O nauce, dyscyplinach naukowych i kierunkach ich rozwoju

O nauce, dyscyplinach naukowych i kierunkach ich rozwoju 1.1 Narodziny i ewolucja nauki 1.2 Współczesne rozumienie nauki 1.3 Ciekawość uruchamia proces poznania 1.4 Od teorii, przez wiedzę do nauki 1.5 Narodziny i rozwój dyscyplin naukowych 1.6 Interdyscyplinarność stwarza problemy 1.7 Klasyfikacja i funkcje nauk Pytania sprawdzające Zadanie nauki polega na tym, aby zastąpić wyobraźnię faktami, a wrażenia dowodami. Działalność naukowa jest przedłużeniem zdrowego rozsądku, jego oczyszczoną ze złudzeń, uporządkowaną i zdyscyplinowaną kontynuacją. 1

Streszczenie Nauka, będąc najstarszym spójnym systemem kulturowym człowieka (obok muzyki), rozwija się niezależnie od teorii własnego rozwoju i według naturalnie określających ten rozwój praw, których badanie ledwie rozpoczęto. Omawiamy, w wielkim skrócie, narodziny, rozwój i kierunki zmian w nauce rozumianej jako uprzywilejowany rodzaj działalności poznawczej i nauce rozumianej jako instytucja. Zastanawiamy się jaki motyw uruchamia dociekliwość badawczą i w jakich formach się ona przejawia. Liczne dziś produkty twórczości naukowej: twierdzenia, teorie, koncepcje, a także wynalazki upowszechniane są przez rzesze propagatorów i przybierają tak spektakularne formy jak to ma miejsce w Centrum Nauki Kopernik w Warszawie. Żeby pokazać trzeba wpierw stworzyć, ustalić, uporządkować. Tym się zajmują pracownicy nauki codziennie. 2

1.1. Narodziny i ewolucja nauki Nauka jest dziedziną szeroko rozumianej kultury. Jej misją jest wyjaśnianie praw rządzących światem. Natomiast naczelnym celem wszystkich nauk jest odkrywanie pełnej prawdy o rzeczywistości. Podstawą rozwoju nauki jest stosowanie metody naukowej bądź paradygmatów nauki 1. Wartość stosowanych metod i paradygmatów sprawdzana jest w procesie weryfikacji tez. Wyniki żmudnego dochodzenia do prawdy rozszerzają wiedzę naukową na temat otaczającego nas świata. Pojęcie nauki od zarania cywilizacji rozpalało wyobraźnię osób ciekawych świata. Najpierw mędrców, potem kapłanów (duchownych), dociekliwych badaczy, a dziś setek tysięcy pracowników instytucji naukowych. Jest nierozerwalnie związane z rozwojem filozofii greckiej. Narodziło się w związku z odczuwalną potrzebą przejścia od mitów i praktycznie ukształtowanych umiejętności do wiedzy, która ogarniałaby zarówno mity i umiejętności, jak doświadczenie praktyczne i poznawcze, uporządkowane, zanalizowane i udowodnione. Rozwój nauki od początku jest oparty na dociekliwości i rozumieniu. Dociekliwość człowieka w stosunku do otaczającego go świata sięga czasów prehistorycznych. Ludzie żyjący w najdawniejszych czasach (pradziejach) budowali sobie swój pierwotny obraz przyrody. Najlepiej udokumentowane są zainteresowania astronomiczne. Znalezisko kościanej płytki, na której oznaczane były odpowiednimi symbolami fazy Księżyca pochodzi z Francji i liczy sobie ok. 32 tys. lat. Rozwój nauki właściwej był poprzedzony epoką przednaukową, w której ludzie oddawali cześć siłom przyrody, bądź próbowali je opanować za pomocą magii. Ten okres nazywany jest przednaukowym, ponieważ nie szukano przyczyn rządzących zjawiskami przyrody, ani nie sprawdzano skuteczności różnego rodzaju magicznych zabiegów. Nie rozwijano też metodologii, w dzisiejszym rozumieniu tego terminu. Przełomem w historii rozwoju cywilizacji, którą dziś można nazwać cywilizacją opartą na wiedzy, było wynalezienie pisma, a zwłaszcza alfabetu 2. Powstała możliwość utrwalania i gromadzenia wiedzy w większym zakresie, niż umożliwiała to tradycja przekazów ustnych. Pierwszym świadectwem systematyzacji wiedzy były osiągnięcia Sumerów, którzy ze zdumiewającą pomysłowością tworzyli listy miast, gatunków roślin i zwierząt, gór i rzek oraz innych rzeczy (minerałów, narzędzi itp.). Porządkowanie faktów, klasyfikowanie 1 Paradygmat to zbiór pojęć i teorii tworzących podstawy danej nauki. W odróżnieniu od dogmatu nie jest on dany raz na zawsze - lecz jest przyjęty na zasadzie konsensusu większości badaczy (autorytetów) danej dyscypliny. 2 W starożytności istniało wiele rodzajów pism. W Mezopotamii wykształciło się pismo klinowe. Znamy także pismo węzłowe, hieroglificzne, pismo runiczne. Pierwszy alfabet powstał około 1700 r. p.n.e. Stworzyli go Fenicjanie. Zawierał 22 litery. Z tej wersji fenickiej powstał alfabet grecki, który z kolei przekształcił się w litery łacińskie, stosowane dzisiaj w wielu regionach świata. 3

nazw, tworzenie typologii do dziś jest ważnym elementem opisowej funkcji nauki. Dzięki tym czynnościom rozwijały się inne funkcje (wyjaśnianie, interpretowanie, przewidywanie) dające początek tworzeniu poszczególnych dyscyplin naukowych. Nie wchodząc w szczegóły historii nauki warto w tym miejscu przypomnieć, że Sumerowie, a także Asyryjczycy i Babilończycy znali matematykę Opanowali cztery podstawowe działania arytmetyczne, potrafili wyciągać pierwiastki kwadratowe i podnosić liczby do drugiej potęgi. Stosowali system sześćdziesiątkowy, do dziś zachowany przy liczeniu czasu i miar kątów. W starożytnym Egipcie rozwijały się również astronomia i matematyka. Wtajemniczeni umieli rozpoznawać i opisywać gwiazdozbiory, umieli mierzyć czas. Osiągnięcia nauki starożytnego Wschodu nigdy nie wyszły poza realizowanie praktycznych potrzeb. Nigdy nie sformułowały żadnej teorii, hipotezy czy choćby twierdzenia lub wzoru matematycznego. Pod presją pragmatyzmu (praktyczności) gromadzono fakty bez próby ich opracowania. Działalnością naukową zajmowali się kapłani i urzędnicy, czasem też nieliczni władcy, głównie jako zajęciem pobocznym albo hobbistycznym. Niewielu ludzi posiadało umiejętność czytania i pisania (ok. 3 5% populacji), więc nauka miała niewielki wpływ na społeczeństwo 3. Przejście do współcześnie rozumianego pojęcia nauki nastąpiło między VII i VI w. p.n.e. Uważano, że dokonał tego wielki filozof Tales z Miletu, który sformułował twierdzenie, iż wszystko bierze swój początek z wody. Była to pierwsza w dziejach naukowa teza (teoria). Sformułował też pierwsze twierdzenia ogólne, twierdzenia w matematyce (nazywane twierdzeniem Talesa) oraz przewidział zaćmienie Słońca z 585 p.n.e. Jednak rzeczywisty fundament nauki położył dopiero Demokryt z Abdery, który żył przed naszą erą (460 370). W następnych generacjach po Demokrycie nauki specjalne zaczęły się wyodrębniać od filozofii, niemniej aż do XX w. istniała dość ścisła zależność pomiędzy filozofią i naukami szczegółowymi. Rozumienie istoty nauki, jej zakresu, aparatury poznawczej oraz roli nauki, na przestrzeni wieków ulegało zmianom. Spór o istotę, rolę i znaczenie nauki rozpoczął się jeszcze w czasach Sokratesa. Dla Sokratesa istotą nauki było poznanie i wiedza. Nadał nauce charakter etyczny. Przedmiotem poznania była dla niego nie rzeczywistość zewnętrzna, czy przyroda, ale człowiek jako istota, która powinna umiejętnie korzystać ze swego rozumu dla osiągnięcia pełni szczęścia. Najzdolniejszy uczeń Sokratesa Platon zwrócił uwagę na rolę pojęć. Przyjmował, że zawarta w nich wiedza jest pewna i bezwzględna, uznał jednak, że przedmiotem pojęć nie mogą być rzeczy, lecz idee. Rozwijając teorię nauki, uznał, że metody empiryczne, jakimi posługują się badacze dostarczają wiedzy 3 A. Krawczuk (red.), Wielka Historia Świata, Tom 3. Świat okresu cywilizacji klasycznych, Oficyna Wydawnicza FOGRA, Warszawa 2005, s. 178 i nast.; M. Grządziel, Rozwój nauki w starożytnym Egipcie, www.historia na 6-tkę 4

niepewnej, gdyż empirycznie można stwierdzić tylko przemijające fakty, nauka zaś szuka prawd powszechnych. Z kolei najzdolniejszy uczeń Platona Arystoteles stał na stanowisku, że byt jest jednostkowy, a wiedza ogólna, potraktował filozofię nie jako naukę właściwą, lecz jako dyscyplinę mającą na celu przygotować zadania i narzędzia dla nauki, czyli dyscyplinę formalną. Nie tylko grecka nauka miała w starożytności duże osiągnięcia. W Indiach rozwijała się arytmetyka i astronomia. Ok. roku 1100 p.n.e. Chińczycy jako pierwsi obliczyli nachylenie płaszczyzny równika niebieskiego względem ekliptyki (aktualnie wynosi ono 23 26 ). Konstruowali proste sejsmometry służące do mierzenia siły trzęsienia ziemi. Matematyka, algebra i astronomia rozwijały się w Chinach równie dynamicznie co w innych państwach Wschodu. Filozofowie tacy jak Konfucjusz, Laozi czy Mencjusz zapoczątkowali naukową, zdumiewająco przenikliwą refleksję nad społeczeństwem, służącą praktycznemu celowi rządzenia państwem. Odczuwalny regres nie tylko w badaniach, lecz również w samym zainteresowaniu nauką, oświatą i kulturą na zachodzie Europy nastąpił w średniowieczu. Liczący około 1000 lat okres średniowiecza był dla nauki zdecydowanie mniej owocny od starożytności i czasów nowożytnych, zarówno jeśli idzie o stworzenie oryginalnych koncepcji, wypracowanie metody naukowej, jak i o rozwiązania konkretnych problemów badawczych. W twórczości intelektualnej średniowiecza dominowała przy tym teologia, filozofia i sztuka. Nauki szczegółowe stały na dalszym planie. W okresie średniowiecza nauka była pojmowana, jako służebnica teologii. Istotne zmiany nastąpiły na przełomie XI i XII wieku, kiedy doszło do powstania pierwszych uniwersytetów w Bolonii i Paryżu, a następnie także w innych regionach Europy. W 1364 r. z inicjatywy króla Kazimierza Wielkiego powstała Akademia Krakowska, pierwszy w Polsce i drugi po praskim uniwersytet w Europie Środkowej. Stały się one głównymi ośrodkami nauki. Zapewniały wykładającym tam uczonym środki utrzymania i umożliwiały pracę badawczą. Wytworzyły cztero fakultetową strukturę (wydziały sztuk wyzwolonych i filozofii, prawa, medycyny i teologii), własne metody kształcenia i drogę akademickiej kariery naukowej (bakałarz, magister, doktor). Wykładano na nich po łacinie, w duchu filozofii arystotelesowskiej. Zadanie określenia na nowo istoty nauki i jej funkcji powróciło w okresie renesansu (odrodzenie). Ważną rolę na tym polu odegrali: Leonardo da Vinci, G. Bruno, nieco później wielkie zasługi położył F. Bacon, który rozumiejąc naukę bardzo szeroko, po włączenie do niej poezji, dokonał klasyfikacji nauk. Kolejne wieki wnosiły do rozwoju nauki ożywcze prądy, koncepcje, spojrzenia. W XVII w. nową koncepcję nauki zaprezentował I. Newton, przyjmując, że zasady matematyki mają znaczenie filozoficzne. W XVIII w. najpoważniejszą rolę w określeniu istoty i zadań nauki odegrał I. Kant, który 5

postanowił poddać naukę analizie filozoficznej i wskazać, pod jakimi warunkami jest możliwa. Przełomowym był 1776 rok, kiedy to szkocki myśliciel i ekonomista Adam Smith wydaje swoje dzieło Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów (popularnie nazywane Bogactwem narodów). Smith po raz pierwszy zastosował metodę naukową w rozważaniach ekonomicznych, tym samym wprowadzając ekonomię do grona nauk. XIX wiek był wyjątkowo sprzyjający wynalazczości i rozwojowi wielu dyscyplin naukowych. Ich narodziny zainspirowały A. Comte a do dokonania nowego podziału nauki na: konkretne i abstrakcyjne. Uznał, że nauki abstrakcyjne (jak: fizyka i chemia) zajmują się procesami kształtującymi rzeczy, a konkretne (jak: mineralogia) samymi rzeczami. H. Spencer i ewolucjoniści, akceptując i rozwijając darwinowską ideę ewolucji przyczynili się do znaczących przemian w nauce, powodujących wprowadzenie do badań społecznych i humanistycznych biologicznego punktu widzenia. W. Windelband podkreślał, że różnica pomiędzy naukami polega na tym, że jedne ustalają prawa, drugie zaś fakty. W konsekwencji jedne nazwał naukami nomotetycznymi, drugie idiograficznymi. W XX wieku, w szczególności po eksplozji odkryć naukowych, mówiąc nauka, ma się na myśli konkretną dziedzinę. W konsekwencji wystąpiła również tendencja do przekazywania zagadnień filozoficznych naukom szczegółowym. Ukształtowało się naukoznawstwo, któremu początki dał neopozytywizm, a które zaczęło funkcjonować jako wyodrębniona dyscyplina, obejmująca zespół nauk o nauce, w tym psychologię i socjologię nauki, organizację nauki, itp. 1.2. Współczesne rozumienie nauki W dość pesymistycznym tonie utrzymana była wypowiedź J. Rudniańskiego z 1976 r., który we wprowadzeniu do jednej ze swoich książek pisał: Zafascynowanie nauką powoli mija. Nadzieje, które z nią wiązano, były zbyt nierealne, by mogła je spełnić. Nade wszystko okazało się, że nauka głównie dlatego nie mogła spełnić pokładanych w niej nadziei, że nie jest ona ani jednoznaczna z mądrością, ani też, sama przez się, nie stanowi pomocy w jej uzyskaniu 4. J. Rudniański przewidywał, że narastające rozczarowanie wobec nauki w niedługim czasie spowoduje jej degradację do roli metody metody poznawania części ludzkiego świata i przekształcania jej. Tą drogą nauka zajmie z czasem należne jej miejsce wśród wielu dziedzin ludzkiej działalności; tym bardziej, że wiadomo będzie już wtedy, czego można się po niej spodziewać, a czego zaś spodziewać się nie można. W związku z tą wypowiedzią nasuwa się pytanie, czy rozwój nauki może być kwestią wiary lub niewiary w jej byt samodzielny? Zapoczątkowany przed 4 J. Rudniański, Nauka: twórczość i organizacja, PWN, Warszawa 1976, s. 9. 6

wiekami, a uwzględniając starożytność przed tysiącami lat zawsze kojarzył się i oznaczał działalność ludzką mającą na celu poznanie rzeczywistości inne od potocznego, spontanicznego, chaotycznego czy przypadkowego. Co się stało, że znawcy problematyki nauki rozsiewają wątpliwości w jej dalszy rozwój? Nauka pisana przez duże N została wyidealizowana. W przeszłości uprawiana przez nielicznych, kojarzyła się z wielkim przywilejem umysłu wyrastającego ponad przeciętność swoimi zdolnościami poznawczymi, odwagą przeciwstawienia się utartym ścieżkom poszukiwania prawdy. M. Kopernik symbolizował wielkiego uczonego ( wstrzymał Słońce, ruszył Ziemię ), który ośmielił się zaprzeczyć czemuś, co wydawało się oczywiste a mianowicie, że Słońce krąży wokół Ziemi. K. Darwin poświęcił swoje życie, by dowieść prawdziwości teorii ewolucji, która po dzień dzisiejszy ma swoich przeciwników. Wraz z rozwojem szkolnictwa, oświaty i wzrastającym poziomem wiedzy i świadomości społecznej przybywało zainteresowanych kształceniem własnych możliwości poznawczych. Samorzutnie rozwijały się nie tylko tradycyjnie kojarzone z nauką działy logiki (logika formalna, semantyka, metodologia), ale także działy nauk przyrodniczych, matematycznych i fizycznych. Powstające uczelnie wyższe umożliwiały i zachęcały do tworzenia laboratoriów, wybitnie utalentowane umysły skupiały wokół siebie uczniów, którzy dawali początek szkołom matematycznym, fizycznym, przyrodniczym, a z czasem filozoficznym, psychologicznym i socjologicznym. Na początku XX wieku zakwitła myśl, z czasem rozwinięta w nurt dociekań nad sprawnością działań indywidualnych, z którego zrodziła się prakseologia, nauka o sprawnym działaniu. Przyspieszony rozwój nauki przeżywał wiele stadiów zwątpienia i rozterek. J. Rudniański odróżnia działalność naukową od takiej działalności, w której tylko są stosowane metody naukowe. Przez działalność naukową, pisze autor, rozumiemy tutaj działalność tych ludzi, których głównym i realizowanym celem lub zadaniem jest doskonalenie poznania rzeczywistości lub projektowanie istotnych zmian w szerokim przedziale rzeczywistości zastanej za pomocą metod uznanych powszechnie za metody naukowe 5. Przeciwieństwem tak określonej działalności, jest tzw. działalność praktyczna, polegająca na dokonywaniu lub projektowaniu zmian nieistotnych, drobnych, czyli w wąskim zakresie rzeczywistości zastanej. Pierwszy z opisanych powyżej typów dociekliwości, choć wymagający znacznie większego wysiłku intelektualnego, towarzyszył człowiekowi od początku i owocował mniej lub bardziej celowym i systematycznym gromadzeniem wiedzy, która zawsze jest zaczynem powstawania nauki. J. Rudniański nie podejmuje próby określenia miejsca, jakie zajmie dziedzina zorganizowanej działalności ludzkiej, zwana nauką. Używa jednak wyrażenia nauka zorganizowana, przez które rozumie (między innymi) działalność prowadzoną w różnego rodzaju i różnej wielkości instytucjach, którym władze 5 Tamże, s. 13. 7

administracyjne, bądź wielkie korporacje przemysłowe, bądź opinia publiczna przyznały status instytucji naukowych. Jeżeli zaś dana instytucja, pisze dalej cytowany autor, z tej lub innej przyczyny posiada status instytucji naukowej, to ludzie w niej zatrudnieni (z wyjątkiem pracowników administracyjnych) uważani są za pracowników naukowych 6. W historycznie najwcześniejszych definicjach nauki podkreślano znaczenie procesu poznania i jego rezultatów, czyli uzyskanego zasobu wiedzy, w późniejszych akcentuje się fakt, że jest ona zjawiskiem społecznym. Stojąc na gruncie wąskiego rozumienia nauki, utożsamianego z rozwijaniem wiedzy, stawia się wymaganie, aby była ona możliwie najpełniejszym na danym etapie historycznego rozwoju społeczeństwa przybliżeniem do adekwatnego odzwierciedlenia rzeczywistości oraz aby była logicznie niesprzeczna, uporządkowana, usystematyzowana, jeśli ma zasługiwać na miano wiedzy naukowej. We współczesnych definicjach nauki eksponuje się doniosłą rolę praktyki społecznej jako przedmiotu i celu poznania naukowego, niezmiennie podkreślając znaczenie kryterium prawdy. Rosnące znaczenie wiedzy implikuje konieczność zastanowienia się nad zakresami dwóch pojęć: nauka i wiedza. Nauka jest wyspecjalizowaną działalnością poznawczą, uprawianą przez uczonych, zmierzającą do obiektywnego poznania i zrozumienia rzeczywistości przyrodniczej i społecznej oraz do stworzenia przesłanek wykorzystania zdobytej wiedzy w celu przekształcania rzeczywistości zgodnie z potrzebami człowieka. Nauka zajmuje się różnymi dziedzinami (wycinkami) rzeczywistości, rozmaitymi występującymi (wyróżnianymi) w niej przedmiotami, które mogą być rozpatrywane pod wieloma różnymi względami. Dlatego naukę traktuje się jako zbiór rozmaitych nauk. Natomiast pod pojęciem wiedzy rozumie się odzwierciedlenie w świadomości ludzi zjawisk postrzeganych w otaczającej ich rzeczywistości, czyli cech rzeczy, procesów i zdarzeń jako obiektów poznania oraz zachodzących między nimi relacji. Relacje między nauką a wiedzą komplikują się ze względu na niejednoznaczność definicji tych pojęć. W Wielkiej encyklopedii powszechnej pod pojęciem nauka rozumie się 7 : 1) całokształt historycznie rozwijającej się wyspecjalizowanej działalności poznawczej, uprawianej w sposób systematyczny przez uczonych, 2) wytwory tej działalności, w postaci kumulatywnie narastających systemów wiedzy o rzeczywistości spełniających różne, obowiązujące w danej epoce i danym zakresie, warunki naukowości, 3) narzędzia tej działalności (biblioteki, aparatura itp.), 4) instytucje społeczne powołane do prowadzenia badań naukowych, ogłaszania, nauczania i upowszechniania wiadomości o wynikach tych badań 6 Tamże, s. 11 12. 7 Wielka encyklopedia powszechna, PWN, t. 7, Warszawa 1962, s. 643. 8

i o stosowaniu ich w praktyce; w tym sensie nauka ujęta jest równocześnie jako szczególny rodzaj działalności społecznej i jako swoista forma świadomości społecznej oraz zespół instytucji społecznie funkcjonujących w określonych warunkach historycznych. W języku potocznym słowem nauka określa się 8 : 1) działalność ludzi, której skłonni jesteśmy przypisać miano działalności naukowej; 2) zbiór istniejących aktualnie publikacji uważanych przez większość społeczności uczonych za publikacje naukowe; 3) zbiór instytucji uznanych administracyjnie za instytucje naukowe; 4) dwa lub trzy wymienione powyżej znaczenia występujące łącznie. Według innych źródeł istotę nauki stanowi działalność ludzi mająca na celu poznanie rzeczywistości, wyrastająca z potrzeb jej opanowania i przekształcania, obejmująca proces badania i jego wyniki oraz nauczanie o tych wynikach 9. W Słowniku języka polskiego czytamy 10, że nauka to ogół zgromadzonej, uporządkowanej i należycie uzasadnionej przez pokolenia wiedzy. Jest ona rozwijana i doskonalona poprzez badania, których wyniki ujmuje się w zorganizowany system pojęć, a zachodzące procesy sprzyjają wypracowaniu sądów o rzeczywistości, sądów dowiedzionych i sprawdzonych, sądów prawdziwych 11. Nauka jest systemem wiedzy gwarantującym obiektywne poznanie rzeczywistości, w skład którego wchodzą 12 : zespół twierdzeń i hipotez o poszczególnych dziedzinach istniejącej rzeczywistości, zbudowane teorie dla poszczególnych dziedzin, wypracowane przez dziedziny metody i narzędzia badawcze, określony system organizacji, prowadzenia i kontroli badań naukowych. J. Apanowicz zauważa ponadto, że wraz z historycznym rozwojem działalności nazywanej nauką, zmienia się zakres poznania naukowego, jak też ulegają zmianie kryteria naukowości 13. Nauka jest zdecydowanie pojęciem wieloznacznym i może być rozpatrywana w kilku (nie potocznych) znaczeniach: 1) rezultatowym (treściowym, przedmiotowym, niejako statycznym), 2) czynnościowym, 3) instytucjonalnym, 4) dydaktycznym, 8 Tamże, s. 10 11. 9 Multimedialna encyklopedia powszechna, PWN, Warszawa 2005, s. 698. 10 Multimedialny słownik języka polskiego, PWN, Warszawa 2005, s. 433. 11 W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, wyd. IV, WSiP, Warszawa 1995, s. 37. 12 J. Apanowicz, Charakterystyka wiedzy o zarządzaniu, [w:] Zarządzanie organizacjami, praca zbiorowa pod red. A. Czermińskiego, M. Czerskiej, B. Nogalskiego, R. Rutki, J. Apanowicza, TNOiK, Toruń 2001, s. 20. 13 Tamże, s. 20. 9

5) historyczno-socjologicznym. W znaczeniu rezultatowym nauka to gotowy wytwór określonej działalności badawczej przybierający różną postać, jak np. książka Traktat o dobrej robocie T. Kotarbińskiego, czy charakterystyczny, powszechnie znany wzór zaproponowany przez A. Einsteina: E=mc 2. Dla inżynierów wynalazców wytwory będą miały formę urządzeń, dla mikrobiologa, to co zobaczy pod mikroskopem. Również w znaczeniu rezultatowym nauka jest definiowana jako system należycie uzasadnionych pojęć, twierdzeń i hipotez zawierających możliwie obiektywną i adekwatną na danym etapie rozwoju poznania naukowego i praktyki społecznogospodarczej wiedzę o zjawiskach, procesach, strukturach, zależnościach i prawidłowościach w określonej dziedzinie naukowej. Jest wytworem odkrywczej działalności badawczej, stanowiąc najwyżej rozwiniętą postać świadomości społecznej. Mówiąc prościej to zasób obiektywnej wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie lub człowieku, o związkach między nimi, ich genezie i rządzących nimi prawidłowościach. Termin nauka jest używany w znaczeniu rezultatowym jako uporządkowany zbiór zdań naukowych, czyli zdań prawdziwych i uzasadnionych, będących rezultatem działalności naukowej. Nauka jest to społecznie wypracowany system twierdzeń uzasadnionych i sprawdzonych, dotyczących ważnych dla człowieka dziedzin rzeczywistości 14. Tak pojęta nauka dotyczy, różnych rodzajów rzeczy, które mogą być jej przedmiotem, każda z różnych względów. Dlatego zarówno działalność naukową, jak i naukę w znaczeniu rezultatowym (jako zbiór zdań naukowych) można porządkować myślowo, i rzeczywiście w działaniu porządkuje się (dzieli i grupuje) według różnych kryteriów. Podstawową jednostką tego uporządkowania jest dyscyplina naukowa. Drugie z wyróżnionych znaczeń zostało określone jako czynnościowe; obejmuje ono ogół czynności składających się na poznanie naukowe. Są to czynności obejmujące zarówno ustalanie, jak i przekazywanie uzyskanych wyników. W wielu przypadkach do czynności naukowych zalicza się także wdrażanie tych wyników do praktyki. Rozszerzające rozumienie nauki w znaczeniu czynnościowym obejmuje przedstawianie twierdzeń i praw naukowych za pomocą metod badawczych zapewniających prawdziwe, zasadne, pełne, ścisłe i uporządkowane poznanie danego przedmiotu lub obszaru badań. Z powyższych spostrzeżeń wynika, że jest to działalność badawcza, prowadząca do tworzenia i rozwijania nauki w sensie treściowym zgodnie z procedurą badawczą zapewniającą obiektywne poznanie rzeczywistości. Rozgraniczenie co jest nauką w sensie treściowym (rezultatowym), a co w znaczeniu czynnościowym jest zadaniem trudnym. Niekiedy elementy jednego z tych znaczeń zachodzą na drugie i wzajemnie się przeplatają. Takie mieszane rozumienie dostrzec można u słynnego polskiego logika, K. Ajdukiewicza, który 14 T. Kotarbiński, Myśli o działaniu, [w:] Wybór pism, t. I, PWN, Warszawa 1961, s. 541. 10

wyrażał pogląd, że nauka...to tyle, co rzemiosło uczonych, czyli ogół czynności wykonywanych przez uczonych jako takich 15. Nauka według niego stanowi wytwór tych czynności, a więc system twierdzeń, do których uznania doszli uczeni w swym dążeniu do poznania rzeczywistości 16. Powyższe stwierdzenia są wobec siebie komplementarne i zawierają dwa podstawowe elementy, to jest procesy i rezultaty tych procesów, wynikających z poznania naukowego. Rozumienie w tym sensie nauki, to znaczy w aspekcie czynnościowym i treściowym, prowadzi do określenia reguł, zasad, wedle których taki proces przebiega, a treść zostaje utrwalona. Kolejne znaczenie pojęcia nauki odnosi się do ogółu czynności określanych jako dydaktyka. W znaczeniu dydaktycznym nauka obejmuje działania uczonego, badacza, nauczyciela, których bezpośrednim celem jest przekazywanie wiedzy innym (uczniom, studentom, słuchaczom), a także czynności uczenia się. W polskiej tradycji i znaczeniu potocznym nauka pojmowana jest również jako przekazywanie i przyswajanie wiedzy, nabywanie umiejętności oraz tego, czego się naucza lub uczy. Jest to zatem funkcja, w której najważniejszy jest aspekt dydaktyczny, popularyzatorski. Żeby wiedza nadawała się do przekazywania, musi spełniać ustalone wymagania pod względem treści i metody jej pozyskania. Najczęściej jest ona zorganizowana i uprawiana jako przedmiot lub dyscyplina naukowa w dydaktyczno-naukowych jednostkach organizacyjnych, stanowi określoną organizację społeczną, system (strukturę) zinstytucjonalizowaną w postaci szkół, uczelni wyższych, instytutów naukowych, ośrodków badawczych i innych placówek edukacji narodowej. Takie ujęcie nauki pozwala rozpatrywać ją w aspekcie instytucjonalnym 17. W socjologii nauka jest jednym z działów kultury systematycznie rozwijanym przez pewnego rodzaju grupę zawodową (uczonych); dzięki ich działalności powstają i utrzymują się określone instytucje społeczne: uczelnie, instytuty badawcze, wydawnictwa, biblioteki itp., służące podstawowemu zadaniu, tj. budowaniu systemu wiedzy, doskonalonego w społecznej praktyce. Tego rodzaju działania i ich rezultaty nazywane bywają nauką w sensie społeczno-historycznym 18. Z przeprowadzonych rozważań wynika, że wielość podejść do nauki nie ułatwia odpowiedzi na pytanie czym ona jest?. Dla potrzeb dalszego wywodu pragniemy podkreślić, że pod terminem nauka będziemy rozumieli zarówno proces 15 K. Ajdukiewicz, Logika pragmatyczna, PWN, Warszawa 1975, s. 18. 16 Tamże, s. 18. 17 Według L. Krzyżanowskiego nauka (w znaczeniu instytucjonalnym), to usystematyzowany ze względu na przedmiot i cele procesu poznania oraz społeczne znaczenie jego rezultatów zbiór ukształtowanych i wyodrębnionych części zasobu wiedzy o rzeczywistości. L. Krzyżanowski, Podstawy nauki zarządzania, PWN,Warszawa 1985. s. 14. 18 Tamże, s. 14. 11

poznania, realizowany na drodze badań, jak i rezultaty tej działalności przybierające najczęściej postać teorii. 1.3. Ciekawość uruchamia proces poznania W tym podrozdziale skoncentrujemy naszą uwagę na naukowym procesie poznawczym, u źródeł którego leży potrzeba zaspokojenia ciekawości. Uruchamia ona klasę zachowań ludzkich i zwierzęcych, nazywanych zachowaniami badawczymi (eksploracyjnymi). Pojęcie zachowania eksploracyjnego odnosi się do zachowania badawczego. Służy ono zaspokajaniu potrzeby poznawczej uzyskania orientacji w otoczeniu, rozmieszczeniu i jakości składników tego otoczenia. Jest to rodzaj zachowań charakterystyczny dla ssaków. Do tego typu zachowań należą prymitywne odruchy orientacyjne, odkryte przez Pawłowa, jak również bardziej złożona ruchowa i manipulacyjna eksploracja otoczenia. Istoty ludzkie wyróżniają się bogactwem zachowań eksploracyjnych. Tylko u człowieka występuje szczególny rodzaj zachowania eksploracyjnego, które łączy się ze stosowaniem systemów symboli w postaci języka oraz symboli matematycznych i innych. Symboliczne zachowanie eksploracyjne nazwane zostało przez D. E. Berlyne a zachowaniem epistemicznym 19. Ten specyficzny typ ludzkiego zachowania, podobnie jak eksploracyjne zachowanie zwierząt, motywowany jest ciekawością specjalnym popędem czy potrzebą uzyskania informacji o świecie. Różnica między zachowaniem epistemicznym a innymi typami zachowania eksploracyjnego polega na posługiwaniu się systemami symboli i wzbudzaniu motywacji epistemicznej. Motywacja epistemiczna jest związana z funkcjonowaniem intelektualnym i poszukiwaniem informacji oraz wiedzy. Proces zdobywania wiedzy składa się z dwóch faz: z poszukiwania informacji i z utrwalenia sądów i przekonań. W pierwszej fazie umysł charakteryzuje się otwartością i poszukiwaniem informacji. W drugiej fazie następuje zamknięcie i petryfikacja (utrwalanie) wiedzy. Wyniki licznych badań wskazywały, że ludzie różnią się między sobą poziomem (natężeniem) motywacji skierowanej na zdobywanie informacji i utrwalaniem wiedzy 20. Potoczne obserwacje dostarczają rozróżnienia jednostek, które przed wydaniem sądu zastanawiają się, poszukują informacji, rozważają różne punkty widzenia itd. Inni w miarę szybko dochodzą do swoich sądów i przekonań nie interesując się przy tym nowymi informacjami jakie mogli by uzyskać. Wspomniana różnica dotyczy silnej potrzeby poznania, która przejawia się angażowaniem osób w zdobywanie wiedzy i myślenie oraz czerpaniem z tego satysfakcji. 19 D. E. Berlyne jest twórcą teorii zachowań epistemicznych (theory of epistemic behaviour). Szerzej o zachowaniach eksploracyjnych pisze W. Pisula, Psychologia zachowań eksploracyjnych zwierząt, Gdańskie Wyd. Psychologiczne, Gdańsk 2003. 20 B. R. Kuc, J. M. Moczydłowska, Zachowania organizacyjne, Difin, Warszawa 2009, s. 100 i nast. 12

Z punktu widzenia zachowań badawczych duże znaczenie ma to, czy procesy poznawcze przyczyniają się do wzbudzania motywacji. Ciekawość, oczekiwania, aspiracje, fantazje, marzenia, różne formy niezgodności poznawczej wszystkie te czynniki mogą wpływać na powstanie i podtrzymywanie motywacji. Przeważnie wyższe oczekiwania motywują do wyższych osiągnięć. Natomiast aspiracje i marzenia uruchamiają motywacje jeśli dotyczą sytuacji sprawnościowych, a nie losowych i jeśli zostaną przekształcone w cele i programy działania (inaczej pozostają przejawami myślenia życzeniowego, czasami określanego też jako nierealistyczne). Ludzie też są w stanie stosować różne zabiegi, aby usunąć konflikty poznawcze jakie przeżywają. Mogą w tym celu izolować wzajemnie sprzeczne przekonania, przekształcać swoją wiedzę, czy też zmieniać swoje zachowanie. Badania naukowe są klasyfikowane jako rodzaj zachowania nastawionego na poszukiwanie informacji, a bardziej szczegółowo jako zachowanie epistemiczne; jednakże nie każde zachowanie epistemiczne jest równoznaczne z badaniem naukowym 21. Aby zachowanie epistemiczne można było zakwalifikować jako naukowe, musi ono odpowiadać pewnym ustalonym społecznym normom, regułom czy zasadom. Reguły te określają, w jaki sposób należy prowadzić badania, aby były uznane za naukowe. Istnieją reguły dotyczące metod uzyskiwania informacji oraz sprawdzania ich prawdziwości. Celem tych społecznie ustalonych reguł czy zasad prowadzenia badań jest przede wszystkim podniesienie i ustalenie prawdziwości uzyskanych informacji (tj. określenie ich prawdziwości, fałszywości, prawdopodobieństwa ). Te właśnie zasady dotyczące metod badania charakteryzują badania naukowe jako działalność społecznie zorganizowaną i odróżniają je od nienaukowego, ale popędowego zachowania epistemicznego. Kto ustala i sankcjonuje wspomniane reguły? Społecznym zapleczem norm, reguł i zasad prowadzenia badań jest społeczność uczonych, dziś nazywanych raczej pracownikami naukowych. Wiele badań naukowych stanowi pracę zespołów badawczych, jest więc z założenia działalnością grupową. Ale nawet w tym wypadku, gdy naukowiec pracuje indywidualnie i w miejscu odosobnionym, musi stosować się do reguł, jeśli chce, aby uzyskane przez niego wyniki zostały uznane przez innych naukowców. Potrzeba aprobaty ze strony kolegów jest bardzo silnym rodzajem motywacji w dążeniu do ustalenia prawdy. Każdy naukowiec zawsze ma skłonność do uważania siebie za członka większej grupy, składającej się z pracowników działających w obrębie danej dyscypliny (dziedziny). Może też uważać siebie za osobę należącą do określonej szkoły, która definiuje zasady prowadzenia badań uznane za najwłaściwsze. Współczesna nauka daje również naukowcom możliwość uzyskania członkostwa jednej lub więcej organizacji naukowych (np. 21 K. Madsen, Współczesne teorie motywacji, PWN, Warszawa 1980, s. 29. 13

w bardzo prestiżowym Amerykańskim Towarzystwie Psychologicznym), które także mają swoje zasady. Ponadto wielu naukowców pracuje w instytucjach badawczych (uniwersytety, akademie, instytuty badawcze itd.), mających swoje określone normy i reguły. Reguły wszystkich tych organizacji zespołu, szkoły, grupy zawodowej, instytucji badawczej mogą różnić się nieco, a nawet mogą być do pewnego stopnia ze sobą w konflikcie. Ale zasadniczym elementem powtarzającym się w każdym zestawie reguł jest definicja właściwości, którymi musi się odznaczać zachowanie epistemiczne, aby mogło być uznane za badanie naukowe. Reguły czy zasady prowadzenia badań nie są tabu. Na przestrzeni ostatnich dwóch wieków zmieniały się zależnie od miejsca i kultury uprawiania nauki. Większość reguł należy do tradycji historycznej poszczególnych nauk. Tradycja ta pomaga w ustaleniu pewnej ciągłości w rozwoju nauki. Niekiedy jednak wprowadzane są nowe reguły przez jednego lub wielu twórczych naukowców, co w efekcie wywołuje rewolucję naukową, która, zdaniem Th. Kuhna, jest ważnym czynnikiem postępu każdej nauki 22. 1.4. Od teorii przez wiedzę do nauki Rozważania o jakimś przedmiocie (fragmencie rzeczywistości) np. organizacji i zarządzaniu zmierzają do stworzenia teorii tych zagadnień. Pod pojęciem teorii w języku potocznym rozumie się najczęściej wynik(i) namysłu nad czymś, w przeciwieństwie do praktyki, która odnosi się do działania zewnętrznego. Czy takie rozumienie teorii oznacza naukę? Namysł jest warunkiem koniecznym zapoczątkowania procesu tworzenia nauki, ale nie jest jej warunkiem wystarczającym. Wynik namysłu, żeby mógł osiągnąć status teorii musi spełnić wiele warunków. Dalsze nasze rozważania zaczniemy od ustalenia, co będziemy nazywać teorią? Czym jest dyscyplina naukowa i na czym polega jej naukowość? Zbiorom zdań, które mają mieć prawo do zaszczytnego miana teorii, stawia się na ogół dość znaczne wymagania. J. Zieleniewski przytacza stanowiska wielu autorów piszących w latach sześćdziesiątych o istocie pojęcia teorii 23. Tak np. M. Irle, sądził, że ani poszczególne pojęcie, ani grupa pojęć, ani ich zwarty system nie są jeszcze teorią w ścisłym znaczeniu tego słowa. Znany amerykański socjolog R. K. Merton uważał, że teoria wyłania się dopiero wtedy, gdy te pojęcia są wzajemnie ze sobą powiązane w formie schematu. Tworzą one wówczas definicje (lub zalecenia) dotyczące tego, co podlega obserwacji; określają zmienne, pomiędzy którymi można poszukiwać empirycznych zależności. Gdy z kolei logiczne powiązanie obejmie złożone z nich twierdzenia, zaczyna powstawać teoria tego, co było przedmiotem obserwacji. 22 Th. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, PWN, Warszawa 1963. 23 J. Zieleniewski, Organizacja i zarządzanie, PWN, Warszawa 1969, s. 43 i nast. 14

Z kolei zdaniem G. C. Homansa, aby mieć teorię, trzeba zdefiniować cechy rzeczy i ich kategorie; trzeba stwierdzić, że między cechami zachodzą określone stosunki, że zmiany jednych powodują zmiany innych, oraz zbudować z tych stwierdzeń system dedukcyjny 24. Przykładem niezbyt wiele mówiącego, lecz bardzo naukowo brzmiącego sformułowania może być następujące zdanie: Teoria nie zajmuje się bezpośrednio wynikami badań, lecz wyznacza, które związki oraz zależności są właściwe danej nauce, a które nie 25. W innym znaczeniu teoria jest spójnym zbiorem uogólnień dotyczących określonej dziedziny zagadnień tak pomyślanych, by zdawały sprawę z zachodzących w niej faktów doświadczalnych. Wiele podobieństwa do tak rozumianego pojęcia teorii ma upowszechnione pojęcie modelu 26. H. A. Simon i A. Newell pisali, że we współczesnym zastosowaniu model jest synonimem teorii 27. Trudno się zgodzić z takim stanowiskiem. Jest różnica między teorią a modelem zarówno wtedy, gdy teorię i model próbuje się wyrazić w języku sformalizowanym (zwykle matematycznym), jak i wtedy, gdy ani teorii, ani modelu, nie umiemy jeszcze tak sformułować. Sądzę, że istotna różnica sprowadza się do tego czemu ma służyć to narzędzie myślowe. Przez model można rozumieć wyodrębnienie istotnych elementów rzeczywistości i zależności między nimi łącznie z hipotezami (przypuszczeniami), dotyczącymi istoty tych zależności i ewentualne matematyczne ich wyrażenie jako zależności funkcjonalnych lub schematyczne przedstawienie możliwego kształtu rzeczywistości, który następnie z tą rzeczywistością porównujemy, uważnie obserwując fakty 28. Natomiast pod pojęciem teoria można rozumieć, zdaniem J. Zieleniewskiego, opis rzeczywistości, a w szczególności opis mniej lub bardziej regularnie się powtarzających, stwierdzonych lub hipotetycznie przyjmowanych zależności między stanami i zmianami stanów rzeczy; uproszczony przez pominięcie tych szczegółów, które z jakiegoś względu uważamy w danym przypadku za nieistotne opis sporządzony głównie po to, aby sobie ułatwić orientację w tej rzeczywistości. Model zaś to teoria skonstruowana w taki sposób, aby można było operatywnie manipulować zmiennymi wchodzącymi w jej skład 29. Czemu służy model? Służy on nie tylko orientacji w rzeczywistym otoczeniu, ale i zastąpieniu realnego eksperymentu rozumowaniem polegającym na zmianie 24 Przez system dedukcyjny rozumie się na ogół zbiór zdań tak zbudowany, że z aksjomatów, czyli zdań przyjętych bez dowodu, wyprowadza się na podstawie przyjętych dyrektyw rozumowania kolejno wszystkie inne zdania systemu. 25 S. Beer, Cybernetyka a zarządzanie, PWN, Warszawa, s. 69. 26 O rodzajach i roli modeli w nauce piszemy szerzej w rozdziale 5. 27 H. A. Simon, Models of Man, Wiley Publishing, New York 1957, s. 66. 28 Model jest więc narzędziem, za pomocą którego można opisać system i jego zachowanie w różnych warunkach wymuszeń. W praktyce stosuje się m.in. modele fizyczne, matematyczne, analogowe, elektryczne, numeryczne. 29 J. Zieleniewski, Organizacja i zarządzanie, op. cit., s. 45. 15

(zmienianiu) wartości poszczególnych zmiennych i na sprawdzaniu, jakie konsekwencje wywołuje to w odniesieniu do pozostałych zmiennych. Poprawnie zbudowany model umożliwia więc nie tylko orientację w aktualnej rzeczywistości, lecz także przewidywanie zmian związanych z rozpatrywanym oddziaływaniem na określone jej fragmenty. J. Zieleniewski podał ciekawy i wielce pouczający przykład różnicy między teorią a modelem. Otóż przykładem zdania teoretycznego może być ogólne stwierdzenie zależności potrzebnej liczby pracowników inżynieryjno-technicznych od określonych cech przedsiębiorstwa przemysłowego, natomiast przykładem modelu odpowiadającego tej teorii zaproponowane przez G. E. Slezingera na podstawie odpowiednich badań empirycznych wzory matematyczne wyrażające tę zależność, dzięki czemu znając określone cechy przedsiębiorstwa można dość dokładnie określić z góry potrzebną liczbę pracowników umysłowych. Teorię reprezentuje też stwierdzenie, że potencjalna rozpiętość kierowania nie jest wielkością stałą, i można określić czynniki, od których ona zależy. Modelem jest natomiast zweryfikowany dla danego typu instytucji algorytm określania potencjalnej rozpiętości kierowania na podstawie znajomości stanu tych czynników. Zarówno teorie, jak i modele służą ostatecznie praktyce. Przez praktykę, czyli działalność praktyczną rozumie się przy tym wszelką ludzką działalność indywidualną lub zbiorową zmierzającą do jakichkolwiek innych celów niż samo tylko rozszerzenie wiedzy. Zawsze ilekroć mówi się o nauce w każdym z jej wcześniej wyróżnionych znaczeń, tylekroć myśli się o wiedzy, jej gromadzeniu, przetwarzaniu, kodowaniu, przekazywaniu, magazynowaniu itd. Termin wiedza zrobił zawrotną karierę w ostatnim ćwierćwieczu. Pojecie to ma nieco inne znaczenie w kontekście rozwijania nauki, niż w kontekście modnego zarządzania wiedzą, czy gospodarce opartej na wiedzy 30. Według J. Zieleniewskiego wiedzą nazywamy odzwierciedlenie w jakiś sposób w umyśle (ściślej: w odpowiednich komórkach organizmu) relacji między zjawiskami (tzn. cechami i stanami rzeczy, ich zmianami, zdarzeniami lub stosunkami między rzeczami, ich cechami lub zdarzeniami) i to relacji zachodzących obiektywnie. To z kolei, że zjawiska i ich relacje zachodzą obiektywnie, znaczy po prostu, że zachodzą one niezależnie od tego, czy ten, w czyim umyśle się one mogą odzwierciedlić, wie, że one zachodzą, czy nie wie 31. 30 Strony internetowe po wpisaniu hasła zarządzanie wiedzą bombardują ilością publikacji, których tytuły zawierają to wyrażenie. Jednak w dalszym ciągu czekamy na naukowe, a nie opisowe opracowanie wychodzące poza formę postulatywną, hasłową, pokazujące związki między nasyceniem organizacji wiedzą a poziomem jej sprawności. Znam organizacje zarządzane przez ludzi nauki. Są to przypadki szczególnie żałosne, kiedy wiedza nie przekłada się na sprawność zarządzania. Podobne zjawisko występuje w sferze edukacji: wykształcenie formalne (wyższe) nie przekłada się na kulturę zachowania. 31 J. Zieleniewski, Organizacja i zarządzanie, op. cit., s. 47. 16

Z punktu widzenia wiedzy, która staje się nauką 32 najważniejszy i najtrudniejszy jest proces jej weryfikowania. Tylko niewielka część wiedzy, najczęściej intersubiektywna, rozwijana i gromadzona przez wyspecjalizowane organizacje wchodzi w skład nauki. Jeżeli już wiemy, co chcemy wyrazić mówiąc o wiedzy to działalnością naukową (czyli nauką w znaczeniu czynnościowym) nazwiemy zbiór ludzkich działań (umyślnych i zmierzających do celu zachowań się), których bezpośrednim celem jest społecznie doniosła wiedza własna lub cudza i które pod względem poprawności metod odpowiadają wymaganiom przyjętym w danym czasie i w danej dziedzinie działalności naukowej. Ogólnie można powiedzieć, że poprawność metody naukowej wymaga stosowania systematycznej i możliwie pełnej obserwacji danego fragmentu rzeczywistości lub wewnętrznie niesprzecznych przemyśleń, lub też doświadczalnego sprawdzenia w praktyce prawidłowości twierdzeń przyjętych intuicyjnie. Sprawdzianem, że w danych warunkach społecznych doniosłość zagadnień, których dotyczy określona działalność zmierzająca do wskazanych powyżej celów i poprawność sposobów jej uprawiania, kwalifikuję ją do miana nauki, jest uznanie jej za godną uprawiania jako odrębnego przedmiotu w szkole wyższej lub placówce akademickiej 33 W generowaniu wiedzy uczestniczą specjaliści mający do pomocy coraz bardziej wyrafinowane instrumenty logiczne i metodyczne (metodologiczne). Ważną rolę w procesie rozwijania wiedzy odgrywają wcześniej wspomniane konstrukcje: teoria i model. Od teorii oczekuje się, że umożliwi: 1) wyjaśnienie zachowania się, czyli zaspokojenie ciekawości i uświadomienie praktykowi aspektów, które bez tego pozostałyby niedostrzegalne; 2) przewidywanie zachowania się ułatwiające teoretykowi sprawdzenie hipotez, a praktykowi ukierunkowanie przyszłych działań (rola teorii jako modelu) oraz 3) wpływanie na działania obojętne dla teoretyków, ale zasadnicze dla praktyków. Nie należy od teorii oczekiwać gotowych recept do bezpośredniego zastosowania w praktyce, czyli konkretnych wskazówek i rozwiązań przystosowanych do poszczególnych sytuacji. Modele również nie dają gotowych recept. Pełnią wiele ról: poznawczą, wyjaśniania, przewidywania. Są nie zastąpione, gdy przedmiot badań jest złożony lub gdy zamiarem badacza jest zmiana rzeczywistości. W rzeczywistości społecznej zbyt wiele czynników decyduje o powodzeniu przedsięwzięcia, że je wszystkie można było ująć i 32 Każdy człowiek ma jakąś wiedzę, bo ma informacje o rzeczywistości, zmagazynowane w pamięci. Nie wszystkie informacje automatycznie stają się wiedzą. Wymagają one zweryfikowania przy pomocy narzędzi naukowych. 33 T. Kotarbiński, Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, Ossolineum, Wrocław 196l, s. 541. 17

zhierarchizować w model. Obszerniej piszemy o tym w rozdziale piątym pt. Rola modelu i modelowania w pracy naukowej. 1.5. Narodziny i rozwój dyscyplin naukowych Pojęcia dyscypliny naukowej i kryteriów ich klasyfikacji w system lub systemy nauki wywołują nieustanne spory, które nasiliły się w ostatnim czasie. Wynika to stąd, że podziały w nauce zmieniają się niczym obrazy w kalejdoskopie. Choć dyscypliny lubią odwoływać się do swych rzekomo odwiecznych tradycji, w rzeczywistości zmieniają się bardzo szybko. Dzielą się lub łączą, wznoszą wokół siebie mury graniczne lub też powstają jako dyscypliny hybrydowe i chlubią się swoją otwartością 34. Do sporów zachęca określenie dyscypliny naukowej jako część nauki, jaką na danym szczeblu jej rozwoju, w danym miejscu i czasie może jeszcze pracownik nauki skutecznie opanować w zakresie twórczych badań i dydaktyki 35. Niektóre dyscypliny naukowe obejmują więcej, inne mniej rodzajów działalności naukowej, każda musi jednak obejmować zarówno badania, jak i przekazywanie ich wyników. Jesteśmy świadkami i uczestnikami zjawiska przyśpieszanego rozwój nauki, który wyraża się w coraz szybszym gromadzeniu wiedzy, znajdującej wyraz w treści coraz liczniejszych zdań naukowych utrwalonych za pomocą znaków. Ponieważ nie można skutecznie przyczyniać się do rozwoju nauki nie znając stanu tego jej działu, który się uprawia, a ludzki umysł ma ograniczoną pojemność, przeto już od setek lat żaden pojedynczy uczony nie jest w stanie opanować całokształtu rozwiniętej dyscypliny, nie mówiąc już o całokształcie nauki. Z każdym rokiem, coraz szybciej, w miarę wzrostu masy nagromadzonej wiedzy, maleje stosunkowy udział pojedynczego umysłu w uprawianiu tego rozszerzającego się pola. Przedmiotowy zakres dyscyplin naukowych jest zmienny. Zakres, który niegdyś stanowił dyscyplinę i który stanowić ją może jeszcze w kraju (a czasem nawet w określonym zakładzie naukowym) o stosunkowo niskim poziomie danej nauki staje się dziś w przodującym środowisku naukowym przedmiotem wielu odrębnych dyscyplin. Proces wyodrębniania się nowych dyscyplin naukowych przebiega z reguły jedną z następujących dróg. Albo nagromadzenie twierdzeń wnikających coraz 34 Dobrym przykładem jest rozwój fizyki, jako dyscypliny naukowej w XX wieku. Otóż w latach trzydziestych fizyka została uporządkowana wokół dwóch pól: fizyki stanu stałego oraz fizyki jądra atomowego. Niedługo później fizyka stanu stałego dała początek fizyce materii skondensowanej oraz (interdyscyplinarnemu) materiałoznawstwu; fizyka jądra atomowego przekształciła się w federację fizyk: wysokiej energii, cząsteczek i plazmy (z których wszystkie ściśle związały się z inżynierią elektroniczną). Fizyka stanu stałego, dziś największa subdyscyplina fizyki, w latach trzydziestych była jedynie podstawą nieformalnych spotkań fizyków, chemików, metalurgów i krystalografów. 35 O rozwoju naukoznawstwa: www terminologia_naukoznawcza/ uchwała z 16 lipca 1965 r. 18

bardziej w szczegóły doprowadza do tego, że umysł jednego przeciętnego samodzielnego pracownika nauki nie jest już w stanie twórczo opanować całego bogactwa treści tych twierdzeń; w takim przypadku zazwyczaj wyodrębniają się poszczególne grupy twierdzeń szczegółowych tworząc oddzielnie systemy twierdzeń konstytuujące poszczególne dyscypliny natomiast system twierdzeń bardziej ogólnych konstytuuje odrębną dyscyplinę ogólną (np. prakseologia jako odrębna dyscyplina zawierająca twierdzenia w sprawie warunków sprawności działania w ogóle obok np. organizacji pracy w przemyśle, w rolnictwie itp.). Albo powtarzające się uświadomienie zagadnień wchodzących w zakres więcej niż jednej dyscypliny tradycyjnej kieruje stale zainteresowanie pewnej liczby pracowników nauki na taki właśnie zbiór zagadnień kontynuując nową dyscyplinę, rozwijającą się na pograniczu dwu lub większej liczby dyscyplin tradycyjnych. Choć dyscypliny naukowe są ściśle ze sobą powiązane, to granice między nimi nie są i nie mogą być ostre, ani tym bardziej ostateczne. Zakresy przedmiotowe dyscyplin naukowych kształtuje się historycznie pod wpływem różnych okoliczności, wśród których wzgląd na czystość klasyfikacji (jeżeli w ogóle występuje) z reguły nie znajduje się na pierwszym miejscu. Stąd dana dyscyplina niejednokrotnie obejmuje obok zakresu swoistego, obcego innym dyscyplinom, pewne fragmenty badań uprawianych równocześnie przez inne dyscypliny. Te i inne okoliczności sprawiają, że pracownik nauki nie może się zadowolić zakresem wiedzy wyznaczonym określonymi społecznie granicami danej dyscypliny. Musi on ponadto znać stan nauki (choć nie musi być zdolny do posuwania go naprzód) w zakresie szeregu innych dyscyplin, z których jedne stanowią dlań nauki pomocnicze w sensie metodologicznym, inne uprawiają badania bardziej szczegółowe, dostarczające danych do jego własnych uogólnień, jeszcze inne obejmują uogólnienia szersze, dla których między innymi naukami i dana dyscyplina przynosi materiał. Jakby na przekór przepowiedni J. Rudniańskiego w dzisiejszych czasach tempo rozwoju nauki jest tak duże, że większość interdyscyplin wyrasta z połączenia już nie dyscyplin, lecz innych, starszych interdyscyplin (i powołanych do ich uprawiania instytucji). Analizując rozwój dyscyplin naukowych nie można zapominać, że o ile na krystalizację ich odrębności wpływały i wpływają potrzeby praktyczne, o tyle same dyscypliny, z chwilą uzyskania statusu odrębnej jednostki, ewoluują ku wysokiej nauce, akademickości, czasami nawet zamknięciu w wieży z kości słoniowej. Szybkość zmian w nauce i wzrost znaczenia badań inter- i multidyscyplinarnych stawiają na porządku dziennym problem genezy dyscyplin naukowych oraz ich dzielenia się i łączenia. Dyscypliny naukowe to wynalazek przełomu XVIII i XIX wieku 36. Jak większość wynalazków, nie są one wynikiem szczęśliwego olśnienia lub 36 J. Kozłowski, Narodziny i rozwój dyscyplin naukowych, http://kbn.icm.edu.pl/pub/kbn. 19

pojedynczego wydarzenia. Powstały jako efekt wielkiej liczby zmian i innowacji, a okres ich inkubacji trwał dziesięciolecia. J. Kozłowski w cytowanym opracowaniu zwraca uwagę, że pojęcie dyscypliny naukowej pojawiło się na początku XIX wieku. Jeszcze w XVIII wieku pojęcie dyscyplina oznaczało jednostkę porządkowania wiedzy w celach dydaktycznych w szkołach i uniwersytetach (zasób wiedzy uznany przez autora kompendium za dostatecznie spójny i odpowiednio obszerny dla nauczenia przez studenta). Takie rozumienie nauki upowszechniał T. Kotarbiński 37, który pisał, że jest to całość (treści) godna nauczania w szkolnictwie wyższym. W XIX wieku pod pojęciem dyscypliny naukowej rozumiano m.in. metodę badania świata i system komunikacji naukowej wewnątrz społeczności badaczy. Do wieku XIX wiedza naukowa nie wyodrębniała się tak wyraźnie od innych dziedzin wiedzy prawa, filozofii, teologii, retoryki itd. jak w czasach późniejszych. Do wieku XIX dominował pogląd, że wiedza o rzeczywistości osiągnęła swój kres i wskutek tego jest oparta na ograniczonej liczbie dzieł i ich interpretacji. Wiedzę tę można pomnożyć nie tyle przez obserwację rzeczywistości, co przez zbieranie i porządkowanie istniejących prawd oraz przez objaśnianie tego, co napisali uznani autorzy. J. Kozłowski powołując się na innych badaczy twierdzi, że pod wieloma względami wiek XIX był przełomowy w rozwoju nauki. Stwierdzono, że granice wiedzy o rzeczywistości przesuwają się w miarę rozwoju badań opartych na obserwacji i eksperymencie; wiedzę pomnaża się dzięki poszukiwaniu nowych faktów i sposobów ich interpretacji. Do wieku XIX wiedza majestatycznie trwała, zamknięta w księgach, bibliotekach i archiwach (w języku metafor księga, biblioteka i archiwum oznaczały właśnie wiedzę). Od tego czasu rozwija się coraz szybciej dziś żywotność tematu badań oblicza się na 5, a pola badawczego na 10 20 lat. Do wieku XIX encyklopedie, porządkujące dyscypliny w układzie hierarchicznym, były najważniejszą manifestacją wiedzy; od wieku XIX encyklopedie, porządkujące rezultaty badań w układzie alfabetycznym, są tylko odbiciem wiedzy narastającej niezależnie od nich. W modelu wiedzy dominującym do wieku XIX kluczową rolę odgrywały klasyfikacje. Podział natury na królestwa zwierząt, roślin i minerałów oraz historii naturalnej na zoologię, botanikę i mineralogię utrudniał krystalizację nowych dyscyplin. Fizyka i chemia, badające cechy wspólne obiektów opisywanych przez różne, tradycyjne dyscypliny, lub fizjologia kształtowana bardziej pod wpływem chemii i medycyny niż historii naturalnej, formowały się w opozycji do tradycyjnych podziałów dyscyplinarnych. Od wieku XIX klasyfikacje wiedzy mają charakter prowizoryczny i pomocniczy; dyscypliny różnią się od siebie bardziej odmiennością punktów widzenia i kierunków zadawania pytań niż odrębnością 37 T. Kotarbiński, Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, op. cit., s. 541. 20