot. GMO.. 220 XIII.4.2. Zasady podstawowe, główne akty normatywne i regulacje dot. GMO w UE........................ 220 XIII.4.3. Koegzystencja, praktyka stosowania prawa unijnego dot. GMO 224 XIII.4.4. GMO, prawo niektórych krajów członkowskich......... 226 XIII.4.5. GMO. Prawo polskie....................... 228 XIV. PYTANIA KONTROLNE........................... 229 XV. SŁOWNICZEK................................. 241 XVI. PRZYKŁADOWE PUBLIKACJE Z ZAKRESU BIOTECHNOLOGII 245

WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO PRZEDMOWA Günter Verheugen - wiceprzewodniczący Europejskiej Komisji Przedsiębiorczości i Przemysłu zapowiadając debatę na temat realizacji Strategii Biotechnologii w Europie przypomniał: Biotechnologia ma ogromne znaczenie dla rozwoju przemysłu w Europie i stanowi zasadniczy komponent naszego rozwoju i konkurencyjności. ( ) Poprzez zapewnienie odpowiednio wysokiego poziomu badań w zakresie biotechnologii przyczyniamy się do bardziej generalnych celów jak tworzenie dobrze płatnych miejsc pracy dla kadry o wysokich kwalifikacjach, do wzrostu ekonomicznego oraz poprawy naszego bilansu handlowego. 1 Szczególnie dynamiczny postęp w biotechnologii dokonuje się w dziedzinie inżynierii genetycznej, umożliwiającej zmianę materiału genetycznego dowolnego organizmu. W drodze modyfikacji genetycznych otrzymano rośliny uprawne odporne na herbicydy (soja, kukurydza, rzepak, bawełna, lucerna) i na szkodniki owadzie (kukurydza, bawełna, ziemniak z owadobójczym czynnikiem Bt). Uprawy roślin transgenicznych w 2006 r. objęły ponad 100 mln ha w 22 krajach świata. Ze zmodyfikowanych mikroorganizmów uzyskuje się na skalę przemysłową leki: insulinę, hormon wzrostu, interferon, szczepionki przeciwwirusowe, czynniki krzepliwości krwi. Gruczoły mleczne zwierząt transgenicznych (koza, krowa) są ważnym źródłem ludzkich białek o działaniu terapeutycznym. Prowadzone są prace nad uzyskaniem roślin transgenicznych o zmiemionych walorach prozdrowotnych i smakowych, odpornych na choroby oraz na niekorzystne warunki środowiska (mróz, susza, zasolenie), pochłaniających zanieczyszczenia z gleby i wody. Poddawane są próbom klinicznym innowacyjne metody leczenia chorób, m.in. chorób szpiku kostnego oraz niektórych nowotworów. Prowadzi się badania nad wykorzystaniem zwierząt jako dawców narządów do ksenotransplantacji. Mimo licznych, widocznych sukcesów inżynierii genetycznej, wiele osób wyraża obawy wobec praktycznego wykorzystywania organizmów genetycznie zmodyfikowanych (GMO). W Polsce w ostatnich latach spadła akceptacja społeczna dla produktów opartych na roślinach transgenicznych. Jedną z przyczyn tego zjawiska jest brak rzeczowej informacji o korzyściach płynących z wykorzystania zdobyczy biotechnologii. Niewystarczająca jest również popularyzacja wiedzy o ewentualnych zagrożeniach związanych z użyciem organizmów zmodyfikowanych genetycznie oraz o środkach bezpieczeństwa, jakie są podejmowane przy wprowadzaniu do obrotu produktów GMO. 1 http://www.cordis.lu Biotechnology is of great importance to several of Europe's industrial sectors and will be a key component to increase our competitiveness, Verheugen stressed. By keeping Europe at the cutting edge of biotechnology research, we will also contribute to the more general goals of creating more highly-qualified and well paid-jobs, boost economic growth and improve our terms of trade.

12 PRZEDMOWA Oddane do rąk Państwa opracowanie przygotowane zostało w celu prezentacji możliwości i ograniczeń inżynierii genetycznej oraz norm prawnych regulujących jej stosowanie. Materiały te, zaadresowane do pracowników administracji publicznej, są wynikiem pracy i zaangażowania wielu Autorów, pragnących przekazać bezstronnie i przystępnie informację o organizmach GM, ich praktycznym stosowaniu i perspektywach wykorzystania, o aktach prawnych regulujących wytwarzanie i stosowanie GMO obowiązujących w Polsce i na terenie Unii Europejskiej oraz o działaniach związanych z wprowadzaniem GMO do środowiska, zapewniających bezpieczeństwo biologiczne i zmniejszających ryzyko krzyżowania się roślin transgenicznych z niemodyfikowanymi. Jedynie konsument dysponujący obiektywną wiedzą o produktach GMO będzie mógł w świadomy sposób korzystać z prawa wyboru towaru zmodyfikowanego lub konwencjonalnego. Mamy nadzieję, że nasze opracowanie zostanie przyjęte życzliwie i okaże się pomocne w przybliżeniu wiedzy o organizmach GM. prof. dr hab. Barbara Głowacka koordynator projektu Wzmocnienie systemu informacji o środowisku w szczególności z zakresu bezpieczeństwa biologicznego Usługa szkoleniowa, w ramach Transition Facility 2004/016-829.03.01, szkolenia w zakresie GMO

I. WPROWADZENIE DO BIOTECHNOLOGII

WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO WPROWADZENIE DO BIOTECHNOLOGII Tomasz TWARDOWSKI Instytut Chemii Bioorganicznej PAN w Poznaniu WPROWADZENIE DO BIOTECHNOLOGII I.1. Czym jest biotechnologia? Biotechnologia jest jedną z tych dziedzin działalności człowieka, które od lat są wpisane w panoramę życia naukowego i naszej codzienności. Każdego dnia mamy do czynienia z wytworami biotechnologii, mającymi zastosowanie w przemyśle, ochronie środowiska, medycynie, czy w żywieniu i w produkcji żywności, a nawet o tym nie wiemy. Takie hasła jak żywność transgeniczna [żywność GM], terapia genowa czy też najbardziej znane terminy: GMO genetycznie zmodyfikowany organizm (ang. genetically modified organizm) i LMO żywy genetycznie zmodyfikowany organizm (ang. living modified organizm) zarówno weszły do naszego codziennego i standardowego słownika, jak i nadal elektryzują oraz wzbudzają emocje w społeczeństwie. Biotechnologia jest to świadczenie dóbr i usług z wykorzystaniem metod biologicznych (definicja wg OECD - Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, czyli Organisation for Economic Co-operation and Development). Rozwój biotechnologii obserwujemy głównie w trzech obszarach: 1) rolnictwie z przetwórstwem rolno-spożywczym, 2) przemyśle oraz 3) farmacji z medycyną i weterynarią. Dla rozwoju każdej dziedziny nauki zasadnicze znaczenie mają nakłady finansowe i postęp badań podstawowych; jednakże w przypadku biotechnologii szczególną rolę odgrywają także odbiór społeczny i uregulowania prawne. W aspekcie uregulowań prawnych podstawowe znaczenie mają kwestie bezpieczeństwa biologicznego człowieka i środowiska oraz ochrona własności intelektualnej. Należy zwrócić uwagę na to, że nawet najbardziej wyrafinowane dyscypliny naukowe - jak w przypadku biotechnologii: genomika, bioinformatyka, rybosomologia, proteomika i wiele innych - są przekładane na zwykłe codzienne produkty - artykuły powszechnego użytku, takie jak np. farmaceutyki, środki piorące, wyroby z bawełny, bioetanol czy też pasze. Współczesna biotechnologia w życiu codziennym wzbudza ambiwalentne odczucia w społeczeństwie. I.2. Różne kolory biotechnologii i ich rola Zgodnie z przyjętą przez OECD (jak i UE) klasyfikacją wyróżnić można następujące umowne działy biotechnologii, często określane kolorami: zielona biotechnologia (ang. green biotechnology), którą stanowią przede wszystkim biotechnologie związane z rolnictwem,wykorzystywane w celach spożywczych i niespożywczych,

16 T.TWARDOWSKI czerwona biotechnologia (ang. red biotechnology), to biotechnologia wykorzystywana w ochronie zdrowia, biała biotechnologia (ang. white biotechnology), to biotechnologia przemysłowa wykorzystująca systemy biologiczne w produkcji przemysłowej i ochronie środowiska. Zasadnicze znaczenie mają również: fioletowa biotechnologia zogniskowana wokół zagadnień społecznych i prawnych, jak akceptacja społeczna, legislacja, własność intelektualna czy też zagadnienia filozoficzne i etyczne; oraz inne, nie mające dotychczas większego znaczenia w naszym kraju, jak niebieska biotechnologia poświęcona problematyce biotechnologii wód (jezior, oceanów i mórz). Społeczeństwo i gospodarka oparte na wiedzy wykreowały specyficzny łańcuch wartości dodanej składający się z nauki i techniki, legislacji i praw własności intelektualnej oraz akceptacji społecznej. W łańcuchu wartości dodanej technologii innowacyjnych, takich jak nowoczesna biotechnologia, postęp uwarunkowany jest równoległym rozwojem wszystkich elementów składowych. Polskie uregulowania prawne obecnie spełniają normy europejskie i światowe, jednakże są w stanie permanentnej nowelizacji, odzwierciedlając w ten sposób stan prawny mający również miejsce w innych krajach oraz dynamikę rozwoju tej innowacyjnej gałęzi gospodarki, jaką jest biotechnologia. Niski poziom akceptacji społecznej jest zapewne spowodowany określonym poziomem wiedzy społeczeństwa, brakiem popularyzacji biotechnologii ze strony przemysłu przy bardzo dużej aktywności i efektywności ugrupowań zielonych. Dobre zaplecze logistyczne i przygotowana kadra biotechnologów stwarzają nadzieję, że społeczne i prawne aspekty będą sprzyjać rozwojowi produkcji i kreowaniu miejsc pracy w sektorze biotechnologii, tak aby nasz kraj nie był prawie wyłącznie konsumentem produktów inżynierii genetycznej, jak to ma miejsce obecnie, ale stał się również ich producentem. Konieczne jest w tym celu spełnienie kilku istotnych warunków. Perspektywy polskiej biotechnologii zależą m.in. od szybkiego uregulowania i ciągłej harmonizacji norm prawnych zgodnie ze standardami europejskimi i światowymi, właściwej edukacji społeczeństwa, intensyfikacji badań podstawowych, wspomagania badań rozwojowych oraz zwiększenia liczby inkubatorów przedsiębiorczości łączących naukę i przemysł. Lista czynników warunkujących postęp w nauce, nie tylko w biotechnologii, jest długa. Wiele z tych czynników zależy od właściwego zaangażowania agend rządowych, których skuteczne decyzje mogą usunąć utrudnienia w wykorzystaniu efektów nauki we wprowadzaniu innowacyjnych technologii do gospodarki. Musimy uniknąć błędu zaniechania. Polska spełnia wszelkie uwarunkowania rozwoju nowoczesnej biotechnologii. Stwierdzamy z całym przekonaniem, że dynamiczny rozwój biotechnologii: jest oparty na solidnych przesłankach naukowych; prowadzi do rozwoju innowacyjnych technologii zasadniczych dla postępu ekonomicznego naszego państwa; jest zgodny z koncepcją rozwoju i normami prawnymi Unii Europejskiej. W odniesieniu do czerwonej biotechnologii polscy eksperci charakteryzują sytuację następująco: Profesor Jan Lubiński z Pomorskiej Akademii Medycznej (Szczecin) ocenia perspektywy medycyny przyszłości w naszym kraju: ( ) Medycyna przyszłości w coraz większym stopniu będzie oparta na diagnostyce molekularnej zmian konstytucyjnych. Punktem wyjścia do jakichkolwiek działań

WPROWADZENIE DO BIOTECHNOLOGII 17 we wszystkich działach medycyny pediatrii, internie, ginekologii, onkologii itd., będzie test molekularny, jak np. test DNA krwi obwodowej. Praktycznie wskazanie do badań molekularnych wystąpi u każdego człowieka. Diagnostyczne testy molekularne nie będą najprawdopodobniej polegały na pełnej analizie całego genomu, a jedynie tych fragmentów, które są związane z rozwojem chorób (...) Model identyfikacji zmian oparty na badaniu polskiej populacji może wnieść niezwykle dużo do światowego zestawu zmian kluczowych. Ze względu na niezwykle prawdopodobną masowość tego typu diagnostyki molekularnej Polska może zyskać wyjątkowo zarówno w zakresie medycyny jak i ekonomii. ( ) 1 Natomiast doktor Piotr Borowicz (dyrektor Instytutu Biotechnologii i Antybiotyków) przyszłość produkcji innowacyjnych leków charakteryzuje następująco: ( )Większość biofarmaceutyków wytwarzana jest z użyciem rekombinowanych bakterii (głównie Escherichia coli) i drożdży (Saccharomyces cerevisiae), jak również rekombinowanych linii komórkowych organizmów wyższych oraz - w przypadku przeciwciał monoklonalnych - w hybrydowych kulturach międzygatunkowych. W skład biofarmaceutyków wchodzą niezwykle cenne grupy leków takie jak: rekombinowane hormony, interferony, interleukiny, hematopoetyczne czynniki wzrostu, czynnik martwicy nowotworów, czynniki krzepnięcia krwi, preparaty trombolityczne, enzymy terapeutyczne, przeciwciała monoklonalne i szczepionki. Z klinicznego punktu widzenia znalazły one zastosowanie w leczeniu lub zapobieganiu szeregu schorzeń, m. in.: cukrzycy, niedoboru wzrostu u dzieci i osób dorosłych, zawałów serca, zastoinowej niewydolności serca, udarów mózgu, stwardnienia rozsianego, neutropenii, trombocytopenii, anemii, zapalenia wątroby, reumatoidalnego zapalenia stawów, choroby Crohna, astmy oraz białaczki i całego szeregu chorób nowotworowych. Wykorzystanie technologii rekombinowanego DNA do produkcji ludzkich białek rozwiązało problemy ograniczonej ilości odpowiednich surowców z naturalnego źródła jak również zredukowało możliwość wystąpienia takich działań niepożądanych jak choroba Creutzfelda-Jacoba, zapalenie wątroby typu B lub HIV, wynikających z zanieczyszczeń białek izolowanych z naturalnych źródeł. ( ) 2 Podjęcie produkcji innowacyjnych leków z zastosowaniem technologii opracowanych w ostatnich dwudziestu latach stworzyło zupełnie nową sytuację w aspekcie perspektyw terapii i szans leczenia do tej pory śmiertelnych chorób. Podkreślić trzeba także znaczenie powstania nowej branży przemysłu, jak również zaistnienia nieoczekiwanych skutków ekonomicznych i efektów społecznych tak szybkiego rozwoju biotechnologii. Krajowa produkcja insuliny pod nazwą handlową Gensulin spowodowała istotne efekty ekonomiczne dla krajowego budżetu w zakresie refundacji kosztów leku. Cytuję raz jeszcze za drem Piotrem Borowiczem: ( ) Efekty wdrożenia produkcji i uruchomienia sprzedaży nowego biofarmaceutyku dla gospodarki kraju składają się z podatków, związanych z prowadzeniem działalności przez nowego producenta i zmniejszenia wydatków budżetu państwa, wynikającego z obniżenia ceny refundowanych leków. ( ) 3 Podkreślić należy, że dzięki zwiększonemu dostępowi do leków ma miejsce obniżenia kosztów leczenia powikłań schorzeń nieleczonych lub niedostatecznie leczonych innymi lekami. Skutki społeczne to powiększenie dostępu do leków, rozwój krajowego przemysłu 1 2 3 Raport Perspektywy i kierunki rozwoju biotechnologii w Polsce do 2013 r., pod red. S. Bieleckiego, Biotechnologia, Monografie, nr 3 (2006), s. 37-38. Ibidem, s. 42 43. Ibidem, s. 57.

18 T.TWARDOWSKI oraz integracja środowiska biotechnologicznego i powiązanie go z przemysłem krajowym. Krajowa produkcja Gensulin zgodnie z kalkulacją opracowaną przez producenta, firmę Bioton, doprowadziła do oszczędności rzędu 300 mln zł (do lutego 2005 r.) dla skarbu państwa poprzez obniżenie ceny produktu i zmniejszenie kosztów importu. Niezależnie od bezpośrednich zysków (oszczędności) należy wspomnieć o dodatkowych wartościach znacznie trudniejszych do prostej kalkulacji, jak zwiększenie dostępu do wysokiej jakości preparatów terapeutycznych, stworzenie nowych miejsc pracy dla kadry o wysokich kwalifikacjach, uruchomienie nowoczesnej technologii (a zatem postęp technologiczny), czy też stymulowanie warunków sprzyjających rozwojowi następnych innowacyjnych technologii, a zatem przyszłościowo produkcji innych cennych biopreparatów. Z całą pewnością możemy w tym przypadku mówić o dużej wartości dodanej będącej efektem wprowadzenia nowoczesnej technologii. Rys. 1. Rys. 2. Rys. 3. Rys. 1, rys. 2, rys. 3. Produkcja Gensulin w firmie BIOTON (autor dziękuje dr P. Borowiczowi za udostępnienie zdjęć).

WPROWADZENIE DO BIOTECHNOLOGII 19 Udział [%] 35 30 25 20 15 10 rok 2003 (31,5 mld USD) rok 2010 (52,9 mld USD) 5 0 EPO IFN INS CSF BF HT F/PI ENZ IL PA GF (EPO - erytropoetyny; IFN - interferony; INS - insulina; CSF - czynniki stymulujące wzrost kolonii; BF - czynniki krzepnięcia krwi; HT - leki hormonalne; F/PI - białka fuzyjne/inhibitory białek; ENZ - enzymy; IL - interleukiny; PA - tkankowe aktywatory plazminogenu; GF - czynniki wzrostu) Rys. 4. Procentowy udział poszczególnych biofarmaceutyków w światowym rynku rekombinowanych białek w roku 2003 i prognoza na rok 2010 (cytowane za Borowicz, Raport Perspektywy i kierunki rozwoju biotechnologii w Polsce do 2013 r., pod red. S. Bieleckiego, Biotechnologia, Monografie, nr 3 (2006), s. 55. Zielona biotechnologia, nazywana czasami agrobiotechnologią, jest tym fragmentem biotechnologii rolniczej, który dotyczy roślin, chociaż jest czasami utożsamiana z całą biotechnologią rolniczą obejmującą także zwierzęta, a także cały przemysł rolnospożywczy, w tym przetwórstwo oraz wytwarzanie pasz. Można ten dział biotechnologii zdefiniować jako wykorzystanie najnowszej wiedzy o roślinach dla zaspokojenia potrzeb człowieka. W 2005 r. całkowity areał uprawny roślin transgenicznych przekroczył 90 mln ha, a zapewne w 2006 r. przekroczona została bariera 100 mln ha (w styczniu 2007 r. nie ma jeszcze danych dotyczących 2006 r.). Podstawowe rośliny transgeniczne uprawiane przemysłowo to soja, kukurydza, bawełna i rzepak. Te cztery podstawowe rośliny mają wprowadzane dwie zasadnicze cechy determinujące ich przydatność produkcyjną: odporność na herbicydy nieselektywne (potocznie zwane totalnymi herbicydami ) oraz odporność na szkodniki owadzie. Pod względem typu transformacji zastosowanego w uprawianych odmianach roślin GM wyraźnie dominuje cecha odporności na herbicyd uniwersalny jest to 80% upraw roślin GM, następne w kolejności to odmiany z wprowadzonym genem odporności na gąsienice Lepidoptera czyli z tzw. genem Bt (z Bacillus thuringiensis) 12% areału, następne 8% powierzchni zajmują odmiany zawierające jednocześnie geny odporności na herbicyd uniwersalny i geny Bt.

20 T.TWARDOWSKI Rys. 5. Transgeniczna kukurydza Rys. 6. Regeneracja rośliny GM. Rys. 7. Pole rzepaku transgenicznego.

WPROWADZENIE DO BIOTECHNOLOGII 21 Profesor Stefan Malepszy ze Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego (Warszawa) stwierdza: ( ) Rośliny, dzięki swym unikatowym cechom, przede wszystkim zdolności do produkcji substancji organicznych z dwutlenku węgla i wody w procesie fotosyntezy i wydzielania tlenu do atmosfery, warunkują istnienie świata zwierzęcego i stanowią podstawę funkcjonowania człowieka na Ziemi. Historia cywilizacji i wzrost ilościowy populacji ludzkiej są ściśle związane z nabywaniem umiejętności udomowiania i hodowli roślin. Współczesna, wielomiliardowa populacja ludzka jest zależna od postępu nauki o roślinach i zwiększania udziału roślin w gospodarce. Znaczenie technologiczne roślin wzrosło niewspółmiernie dzięki konstruowaniu GMO. ( ) 4 Rozwój zielonej biotechnologii ma już obecnie korzystny wpływ na zmniejszenie zanieczyszczenia środowiska poprzez obniżenie zużycia środków ochrony roślin. Biogospodarka musi być oparta na wiedzy, by poprzez stosowanie nowych technologii zbliżać się do zrównoważonej gospodarki dobrami naturalnymi, aby rzeczywiście odnawialne źródła biomateriałów pozostały dostępne dla następnych pokoleń. Kierunki rozwoju biotechnologii przemysłowej czyli białej, w następujący sposób prezentuje prof. Stanisław Bielecki (z Politechniki Łódzkiej, przewodniczący Komitetu Biotechnologii przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk): ( ) Biała biotechnologia opiera się głównie na biokatalizie i bioprocesach. Dzięki tej biotechnologii surowce odnawialne, głównie produkty rolne, są przekształcane w cenne chemikalia, leki, materiały polimerowe, czynniki energetyczne, dodatki konsumpcyjne etc. z wykorzystaniem komórek pleśni, drożdży, bakterii, czy enzymów z nich pochodzących. Dla ilustracji rangi zagadnienia można podać, że zakres białej biotechnologii (2004 r.) oceniany jest jako 5% rynku, opanowanego przez przemysł chemiczny, zaś w roku 2010 przewiduje się, że 10%, a być może nawet 20%, produktów przemysłu chemicznego będzie wytwarzane w bioprocesach. Biała biotechnologia czyni aktywność przemysłową bardziej przyjazną dla środowiska i jednocześnie obniża koszty wytwarzania poprzez zmniejszenie zużycia surowców i energii, redukcję odpadów, czy też bioremediację skażonego środowiska. Wykorzystanie białej biotechnologii jest obecnie przedmiotem intensywnych dyskusji w UE. Obszary jej zastosowań, bardzo ważne również dla Polski, to: zastąpienie tradycyjnych niebiologicznych procesów przemysłowych bioprocesami i wytwarzanie produktów o wysokiej wartości dodanej jak: farmaceutyki, specyficzne chemikalia, żywność i dodatki do żywności, pasze; wytwarzanie biomateriałów (biodegradowalne plastiki) i biopaliw z odnawialnych surowców; bioremediacja. Rozwój białej biotechnologii powinien wpływać korzystnie na rozwój rolnictwa i przemysłu chemicznego, a także na środowisko, stanowiąc istotny element zrównoważonego rozwoju. ( ) 5 Sukcesem laboratorium kierowanego przez prof. Stanisława Bieleckiego jest otrzymanie celulozy produkowanej przez wyselekcjonowany szczep bakterii; celuloza taka ma wiele niezmiernie cennych zastosowań w lecznictwie, m.in. do gojenia ran pooparzeniowych. 4 5 Ibidem, s. 71. Ibidem, s. 95.

22 T.TWARDOWSKI Rys. 8. Celuloza mikrobiologiczna (autor dziękuje prof. S. Bieleckiemu za udostępnienie zdjęć) Rys. 9. Struktura mikroskopowa celulozy bakteryjnej (autor dziękuje prof. S. Bieleckiemu za udostępnienie zdjęć). I.3. Czym jest GMO sposoby uzyskiwania organizmów genetycznie zmodyfikowanych Podstawowe zadania inżynierii genetycznej możemy określić w dwóch obszarach: po pierwsze - prace naukowe, a następnie komercjalizacja osiągnięć naukowych: Prace naukowe w odniesieniu do GMO najogólniej obejmują 3 etapy: modyfikacja właściwości na poziomie genomu, selekcja komórek (z nowym lub zmodyfikowanym genem), regeneracja GMO.

WPROWADZENIE DO BIOTECHNOLOGII 23 Komercjalizacja jest kolejnym etapem; musi być realizowana z uwzględnieniem legislacji, biobezpieczeństwa, odbioru społecznego i aspektów ekonomicznych. Jest to w pełni wydzielone, osobne zagadnienie. Bardziej szczegółowo schemat postępowania prowadzący do otrzymania GMO (np. genetycznie zmodyfikowanej rośliny) możemy rozpisać w następujących krokach eksperymentalnych: Poznanie cyklu metabolicznego na podstawie dostępnej literatury. Dokonanie wyboru właściwego enzymu bezpośrednio uczestniczącego w procesie regulatorowym lub enzymu determinującego biosyntezę, względnie funkcję drugorzędowego metabolitu. Przeprowadzenie izolacji tego białka w stanie homogennym. Określenie sekwencji aminokwasowej N-terminalnej. Opracowanie biblioteki c-dna. Znalezienie genu w bibliotece genomowej. Wydzielenie genu, opracowanie struktury konstruktu genowego. Transformowanie roślinnego genomu (np. poprzez mikrobombardowanie). Dokonanie regeneracji rośliny (poprzez hodowle kallusowe). Podjęcie uprawy polowej. Postępując zgodnie z taką koncepcją otrzymano przykładowo w pracowni prof. Stefana Malepszego (SGGW, Warszawa) słodki ogórek, czyli ogórek zawierający gen odpowiedzialny za ekspresję białka charakteryzującego się słodkim smakiem taumatyny. Białko to zidentyfikowano, wydzielono i scharakteryzowano w podzwrotnikowej roślinie zwanej taumatyną. Również pod tą nazwą szeroko znany i używany jest preparat słodzący taumatyna. Dla otrzymania słodkich ogórków otrzymano następujący typowy konstrukt genowy: [35S CaMV klonowany gen sekwencja dla peptydu sygnalnego terminator nos] Następnie wbudowano ten konstrukt do materiału genetycznego ogórka i zrekonstruowano roślinę, zdolną do rozmnażania i przekazywania tej cechy (zdolności biosyntezy białka o słodkim smaku) do kolejnych generacji. Ogórki: G owoce typowej odmiany ogórka, T odmiana transgeniczna wytwarzająca taumatynę białko słodkiego smaku, K nietransgeniczny analog, kontrolny. Rys. 10. Transgeniczne słodkie ogórki otrzymane przez prof. Stefana Malepszego (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie) (autor dziękuje prof. S. Malepszemu za udostępnienie zdjęć).

24 T.TWARDOWSKI Najogólniej ujmując zakres informacji charakteryzujących GMO musi dotyczyć i obejmować następujące informacje (ale nie jest on ograniczony do wymienionych): charakterystyka organizmów transgenicznych, ze szczególnym uwzględnieniem wprowadzonych, zmodyfikowanych lub wyłączonych sekwencji kwasów nukleinowych; charakterystyka zamierzonych zastosowań; charakterystyka środowiska, w którym będą realizowane zamierzone działania; interakcje środowiskowe oraz między organizmami. Genetycznie zmodyfikowany organizm (GMO) możemy najprościej zdefiniować jako organizm, w którym z zastosowaniem technik inżynierii genetycznej, a zatem w sposób reproduktywny, dokonano zmian w genomie. Modyfikacje mogą polegać zarówno na wstawieniu, jak i na usunięciu określonego genu, czy też całego konstruktu genowego, jak również mogą dotyczyć pojedynczego nukleotydu. Warto w tym kontekście podkreślić, że klonowanie (często błędnie zaliczane do inżynierii genetycznej) prowadzi do otrzymania organizmu potomnego z identycznym genomem jak macierzysty. I.4. Znaczenie nowoczesnej biotechnologii Zgodnie ze Strategią Lizbońską rozwój nowoczesnej gospodarki w dużym stopniu zależy od wykorzystania osiągnięć naukowych. Jednym z szybko i ciągle rozwijających się obszarów nauki, techniki i gospodarki jest biotechnologia. Przewiduje się, że produkty wytworzone dzięki biotechnologii zdominują rynki światowe w tym stuleciu. Zrozumienie podstaw molekularnych procesów metabolicznych to prawdziwy klucz do sukcesu w zakresie rozwoju nowoczesnej biotechnologii. Natomiast dla społeczeństwa zasadnicze znaczenie ma informacja, że nawet do 70% artykułów żywnościowych obecnie dostępnych na rynku zawiera jakąś (choćby minimalną) frakcję produktów nowoczesnej biotechnologii; jednakże nie więcej niż jedna trzecia konsumentów wie o tym, a znacznie mniejszy odsetek konsumentów rozumie co to znaczy. Jednocześnie wszyscy się zgadzamy z pozornie banalnym stwierdzeniem, że jedynie wykształcony konsument jest w stanie podjąć świadomą i merytorycznie uzasadnioną decyzję. Przekazanie zatem społeczeństwu podstaw biochemii i biologii molekularnej ma zasadnicze znaczenie dla rozwoju biotechnologii. Praktycznie wszystkie hormony i przeciwciała monoklonalne tak ważne we współczesnej diagnostyce, profilaktyce i terapii są wytwarzane z zastosowaniem technik inżynierii genetycznej. Dla chorych fakt ten nie ma znaczenia. Rozwój przemysłu w zakresie nowych materiałów (biodegradowalnych biomateriałów), odtwarzalnych źródeł energii (bioenergii, jak biopaliwa i biomasa) oznacza konieczność oparcia gospodarki na agrobiotechnologii ukierunkowanie na produkcję przemysłową, a nie spożywczą. Procesy bioremediacji mogą być realizowane znacznie bardziej efektywnie niż w przeszłości z wykorzystaniem roślin i mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych. W Polsce istnieje znaczący potencjał badawczy w zakresie biotechnologii i powinien on zostać optymalnie wykorzystany dla rozwoju krajowej gospodarki. Według szacunkowych ocen (brak jest danych statystycznych) polski przemysł biotechnologiczny zajmujący się głównie konfekcjonowaniem i dystrybucją obcych produktów końcowych, jest na bardzo wstępnym etapie rozwoju.

II. WSPÓŁISTNIENIE (KOEGZYSTENCJA) UPRAW GMO Z INNYMI SPOSOBAMI PRODUKCJI

WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO WSPÓŁISTNIENIE (KOEGZYSTENCJA) UPRAW GMO Z INNYMI SPOSOBAMI PRODUKCJI Andrzej ANIOŁ Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie WSPÓŁISTNIENIE (KOEGZYSTENCJA) UPRAW GMO Z INNYMI SPOSOBAMI PRODUKCJI II.1. Wprowadzenie Współistnienie upraw praktykowano w rolnictwie i wysokojakościowym nasiennictwie przez dziesięciolecia czy nawet stulecia. Jest to kwestia praktyk rolniczych, obejmujących aspekty takie jak odległości rozdzielenia, progi tolerancji, czasy sadzenia, kwitnienia i zbiorów. Naczelną zasadą wszelkich szczegółowych przepisów o współistnieniu różnych typów upraw jest gwarancja zachowania istotnych jakościowych parametrów zbieranego plonu. Dzisiejsza praktyka rolnicza radzi sobie z tym rutynowo, pozwalając nam np. na uprawę rzepaku o dużej zawartości kwasu erukowego, w celu wykorzystywania go jako oleju do smarowania (mimo jego toksycznego oddziaływania na ssaki) obok rzepaku o niskiej zawartości tegoż kwasu, wykorzystywanego na pasze zwierzęce, tudzież jako źródło oleju roślinnego w żywieniu człowieka. Niepomyślną okolicznością jest fakt, że sprawy te, o technicznym i praktycznym charakterze, są niekiedy przedmiotem intensywnej debaty politycznej. Kiedy bowiem tego rodzaju sprawy urosną do rangi politycznych symboli, trudno je będzie skierować pod obrady komisji technicznych, stosownych dla takiego przedmiotu rozważań. Uregulowania prawne, gwarantujące równoprawność różnych form rolnictwa: tradycyjnego=intensywnego, ekologicznego, zrównoważonego, dynamicznego, jak również wykorzystującego możliwości inżynierii genetycznej w postaci odmian transgenicznych stanowią podstawę do ich koegzystencji. Współistnienie upraw polega na zapewnieniu rolnikom praktycznej możliwości wyboru pomiędzy hodowlą upraw tradycyjnych i ekologicznych oraz upraw genetycznie zmodyfikowanych (GMO). Stanowi jednocześnie podstawę wyboru, jakiego dokonuje konsument. Komisja Europejska zdecydowanie uważa, iż konsumenci i producenci powinni mieć możliwość realnego wyboru rodzaju produktów rolnych oraz rodzaju produkcji, jaki preferują. Krajowe akty prawne w zakresie współistnienia upraw powinny zezwalać na swobodne funkcjonowanie podmiotów na rynku, zgodnie z prawodawstwem wspólnotowym. Ponieważ rolnictwo jest działalnością w otwartej przestrzeni, nie można wykluczyć przypadkowego wystąpienia roślin genetycznie zmodyfikowanych w uprawach odmian konwencjonalnych, co może wywrzeć skutki ekonomiczne z uwagi na fakt, iż wspomniane dwa typy upraw mają inne wartości rynkowe. Oznacza to, że istnieje potrzeba wprowadzenia wykonalnych i opłacalnych środków w zakresie współistnienia

28 A.ANIOŁ upraw, które to środki zagwarantują, że uprawa odmian zmodyfikowanych genetycznie i odmian niezmodyfikowanych odbywa się zgodnie z normami prawnymi, jakie mają zastosowanie na szczeblu wspólnotowym. Ponieważ w Unii Europejskiej można uprawiać jedynie zatwierdzone odmiany zmodyfikowane genetycznie, a aspekty środowiskowe i zdrowotne zostały uregulowane w aktach wspólnotowych, w szczególności dyrektywą 2001/18/WE w sprawie zamierzonego uwalniania do środowiska organizmów zmodyfikowanych genetycznie oraz rozporządzeniem (WE) nr 1829/2003 w sprawie genetycznie zmodyfikowanej żywności i paszy, kwestie, jakie należy poruszyć w kontekście współistnienia upraw dotyczą wyłącznie ekonomicznych aspektów domieszek z upraw genetycznie zmodyfikowanych do zbiorów odmian niezmodyfikowanych oraz odpowiednich środków zmierzających do zapobieżenia mieszaniu się tych upraw. Art. 26a dyrektywy 2001/18/WE wzywa państwa członkowskie do opracowania krajowych przepisów w zakresie współistnienia upraw, które pozwolą uniknąć niezamierzonego wystąpienia organizmów genetycznie zmodyfikowanych w innych produktach. Wspomniany artykuł należy interpretować w połączeniu z postanowieniami innych wspólnotowych aktów prawnych oraz Traktatu WE. W szczególności, na mocy art. 22, dyrektywy. Dyrektywy 2001/18/WE, państwa członkowskie nie mogą zakazywać, ograniczać ani utrudniać wprowadzenia do obrotu zatwierdzonych organizmów GMO. Odpowiednie środki w zakresie współistnienia upraw zależą od wielu czynników, które różnią się od siebie w zależności od regionu, takich jak warunki klimatyczne i glebowe, wielkość i rozłożenie pól, struktura upraw oraz płodozmian, etc. Podejście do kwestii współistnienia upraw oparte o zasadę pomocniczości pozwoli państwom członkowskim dostosować środki do warunków lokalnych. II.2. Zasady koegzystencji upraw odmian transgenicznych z uprawami konwencjonalnymi i ekologicznymi W proponowanej nowej ustawie Prawo o organizamch genetycznie zmodyfikowanych organem administracji rządowej właściwym w zakresie wydawania decyzji w sprawie stref wskazanych do uprawy roślin GM jest minister właściwy do spraw rolnictwa. Decyzję swą Minister Rolnictwa będzie wydawał w porozumieniu z Ministrem Środowiska. W Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi przygotowano projekt zmian w sprawie możliwości prowadzenia upraw roślin GM w strefach wskazanych do tych upraw. Organem administracji rządowej właściwym w zakresie upraw roślin genetycznie zmodyfikowanych będzie minister właściwy do spraw rolnictwa i rozwoju wsi, który będzie wydawał decyzję w tej sprawie w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw środowiska oraz po zasięgnięciu opinii rady gminy. Rolnik zamierzający utworzyć strefę, w której będzie prowadził uprawę roślin genetycznie zmodyfikowanych będzie ponosił odpowiedzialność cywilną za swoją działalność w związku z ewentualnym przekrzyżowaniem lub mechanicznym wymieszaniem materiału rozmnożeniowego. Rolnik obowiązany będzie do przestrzegania przepisów rozporządzenia ministra właściwego do spraw rolnictwa, w którym określona będzie izolacja przestrzenna i zasady zmianowania. Zobowiązany będzie również do prowadzenia monitorowania działek rolnych, na których były uprawiane rośliny genetycznie zmodyfikowane oraz do niszczenia samosiewów roślin genetycznie zmodyfikowanych. Jednocześnie użytkownik

WSPÓŁISTNIENIE (KOEGZYSTENCJA) UPRAW GMO Z INNYMI SPOSOBAMI PRODUKCJI 29 (rolnik) zobowiązany będzie do poinformowania o utworzeniu strefy, w której będzie prowadzona uprawa roślin genetycznie zmodyfikowanych Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Roślin i Nasiennictwa. Rejestr użytkowników uprawiających rośliny genetycznie zmodyfikowane prowadzony będzie przez Głównego Inspektora Ochrony Roślin i Nasiennictwa. Szczegółowe warunki uprawy roślin GMO zawarto w projekcie rozporządzenia wykonawczego do nowej ustawy, w którym określono odległości pomiędzy uprawami roślin GM a uprawami roślin niezmodyfikowanych tego samego lub spokrewnionego gatunku oraz podano okresy czasu, po których na polu uprzednio obsianym roślinami GM można uprawiać rośliny niezmodyfikowane tego samego, lub spokrewnionego gatunku. Wprowadzono również konieczność monitorowania pól, w celu stwierdzenia obecności samosiewów roślin GM. Zaproponowane odległości pomiędzy uprawami roślin GM, a uprawami roślin niezmodyfikowanych kukurydzy i rzepaku oparte są na obowiązujących przepisach nasiennych. W przypadku upraw ekologicznych, gdzie obecność materiału genetycznie zmodyfikowanego nie powinna przekraczać progu wykrywalności, tj. <0,1%, odległości zwiększono odpowiednio półtora albo dwukrotnie. Dla upraw nasiennych buraka cukrowego proponowane odległości (dwukrotnie większe, niż w przypadku konwencjonalnych upraw nasiennych) przyjęto na podstawie wyników kilkuletnich badań prowadzonych na farmach w Danii i Wielkiej Brytanii. Przyjęcie takiego rozwiązania pozwala na utrzymanie przypadkowej obecności materiału GMO w nasionach poniżej progu wykrywalności. Stosowanie izolacji przestrzennej dla upraw towarowych buraka cukrowego oraz upraw ziemniaka i soi zaproponowano w celu ograniczenia możliwości zamieszania materiału podczas siewu lub zbioru. Zaproponowane w rozporządzeniu odstępy czasu, które muszą upłynąć przed wysianiem lub wysadzeniem rośliny niemodyfikowanej na tym samym polu, na którym poprzednio uprawiano rośliny zmodyfikowane genetycznie tego samego lub spokrewnionego gatunku mają na celu eliminację ryzyka związanego z przekrzyżowaniem się uprawianych roślin z genetycznie zmodyfikowanymi samosiewami. Przy ustalaniu minimalnych odstępów czasu wzięto pod uwagę możliwość przetrwania części wegetatywnych oraz nasion rośliny genetycznie zmodyfikowanej w glebie w warunkach klimatycznych Polski. Ponadto minister właściwy ds. rolnictwa będzie prowadził rejestr działek rolnych, na których uprawiane były rośliny GM; dane umożliwiające jednoznaczną lokalizację pola będą dostępne tylko dla organów sprawujących nadzór lub kontrolę przestrzegania przepisów o GMO. II.3. Koegzystencja w Unii Europejskiej W roku 2002 Komisja Europejska opublikowała przemyślaną w szczegółach strategię dotyczącą nauk o życiu i biotechnologii. Utworzono Komitet Koordynacyjny ds. Biotechnologii, któremu przypisano zadanie nadzoru nad wprowadzaniem tej strategii w życie i dopilnowania corocznego ogłaszania sprawozdania z postępu prac wdrożeniowych. Rzeczona strategia została dokładnie wyjaśniona w treści pierwotnego komunikatu; druga jego część jest poświęcona planowi działania..

30 A.ANIOŁ Z uwagi na fakt, że uprawa odmian transgenicznych przynosi często korzyści ekonomiczne oraz poprawę w zakresie bezpieczeństwa i korzyści dla środowiska naturalnego, strategia Komisji charakteryzuje się pozytywnym nastawieniem do tej technologii. Równocześnie Komisja zdaje sobie sprawę z tego, że istnieją konsumenci zainteresowani organicznymi metodami produkcji, (w skali UE stanowi to 2-3% rolnictwa). Ponadto niektórzy konsumenci domagają się pełnej informacji o sposobie produkowania żywności, toteż UE wprowadziła rygorystyczne przepisy dotyczące sprawdzalności (tj. zdolności odtworzenia historii) i oznakowania produktów. Poza tym wyznaczono ogólny limit 0,9% określający maksymalny poziom materiału genetycznie zmodyfikowanego, jaki może występować w składzie produktów pojawiających się w handlu jako produkty konwencjonalne czyli nie zawierające GMO. Jest to zasadniczo decyzja o charakterze politycznym, wychodząca naprzeciw potrzebie poczucia bezpieczeństwa konsumenta, nie zaś kwestia związana z bezpieczeństwem, gdyż występujące na rynku produkty genetycznie modyfikowane są gruntownie przebadane przez sieć laboratoriów i są tak samo bezpieczne jak konwencjonalne, lub nawet pod pewnymi względami bezpieczniejsze. W zakresie badań nad współistnieniem Komisja partycypuje w finansowaniu programów badawczych COEXTRA i SIGMEA. Cele realizowanego obecnie programu COEXTRA są następujące: opracowanie komplementarnych narzędzi i metodologii oraz scalenie ich z dotychczasowymi w ramach utrwalonych systemów wsparcia procesu decyzyjnego, mających na celu umożliwienie współistnienia upraw modyfikowanych i nie modyfikowanych genetycznie (tj. konwencjonalnych i organicznych), możliwość odtworzenia historii materiałów organizmów modyfikowanych genetycznie i produktów pochodnych, idąc tokiem łańcucha żywnościowego i żywieniowego, przewidywanie przyszłej ekspansji organizmów genetycznie modyfikowanych, w aspekcie zarówno ilościowym jak i jakościowym. Będący w toku realizacji program SIGMEA bada przepływ genów w czasie i przestrzeni na terenie Europy w celu określenia środków koniecznych dla współistnienia systemów produkcji modyfikowanej i nie modyfikowanej genetycznie. Wybrane do analizy uprawy to kukurydza, rzepak oleisty, buraki i pszenica w ramach systemów produkcji ziaren i upraw. Wyniki przedsięwzięcia obejmą: Metody wykrywania roślin/produktów genetycznie modyfikowanych, jak również monitorowania i mierzenia średniego poziomu przepływu genów nasion i pyłków, wraz z przewidywanym jego wpływem w skali całego gospodarstwa i regionu, Środki nieodzowne dla oddzielenia systemu genetycznie modyfikowanego od innych systemów upraw, w skali gospodarstwa i regionu, Społeczno-gospodarcze następstwa wprowadzenia upraw genetycznie modyfikowanych w niektórych regionach. Uzyskane wyniki zostaną podane do wiadomości wszystkich sektorów europejskiego rolnictwa i będą stanowić pomoc w procesie decyzyjnym na poziomach: lokalnym, regionalnym, krajowym i ogólnoeuropejskim w zakresie zarządzania systemami gospodarki rolnej w odniesieniu do upraw typu genetycznie zmodyfikowanego i nie zmodyfikowanego. W ramach tej strategii dotyczącej nauk o życiu i biotechnologii, rolnictwa sformułowano następującą zasadę działania w zakresie koegzystencji: