GOSPODARKA LOWIECKA I PASTERSKA A OCHRONA WILKA I RYSIA W BIESZCZADACH. Game and livestock management in relation to wolf and lynx conservation

ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 10 (2002), str. 129-144 Wojciech Smietana Instytut Ochrony Przyrody PAN al. Mickiewicza 33, 31-512 Kraków Received: 28.05.2002 Reviewed: 22.06.2002 GOSPODARKA LOWIECKA I PASTERSKA A OCHRONA WILKA I RYSIA W BIESZCZADACH Game and livestock management in relation to wolf and lynx conservation Abstraet: Nowadays in Poland wolves occupy the area east ofvistula river with very few isolated packs and individuals in western Poland. There are about 500-600 wolves living in Poland. Lynx occupy only large forests of north-western Poland and the Carpathians. There are about 200 lynxes living in Poland. Large forests of north-western and western Poland could became a home for additional 500 wolves and 200 lynxes. The main go al of lynx and wolf conservation and management should be restitution of their populations west from Vistula river on the way of spontaneous migration of individuals from the eastern part ofthe country and next maintaining oftheir vital populations in alllarge forest complexes with simultaneous reducing to minimum conf1icts with livestock breeding. Bieszczady Mts are one of the best wolf and lynx habitats in Poland. About 65-100 wolves and 60 lynxes occupy the area. Conservation and management ofwolves and lynxes should be integrated with ungulate game management and livestock breeding. Modem game management should be a rational exploitation of rich, natural animai communities with regard to numerous relationships in nature, in particular the role of large carnivores in forest ecosystems. Wolf and lynx predation is the most important mortality factor affecting populations of red deer, roe deer and wild boar in the Bieszczady Mts and should be considered in local game management. Studies shows that wolf num ber do not increase after it was dec1ared as a protected animai. Observed increase of range used by wolf packs, and increased consumption of carcasses of red deer killed by wolves is related to the continuous decline of red deer number observed in the Bieszczady Mts. State Forest Administration tend to reduce density ofred deer to about 1.5 ind.!l km2, but it seems that much higher density can be tolerated by forest management in the Bieszczady Mts, Increase of red deer number could reduce the pressure of camivores on wild boar and in consequence help to recover the population from its very low number observed at present. In contrary, very low red deer density will provoke more wolf-livestock problems and lead wolf and lynx number to signiticant decline. Wolves killed about 110 livestock annually during last four years, mostly sheep (95%). There are two periods ofintensive wolf depredation on livestock: in spring (May) and in fali (September and October). While attacking sheep wolves kill usually one sheep (57% of attacks) but relatively often they also kill two (26%) or three sheep (10%). Domestic

130 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 10 sheep are very easy prey to wolves and should be protected by breeders. Between 1995 200 l 12Tatra sheepdogs (Polish breed of livestock guarding dog) were introduced to local farmers. The goal of the project was to obtain dogs, which would permanently stay with grazing sheep or goatswithout harming them, and aggressivelyrepelling camivores. Finally, four dogs stay permanently with livestock and four others could stay if the training will continue. In all cases substantial reduction of wolf attacks on livestock was recorded and obtained experience allow for more effective use oftatra sheepdogs. Wstep Rys Lynx lynx zostal objety ochrona gatunkowa na terenie calego kraju w 1995 roku, a wilk Canis lupus w 1998 roku. Szczególnie duzo emocji budzi ochrona gatunkowa wilka. Objecie go ochrona na terenie calego kraju zostalo entuzjastycznie przyjete przez domagajace sie tego organizacje proekologiczne, dla których wilkjest symbolem ich staran o ochrone calej przyrody. Czeste jest bledne przekonanie, ze obecnosc wilków w danym siedlisku stanowi dowód najego naturalnosc, negujac jednoczesnie sklonnosc tych drapiezników do atakowania udomowionych zwierzat kopytnych. Niektóre organizacje proekologiczne sprzeciwiaja sie mozliwosci eliminacji nawet niewielkiej liczby wilków w zwiazku z lokalnym nasileniem sie ataków na zwierzeta gospodarskie. Na drugim biegunie znajduje sie wielu mysliwych, którzy wilka postrzegaja jako najbardziej atrakcyjny krajowy obiekt polowan i nie chca pogodzic sie z faktem jego ochrony przy stosunkowo duzej liczebnosci populacji. Wielu mysliwych uznaje wilka za drapieznika czyniacego ogromne straty wsród zwierzat lownych, a dla firm i osób czerpiacych korzysci z turystyki lowieckiej ochrona gatunkowa wilka spowodowala zubozenie oferty skierowanej do potencjalnych klientów. Równiez hodowcy zwierzat gospodarskich nie sa zadowoleni z umieszczenia wilka na liscie gatunków scisle chronionych, chociaz dzieki temu wilk zostal uznany za sprawce szkód rekompensowanych przez Skarb Panstwa. Wielu hodowców rozumie objecie wilka ochronajako zapewnienie temu drapieznikowi "nietykalnosci". Hodowcy obawiaja sie, ze podlegajaca ochronie lokalna populacja wilków bedzie zwiekszac swa liczebnosc i powodowac coraz wieksze szkody. W niniejszej pracy, na podstawie wlasnych badan i dostepnych materialów, przedstawiono obecny stan populacji wilka i rysia w calej Polsce oraz relacje pomiedzy tymi drapieznikami a gospodarka lowiecka i pasterska w Bieszczadach.

W. Smietana - Gospodarka lowiecka i pasterska... 131 Stan obecny i perspektywy rozwoju populacji wilka i rysia w Polsce W obecnej chwili mozemy mówic o ustabilizowanej populacji wilków we wszystkich duzych kompleksach lesnych na wschód od Wisly. Opierajac sie na naukowych danych dotyczacych zageszczenia wilków w Puszczy Bialowieskiej (Okarma i in. 1998) i w Bieszczadach (Smietana i Wajda 1997) oraz w oparciu o areal zasiedlony przez te drapiezniki, liczebnosc wilków w Polsce nalezy obecnie szacowac na okolo 500-600 osobników. Najnowszy raport pt. "Inwentaryzacja wilków i rysi w nadlesnictwach i parkach narodowych, 2001" (Jedrzejewski i in. 2002) szacuje liczebnosc wilków w Polsce na okolo 510 osobników. Zasieg wystepowania rysi w Polsce jest znacznie mniejszy niz zasieg wystepowania wilków i ogranicza sie do duzych kompleksów lesnych Polski pólnocno-wschodniej i Karpat, niewielka populacja reintrodukowanych rysi bytuje równiez w Puszczy Kampinoskiej (Okarma 2000). Aktualnie szacuje sie, ze liczebnosc rysi w Polsce wynosi okolo 200 osobników (Jedrzejewski i in. 2002). Na zachód od Wisly wilki wystepuja sporadycznie, w niewielkiej liczbie i w duzym rozproszeniu, a ich sumaryczna liczba szacowana jest na okolo 20-30 osobników (Brzuski i Okarma 1997; Bereszynski 2000). W ostatnim dziesiecioleciu równiez rysie byly sporadycznie spotykane na tych terenach (Fuchs 1993; Bartmanska 1992). Tymczasem duze kompleksy lesne Pomorza oraz Polski zachodniej z ich liczebnymi populacjami jeleni, sam i dzików moga moim zdaniem utrzymac dodatkowo okolo 500 wilków i 200 rysi. Zasadniczym celem ochrony i gospodarowania wilkami i rysiami powinno byc umozliwienie na drodze spontanicznej migracji zasiedlenia przez te drapiezniki duzych kompleksów lesnych na zachód od Wisly, a nastepnie utrzymanie ich zywotnych populacji we wszystkich duzych kompleksach lesnych Polski, przy jednoczesnym minimalizowaniu konfliktów z gospodarka czlowieka w krajobrazach rolniczych. Dobrze byloby, aby do osiagniecia tego celu przylaczyli sie mysliwi. Bledne jest powszechne mniemanie, jakoby celem ochrony wilków i rysi jest znaczacy wzrost ich zageszczenia na terenach przez nie juz zasiedlonych. Takiego wzrostu nie nalezy sie spodziewac, nie jest on równiez obecnie obserwowany. Moim zdaniem nie nalezy wykluczac, ze w przyszlosci na znacznej czesci obszarów zasiedlonych przez te drapiezniki beda one mogly podlegac racjonalnej gospodarce lowieckiej. Ochrona i gospodarowanie populacjami duzych ssaków drapieznych musi bowiem uwzgledniac zarówno przyrodnicze, jak i spoleczno -ekonomiczne skutki rozwoju i eksploatacji populacji, a status prawny danego gatunku nie powinien byc przedmiotem walki pomiedzy organizacjami proekologicznymi, które sprzeciwiaja sie jakiemukolwiek sterowaniu populacjami drapiezników a mysliwymi i hodowcami zwierzat gospodarskich, którzy sa za utrzymywaniem jak naj nizszej ich liczby.

132 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 10 Bieszczady stanowia szczególnie wazne siedlisko wilków i rysi w Polsce. Jest to obszar, na którym drapiezniki te nigdy nie zostaly calkowicie wytepione (Wolsan i in. 1992) i wystepuja w stosunkowo duzym zageszczeniu. W latach 1991 1995 Smietana i Wajda (1997) wykazali, ze przy zageszczeniu jeleni wynoszacym okolo 4 osobnikill km2 zageszczenie wilków wynosilo 3-5 osobników/loo km2 Smietana (2000a) oraz Smietana i in. (2000) oszacowal, ze w szeroko rozumianych Bieszczadach lezacych w granicach Polski (Bieszczady Zachodnie oraz Góry Sanocko- Turczanskie) populacja wilków liczy 65-100 osobników, a populacja rysi okolo 60 osobników. Bieszczady stanowia bodajze najlepszy w polskiej czesci Karpat obszar dla utrzymania zywotnej populacji wilków i rysi i powinny stanowic zródlo emigrantów zasiedlajacych spontanicznie inne tereny, moga tez byc miejscem pozyskiwania osobników dla reintrodukcji. Ochrona i racjonalne gospodarowanie populacjami wilków i rysi powinny byc zintegrowane z prowadzona gospodarka lowiecka dzikimi ssakami kopytnymi oraz gospodarka pasterska. Wilk i rys a gospodarka lowiecka w Bieszczadach Bardzo czesto podnoszonym przez mysliwych problemem sa "szkody" czynione przez wilki i rysie wsród zwierzyny lownej, a zwlaszcza wsród jeleni Cervus elaphus, sam Capreolus capreolus i dzików Sus serafa. Czesto slyszy sie o tym, jak to wilki na jakims terenie "wybily" dziki lub wspaniale byki jelenia. Wiele czynników moze wplywac na zmiany liczebnosci poszczególnych gatunków dzikich kopytnych, w tym jednym z wazniejszych jest pozyskanie przez mysliwych. Mysliwi niechetnie jednak przyznaja sie do nadmiernego pozyskania i najlatwiej im spadek liczebnosci zwierzat lownych przypisywac drapieznikom. W swietle obecnej wiedzy ekologicznej, jest rzecza oczywista, ze zabijanie przez wilki i rysie dzikich ssaków kopytnych to nie "szkody", lecz naturalna rola tych drapiezników w ekosystemach lesnych. Wiadome jest równiez, ze w warunkach naturalnych (o niskiej smiertelnosci spowodowanej przez czlowieka) to dostepnosc pozywienia jest najwazniejszym czynnikiem wplywajacym na liczebnosc drapiezników. Udane lub nieudane polowanie to dla drapieznika kwestia tylko posilku, ale dla potencjalnej ofiary to kwestia zycia lub smierci. Dlatego w ewolucyjnym "wyscigu" drapieznik zawsze pozostaje "o krok" z tylu za swoja ofiara, a osobniki w najlepszym okresie reprodukcyjnym, "w kwiecie wieku", sa zwykle najtrudniejszymi ofiarami. Drapiezniki w warunkach naturalnych (brak lub niska smiertelnosc spowodowana przez czlowieka) nie doprowadzaja do wyniszczenia populacji ofiar. Jednak zbyt duza redukcja ssaków kopytnych poprzez nadmierny odstrzal moze doprowadzic do sytuacji, ze zwiekszenie ich zageszczenia nie bedzie moglo byc zrealizowane bez drastycznego zmniejszenia liczby drapiezników. Do takiej sytuacji nie powinno sie doprowadzac. Wspólczesna gospodarka

W. Smietana - Gospodarka lowiecka i pasterska... 133 lowiecka nie powinna byc "hodowla" zwierzyny w lasach, z szeregiem negatywnych skutków dla populacji "hodowanego" gatunku i calych ekosystemów lesnych, ale racjonalnym, uwzgledniajacym mnogosc zaleznosci przyrodniczych, wykorzystywaniem bogatych, naturalnie funkcjonujacych zespolów zwierzat. Nowoczesna gospodarka lowiecka powinna wiec równiez uwzgledniac stala obecnosc duzych drapiezników, a nie dazyc do minimalizacji ich wplywu na populacje ofiar. Eksperymenty kanadyjskie (Hayes i in. 1991; Crete i Jolicoeur 1987) wskazuja, ze tylko drastyczna redukcja liczby duzych drapiezników (o okolo 50%), z calymi jej negatywnym konsekwencjami, jak rozbicie struktury socjalnej i przestrzennej populacji, moze spowodowac istotny wzrost zageszczenia kopytnych i mozliwosci ich pozyskania. Prowadzenie tego rodzaju dlugoterminowej polityki w stosunku do duzych drapiezników jest jednak nie do przyjecia nawet ze wzgledów czysto biologicznych. Gospodarka lowiecka ssakami kopytnymi powinna dazyc do renaturalizacji zespolów ssaków kopytnych i utrzymywania ich zageszczenia na umiarkowanie wysokim, akceptowalnym dla gospodarki lesnej poziomie. Wplyw wilka i rysia na populacje jeleni, sarn i dzików w Bieszczadach jest bardzo istotny i musi byc uwzgledniany w prowadzonej gospodarce lowieckiej tymi gatunkami kopytnych. Drapieznictwo wilków i rysi jest najwazniejszym naturalnym czynnikiem smiertelnosci wsród jeleni, saren i dzików w Bieszczadach (Smietana 1998) (tab. 1). Aczkolwiek, jak to wykazal Smietana (1998), dziki i sarny sa latwiejszym niz jelenie lupem wilków, to jednak ze wzgledu na dominacje w zespole kopytnych i duze rozmiary ciala to wlasnie jelenie stanowia najwazniejsze zródlo ich pozywienia (Smietana i Klimek 1993; Smietana 1998) (tab. 2). Smietana (1998) wykazal, ze sredniej wielkosci wataha liczaca 5 osobników zabija rocznie okolo 23-52 jelenie powyzej czwartego miesiaca zycia, 9-10 sarn powyzej 4 miesiaca zycia oraz 9-11 dzików powyzej 6 miesiaca zycia. Badania prowadzone w Puszczy Bialowieskiej donosza, ze liczba zabijanych jeleni, sarn i dzików moze byc nawet dwukrotnie wieksza (Jedrzejewski i in. 2000). Rozbieznosci te moga wynikac z róznej metodyki prowadzonych badan oraz z róznego stosunku liczby potencjalnych ofiar przypadajacych na drapieznika. Wiadomo bowiem, ze w przypadku "nadmiaru" ofiar drapiezniki zabijaja wieksza ich liczbe, a stopien wykorzystania tusz ofiar jest stosunkowo maly. Potwierdzaja to równiez obserwacje z Bieszczadów, gdzie w zwiazku ze stalym spadkiem zageszczenia jeleni stopien wykorzystania tusz jeleni zabitych przez wilki rosnie (Smietana, dane nie pub!.). Zjawisko to nie jest jednak zwiazane z wiekszym zageszczeniem wilków i wielkoscia watah. Prowadzone badania wykazuja, ze zageszczenie wilków i wielkosc watah na terenie Bieszczadów nie wzrosla po objeciu tego drapieznika ochrona, a wrecz przeciwnie wydaje sie, ze ich liczba nieco zmalala. Wynika to prawdopodobnie ze spadku zageszczenia jeleni, które wplywa na sukces reprodukcyjny i przezywalnosc wilków oraz nadal duzej smiertelnosci powodowanej przez czlowieka. Dzieki zastosowaniu telemetrii zaobserwowano natomiast zwiekszenie sie arealów

134 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 10 Tabela l. Procentowy udzial danego czynnika smiertelnosci w populacji jelenia (osobniki powyzej 4 miesiaca zycia), samy (osobniki powyzej 4 miesiaca zycia) oraz dzika (osobniki powyzej 6 miesiaca zycia) w Bieszczadach w latach 1991-1995 (Smietana 1998). Table l. Percentage share of a given mortality factor in the red deer population (individuals older than 4 months), roe deer (individuals older than 4 months) and wild boar (individuals older than 6 months) in the Bieszczady Mts, between 1991-1995 (Smietana 1998). Inne Other Czlowiek Lynx 2-3 naturalne 27--44 5-6 41--44 38--43 Wolf -Rys 5-6 1-2 32 Wilk 24-27 53-71 45-52 Mortality Czynnik smiertelnosci Jactor Tabela 2. Sklad pozywienia wyrazony jako procent biomasy pokarmu wilków w Bieszczadach w latach 1991-1995 (Smietana 1998); n - liczba zbadanych odchodów. Table 2. Food composition, expressed as a percentage ofbiomass eaten ofwolves in the Bieszczady Mts, between 199 1-1995 (Smietana 1998); n - num ber of analysed scats. 6,2 0,8 -+ 0,3 VI-VII XII-III n=138 VIII-IX 6,0 0,5 n=43 n=45 4,4 92,4 79,6 76,7 1,7 9,3 6,2 6,6 7,4 85,7 1,6 5,0 1,5 1,2 5,3 -- - X-XI 1,0 67,7 10,6 6,2 Miesiace / Months 3,4 n=35 IV-V 2,0 9,1 Inne Owca Zajac / Others lub koza spozyte prawdopodobnie jako padlina / probably consumed as a carnon.

W Smietana - Gospodarka lowiecka i pasterska... 135 zajmowanych przez watahy oraz duzy stopien ich wzajemnego nakladania sie. Sledzona telemetrycznie od marca 2001 roku wataha wilków (3 osobniki oznakowane) penetruje obecnie areal okolo 250 km2, a duza czesc tego arealu naklada sie z arealami sasiadujacych watah (Smietana, dane nie pub!.). Swiadczy to o drastycznym zmniejszeniu sie zageszczenia jeleni i poszukiwaniu przez wilki pozywienia na terenach zajmowanych przez sasiadujace watahy. Prowadzony od poczatku lat 1990 regularny monitoring zageszczenia jeleni w czasie rykowiska na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego i otaczajacych go nadlesnictw wskazuje, ze zageszczenie jeleni spadlo tu do obecnej chwili o okolo 70% (Smietana, dane nie pub!.). Podobny spadek liczebnosci jeleni zostal oszacowany przez Paszkiewicza (1999). Natomiast oficjalne dane (Perzanowski, Krzakiewicz 2000) wskazujajedynie na 20-30% zmniejszenie sie liczebnosci tego gatunku w Bieszczadach. Nadal kontynuowana redukcja jeleni, a nawet utrzymywanie populacji jelenia na tak niskim poziomie, doprowadzi do nasilenia sie ataków wilków na zwierzeta hodowlane oraz do zmniejszenia sie liczebnosci tych drapiezników. Prowadzona polityka w stosunku do jelenia moze doprowadzic do sytuacji znanej juz z obszarów Europy poludniowej (Salvador i Abad 1987; Blanco i in. 1990; Merrigi i in. 1991; Papageorgiu i in. 1994), ze podstawowym pozywieniem wilków nie beda juz dzikie ssaki kopytne, ale zwierzeta gospodarskie, psy, drobne ssaki oraz odpadki znajdowane na wysypiskach smieci. Niskie zageszczenie jeleni niewatpliwie odbija sie równiez na liczebnosci i sukcesie reprodukcyjnym rysi oraz padlinozernych ptaków i ssaków. Dla przykladu, sledzona od trzech lat telemetrycznie rysica, której terytorium obejmuje stosunkowo bogate srodowisko, w ciagu kolejnych lat byla w stanie wychowac tylko po jednym mlodym (Smietana i in. 2000; Smietana, dane nie pub!.). Celem Administracji Lasów Panstwowych nie moze byc wylacznie maksymalizacja produkcji drewna bez uwzglednienia koniecznosci zachowania srodowiska lesnego wraz z jego mieszkancami w stanie równowagi przyrodniczej. Redukcja zageszczenia jeleni do poziomu okolo 1,5 osobnikallkm2 prowadzona przez Lasy Panstwowe jest niedopuszczalna, jesli mamy mówic o zrównowazonym gospodarowaniu zasobami przyrodniczymi w Bieszczadach. Mam nadzieje, a podzielajaja równiez niektórzy mysliwi i lesnicy, ze w sytuacji niewielkich szkód od jeleniowatych, jakie obecnie notuje sie w uprawach i mlodnikach w bieszczadzkich lasach, Administracja Lasów Panstwowych zwiekszy stan liczebny jelenia. Prowadzone w Bieszczadach badania (Smietana i Wajda 1995; Smietana, dane nie pub!.) oraz wieloletnie obserwacje lokalnych lesników i mysliwych wskazuja, ze w okresie zimowym jelenie, a w szczególnosci chmary zenskie koncentruja sie w dolinach wiekszych rzek. Powszechnie znanym miejscem koncentracji jeleni jest dolina Sanu, a w szczególnosci poludniowe stoki Otrytu. Obserwacje terenowe wskazuja, ze jest to równiez miejsce zimowania przynajmniej czesci populacji jeleni bytujacych w sezonie wegetacyjnym na obszarze Biesz-

136 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 10 czadzkiego Parku Narodowego. Prowadzona redukcja jeleni do danego poziomu w dolinie Sanu prowadzi faktycznie do ponad dwukrotnego zmniejszenia zageszczenia jeleni na calorocznym areale ich bytowania. W ten sposób rola jelenia w zakresie podtrzymywania nie stabilnych siedlisk otwartych BdPN praktycznie przestaje miec znaczenie (Glowacinski 1996). Wydaje sie, ze znacznie wyzsze niz obecnie notowane zageszczenie jeleni jest do pogodzenia z gospodarka lesna prowadzona w Bieszczadach. Utrzymywanie stalego, umiarkowanie wysokiego zageszczenia jeleni stabilizowaloby zarówno liczebnosc duzych drapieznych ssaków i towarzyszacych im padlinozerców, jak i pozwoliloby lokalnym populacjom wilka i rysia na wysylanie migrantów. Bieszczadzcy mysliwi twierdza, ze ochrona wilka spowodowala spadek liczebnosci dzika. Jak to wykazal Smietana (1998) dzik jest w Bieszczadach najbardziej podatnym na drapieznictwo wilków ssakiem kopytnych. Jednak nie status wilka jako gatunku chronionego jest przyczyna spadku liczebnosci dzików. Jak bowiem juz wspomniano nie obserwuje sie w ostatnich latach wzrostu liczby tych drapiezników. Moim zdaniem niskie obecnie zageszczenia dzików jest konsekwencjapomoru z poczatku lat 90., upadkiem panstwowych gospodarstw rolnych (polne zerowiska), zbyt duzych odstrzalów oraz nasilenia sie presji drapiezniczej wilków w konsekwencji redukcji liczebnosci jeleni. Mozna przypuszczac, ze zwiekszenie zageszczenia jeleni i utrzymywanie go na wyzszym poziomie zmniejszyloby presje drapiezlliczana dziki i w konsekwencji, przy jednoczesnym wstrzymaniu odstrzalów umozliwiloby wzrost ich zageszczenia. Faktem jest tez fluktuacja zageszczenia dzików zwiazana z wystepowaniem lat nasiennych (Okarma i in. 1995). Nalezy jednak zaznaczyc, ze warunki przyrodniczo-klimatyczne panujace w Bieszczadach generalnie nie sprzyjaja dzikom i ich zageszczenie nigdy nie osiagalo tu wysokiego poziomu. Nawet w latach o najwiekszej liczebnosci dzików w Bieszczadach ich zageszczenie bylo kilkakrotnie nizsze w porównaniu z populacjami nizinnymi (Perzanowski, Kanzaki 2000). / Red deer Tabela 3. Roczny plan pozyskania lowieckiego jeleni, sam i dzików jako procent wczesnowiosennego stanu poglowia. Table 3. Annual harvest plan as a percentage of early spring stock size of red deer, roe deer and wild boar. Roczny plan pozyskania jako procent 30% 15% stanu wczesnowiosennego Gatunek / Species Annual harvest plan as a percentage oj early spring stock size

W. Smietana - Gospodarka lowiecka i pasterska... 137 W oparciu o wieloletnie badania prowadzone w Bieszczadach (Smietana 1998; Smietana dane nie publ.) okreslono maksymalne roczne pozyskanie lowieckie jeleni, sam i dzików, które umozliwia zachowanie liczebnosci tych kopytnych na stalym poziomie w Bieszczadach (obecnosc silnej populacji wilka i rysia w warunkach górskich) (tab. 3). Wartosci podane w tabeli nalezy traktowac jako wieloletnie srednie, w konkretnych latach moga one byc nieco wieksze lub mniejsze. Wilk i rys a gospodarka pasterska w Bieszczadach Na terenach rolniczych otoczonych lub graniczacych z obszarami wystepowanie duzych ssaków drapieznych dochodzi do powstania konfliktu pomiedzy nimi a hodowcami zwierzat gospodarskich i to niezaleznie od tego, czy w danym momencie drapiezniki te sa gatunkami lownymi czy chronionymi. Dzieje sie tak, poniewaz w wyniku domestykacji zwierzeta hodowlane utracily wiele sposród swoich pierwotnych mozliwosci obrony, a jednoczesnie nie przestaly byc atrakcyjnym lupem dla drapiezników. Od 1998 roku za szkody spowodowane przez wilki w Bieszczadach odpowiada Skarb Panstwa. Specjalnie powolana przez wojewode podkarpackiego komisja weryfikuje i wycenia wartosc zglaszanych przez hodowców szkód spowodowanych przez wilki. Niestety rys nie zostal uwzgledniony na liscie zwierzat czyniacych szkody, za które odpowiada Skarb Panstwa. OfIcjalnie nie notuje sie szkód powodowanych przez rysie, chociaz prawdopodobnie takie sie zdarzaja. Zebrane dane wskazuja, ze wielkosc szkód powodowanych przez wilki w Bieszczadach utrzymuje sie w ciagu ostatnich czterech lat na podobnym poziomie, okolo 110 zwierzat hodowlanych rocznie (tab. 4). Wsród zabitych zwierzat hodowlanych okolo Tabela 4. Liczba zabitych przez wilki zwierzat gospodarskich w Bieszczadach w latach 1998-2001 (opracowano na podstawie danych Krosnienskiego Urzedu Wojewódzkiego oraz Podkarpackiego Urzedu Wojewódzkiego). Table 4. Number of livestock kiiled by wolves in the Bieszczady Mts, between 1998 2001 (based on data ofthe Krosno and Podkarpacie Province Administration). Gatunek448 428 212 6 Total (0,5) (1,3) 113 2000 2001 (2,7) 108 3O 234 Ol1 1999 103 (100,0) 92 (95,5) 1998 (%)125 128 3 O Rokl Year Razem (%)

138 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 10 ['lo] 25 28 20 25 25 15 10 10 11 o III IV V VI VII VIII IX XI XII MIESIACE Ryc. 1. Liczba skutecznych ataków wilków na zwierzeta gospodarskie w poszczególnych miesiacach w Bieszczadach w 2000 i 2001 roku (opracowano na podstawie danych Podkarpackiego Urzedu Wojewódzkiego). Fig. 1. Number of successful wolf attacks on livestock in particular months in the Bieszczady Mts in 2000 and 200 I (based on data of the Podkarpacie Province Administration). 95% stanowia owce. Pozostale zwierzeta zabijane przez wilki to kozy, bydlo (glównie cielaki) i konie (wylacznie zrebaki). Ataki wilków na zwierzeta gospodarskie nie sa równomiernie rozlozone w okresie wypasów. Analiza danych wskazuje na dwa okresy nasilenia sie ataków na zwierzeta gospodarskie w ciagu roku: na wiosne, w maju oraz jesienia, we wrzesniu i w pazdzierniku (ryc. 1). Zjawisko to jest calkowicie zrozumiale, gdyz w okresie letnim, czerwiec-sierpien wilki maja stosunkowo latwy lup w postaci nowonarodzonych i mlodocianych jeleni i nie musza poszukiwac pozywienia w poblizu czlowieka. Mlodociane jelenie i samy stanowia blisko 30% pozywienia wilków w okresie letnim (czerwiec-wrzesien) (Smietana i Klimek 1993; Smietana 1998). Duze nasilenie wystepowania ataków wilków na zwierzeta hodowlane na wiosne i jesienia oraz stosunkowo niewielkie szkody w okresie letnim (czerwiec-sierpien) wskazuja, ze w Bieszczadach raczej nie mamy do czynienia z wilkami wyspecjalizowanymi w zabijaniu zwierzat hodowlanych. Przemawia to raczej za bardzo oportunistycznym charakterem drapiezllictwa wilków Do tej pory nie odnotowano w Bieszczadach, aby wilki podczas jednego ataku zabily wiecej niz jedna sztuke bydla lub konia. Atakujac owce wilki w wiekszosci przypadków zabijajajedna sztuke (57% ataków wilków na owce). Jednak stosunkowo czesto zabijane sa dwie (26% ataków) lub trzy (10%) owce. Sporadycznie zdarza sie, ze wilki usmiercajeszcze wieksza liczbe owiec (ryc. 2).

W. Smietana - Gospodarka lowiecka i pasterska... 139 ["lo] 60 63 50 40 30 29 20 10 o LICZBA ZABITYCH OWIEC I ATAK,. Ryc. 2. Liczba owiec zabitych przypadajaca na jeden atak wilków w Bieszczadach w 2000 i 2001 roku (opracowano na podstawie danych Podkarpackiego Urzedu Wojewódzkiego). Fig. 2. Number of sheep killed per wolf atack in the Bieszczady Mts in 2000 and 2001 (based on data of the Podkarpacie Province Administration). Dzikie gatunki owiec (np. owca Dalla Ovis dalli) bytuja zwykle w wysokogórskim srodowisku obfitujacym w liczne skaly, a ich obrona przed duzymi drapieznikami polega na uciekaniu w góre skalistych zboczy, po których poruszaja sie sprawniej niz drapiezniki (Murie 1944). Otluszczone, dzwigajace gruba welne, niezdolne do ucieczki, wypasane na rozleglych lakach owce domowe sa praktycznie bezbronne w przypadku ataku wilków. Zabicie owcy nie stanowi dla wilków duzego wysilku, a spanikowane stado nieporadnie uciekajacych owiec prowokuje wilki do atakowania kolejnych sztuk. Dobrze znanym biologicznym faktem jest to, ze w przypadku licznie wystepujacych, latwych do usmiercenia ofiar drapiezniki zabijaja ich wieksza liczbe, a konsumuja tylko jedna. Dlatego owce musza byc przez hodowców specjalnie chronione przed atakami duzych drapiezników, a szczególnie wilków. Wydaje sie, ze wiekszosc watah wilków w Bieszczadach ma dostep do stad owiec i od czasu do czasu je atakuje. Nalezy jednak sobie zdawac sprawe z tego, ze nawet usuniecie calej watahy wilków czesto atakujacej owce tylko na krótki okres czasu rozwiaze problem powstawania szkód. W ciagu kilku miesiecy zwolniony areal zostanie zajety przez nowa pare wilków, która predzej czy pózniej zacznie atakowac owce, jesli te nadal pozostawac beda bez opieki. Praktycznie nie istnieja takie sposoby zabezpieczania wypasanych zwierzat, które calkowicie eliminowalyby mozliwosc ataku drapiezników. Pewne metody

140 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 10 sajednak skuteczniejsze od innych. W Polsce jedynie hodowcy potocznie nazywani "góralami" zgodnie ze swoja prastara tradycja w sposób zorganizowany chronia owce przed atakami wilków i niedzwiedzi, wykorzystujac w tym celu owczarki podhalanskie, a szkody przez nich ponoszone sa ponad dwukrotnie mniejsze niz szkody ponoszone przez hodowców nie chroniacych swoich stad (Smietana 2000b). Od lat 70. pasterskie psy strózujace (do których zalicza sie równiez nasz owczarek podhalanski) importowane z Europy i Azji Mniejszej wykorzystywane sa w Stanach Zjednoczonych, gdzie przede wszystkim chronia stad owiec przed atakami kojotów. Dzieki prowadzonym tam wieloletnim badaniom i praktyce, wypracowano metode wychowania i szkolenia psów (Green i Woodruff 1983; Lorentz i Coppinger 1986), dzieki której wiele psów samodzielnie chroni owce przed atakami dzikich drapiezników. W latach 1995-2001 wprowadzilem 12 szczeniat do bieszczadzkich gospodarstw owczarskich i koziarskich (w tym szkolenie 9 psów bylo finansowane przez Ministerstwo Srodowiska), dwóch dalszych znanych mi gospodarzy wprowadzilo kilka psów z wlasnej inicjatywy, a od 1998 roku prowadzone sa równiez obserwacje w gospodarstwie eksperymentalnym prowadzonym przez autora. Celem tych prac bylo sprawdzenie skutecznosci wypracowanej w Stanach Zjednoczonych metody wychowania i szkolenia pasterskich psów strózujacych oraz jej adaptacja do warunków bieszczadzkich, Wychowanie i szkolenie owczarków podhalanskich mialo na celu uzyskanie psów, które: (1) beda stale przebywac ze stadem bez obecnosci czlowieka, (2) nie beda atakowac zwierzat ze stada oraz (3) beda agresywne w stosunku do drapiezników. Wychowanie i szkolenie psów skladalo sie z dwóch etapów. Pierwszy etap, trwajacy do okolo 4 miesiaca zycia psów, mial na celu wytworzenie silnej wiezi emocjonalnej pomiedzy psami a owcami lub kozami. Drugi etap polegal na wytworzeniu nawyku stalego przebywania psa ze stadem na pastwisku. Podczas szkolenia i wychowania szczeniat napotkano na szereg problemów wynikajacych z popelnionych przez hodowców bledów wychowawczych i negatywnych wplywów otoczenia oraz charakteru poszczególnych psów. Podstawowe bledy popelniane przez hodowców to: (l) przekonanie, ze owczarek podhalanski gdy dorosnie bez koniecznosci odpowiedniego wychowania i szkolenia bedzie skutecznie chronil wypasane zwierzeta, (2) socjalizacja szczeniaka z kilkoma owcami zamiast z calym stadem, (3) pozostawianie psa w izolacji od owiec w fazie jego socjalizacji, (4) pieszczenie psa przez hodowce i pozostale osoby, w tym spoza gospodarstwa, (5) przetrzymywanie szczeniaka razem z agresywnymi owcami, (6) nie uczenie psa wykonywania takich polecen jak: przychodzenie na zawolanie, pozostawanie na miejscu, chodzenie przy nodze. Podstawowe problemy zwiazane z otoczeniem to: (1) destruktywny wplyw na wychowywane szczenieta niepracujacych psów hodowców oraz psów z sasiedztwa, (2) destruktywny wplyw zachowania sasiadów oraz turystów (przywolywanie szczeniaka, bawienie sie z nim, karmienie). Pomimo napotykanych trudnosci socjalizacja psów z owcami i kozami zostala

W. Smietana - Gospodarka lowiecka i pasterska... 141 zakonczona pelnym sukcesem za wyjatkiem jednego przypadku. Wytworzenie nawyku pozostawania ze stadem okazalo sie jednak dosyc trudne. W czterech przypadkach ostatecznie doprowadzono do stalego przebywania psów z wypasami zwierzetami, w dalszych czterech istnieje jeszcze mozliwosc, ze cel ten zostanie osiagniety. Pozostale psy pilnuja owiec jedynie w nocy w poblizu zabudowan i na odleglych pastwiskach razem z pasterzem, ajeden pies ostatecznie zmienil wlasciciela i pilnuje zabudowan. Aczkolwiek nie we wszystkich przypadkach udalo sie osiagnac zamierzony cel, to jednak po wprowadzeniu psów odnotowano znaczacy spadek wystepowania szkód, lub szkód tych w ogóle sie nie notuje. W jednym gospodarstwie szkody pojawily sie ponownie od momentu, gdy pies zostal wiazany na lancuchu z powodu swojej agresywnosci w stosunku do ludzi. Zdobyte doswiadczenia zarówno wlasne autora, jak i poszczególnych hodowców pozwalaja na skuteczniejsze szkolenie i wykorzystanie owczarków podhalanskich, wzrasta równiez zainteresowanie uzytkowaniem tych psów wsród lokalnych hodowców owiec. Prace zwiazane z wykorzystaniem owczarków podhalanskich powinny wiec byc kontynuowane. Równolegle we wspólpracy z lokalnymi hodowcami prowadzone sa eksperymenty z wykorzystaniem wysokich siatek ogrodzeniowych oraz ogrodzen elektrycznych. Wypracowanie skutecznych sposobów ochrony owiec przed atakami wilków w Bieszczadach wymaga jednak czasu oraz wsparcia finansowego. Literatura Bartmanska J. 1992. Stanowisko rysia Lynx lynx (L.) w województwie wroclawskim. Przeglad zoologiczny 36: 219-221. Bereszynski A. 2000. Wilk (Canis lupus Linnaeus, 1758) w Polsce i jego ochrona. Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu. Poznan: 1-139. Blanco 1. c., Cuesta L., Reig S. (red). 1990. El lobo (Canis lupus) en Espana: Situacion, problematica y apuntes sobre su ecologia. ICONA, Madrid: 1-ll8. Brzuski P., Okarma H. 1997. Wilk na terenach zachodniej Polski. Polski Zwiazek Lowiecki, Warszawa: 1-27. Crete M., Jolicoeur H. 1987. Impact of wolf and black bear removal on cow: cal f ratio and moose density in southwestem Quebec. Alces VoI. 23: 61-87. Fuchs R. 1993. W trosce o rysia. Lowiec Polski 2: 18. Glowacinski Z. ]996. Ochrona i regulacja populacji kopytnych w Bieszczadzkim Wstep do problemu. Roczniki Bieszczadzkie 5: ]]7-132. Parku Narodowym. Green J. S., WoodruffR. A. 1983. Livestock guarding dogs: Protecting sheep trom predators. United States Department of Agriculture. Agriculture Information BuIletin No 588: ]-31. Hayes R. D., Baer A. M., Larsen D. G. 1991. Population dynamics and prey relationships of an exploited and recovering population in the southem Yukon. Yukon Fish and Wildlife Branch Final Report TR-91-1: 1-67. Jedrzejewski w., Jedrzejewska B., Okarma H., Schmidt K., Zub K., Musiani M. 2000. Prey selection and predation by wolves in Bialowieza Primeval Forest, Poland. Journal ofmammalogy 81: 197-212.

142 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE 10 Jedrzejewski w., Nowak S., Schmidt K. 2002. Inwentaryzacja wilków i rysi w nadlesnictwach i parkach narodowych, 2001. Raport na zlecenie Dyrekcji Generalnej Lasów Panstwowych: 1-38. Lorentz J., Coppinger R. 1986. Raising and training a livestock-guarding dog. Oregon State University. Extension Circular 1238: 1-8. MeriggiA., Rosa P., BrangiA., Matteuci C. 1991. Habitatuse and diet ofwolfin northem Haly. Acta Theriologica 36: 141-151. Murie A. 1944. The wolves ofmount McKinley. Fauna ofthe National Parks ofthe United States. Fauna series No 5: 1-238. Okarma H., Jedrzejewska B., Jedrzejewski w., Krasinski Z. A., Milkowski L. 1995. The roles of predation, snow cover, acorn crop, and man-related factors on ungulate mortality in Bialowieza Primeval Forest, Poland. Acta Theriologica 40: 197-217. Okarma H., Jedrzejewski w., Schmidt K., Sniezko S., Bunevich A. N., Jedrzejewska B. 1998. Home ranges of wolves in Bialowieza Primeval Forest, Poland, compared with other Eurasian populations. Journal ofmammalogy 79: 842-852. Okarma H. 2000. Rys. Wydawnictwo Swiat. Warszawa: 1-80. Papageorgiu N., Vlachos C., Sfougaris A., Tsachalidis E. 1994. Status and diet ofwolves in Greece. Acta theriologica 39: 411--416. Paszkiewicz R. 1999. Inwentaryzacja jeleni. Lowiec Polski 2: 16-17. Perzanowski K., Krzakiewicz H. 2000. Populacja jelenia szlachetnego w Bieszczadach. Monografie Bieszczadzkie 9: 157-178. Perzanowski K., Kanzaki N. 2000. Bieszczadzka populacja dzika. Monografie Bieszczadzkie 9: 194-204. Salvador A, Abad P. L. 1987. Food habits of a wolf population (Canis lupus) in Leon Province, Spain. Mammalia 51: 45-52. Smietana W. 1998. Drapieznictwo wilków jako czynnik smiertelnosci w zespole kopytnych na terenie Bieszczadzkiego parku Narodowego i w jego otoczeniu. Instytut Ochrony Przyrody PAN. Rozprawa doktorska. Kraków-Suche Rzeki: l-57. Smietana w., Okarma H., Sniezko S. 2000. Bieszczadzka populacja rysia. Monografie Bieszczadzkie 9: 147-155. Smietana W. 2000a. Bieszczadzka populacja wilka. W: Z. Glowacinski (red.) Kregowce Bieszczadów Zachodnich ze szczególnym uwzglednieniem Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Bieszczadzki Park Narodowy. Ustrzyki Dolne: 127-146. Smietana W. 2000b. Wykorzystanie owczarków podhalanskich do ochrony owiec i kóz przed atakami duzych drapiezników w Bieszczadach. W: Bioróznorodnosc i ochrona ssaków w Polsce. Streszczenia referatów i posterów. VIII Ogólnopolska Konferencja Teriologiczna. Lublin: 113-114. Smietana W., KlimekA. 1993. Diet ofwolves in the Bieszczady Mountains, Poland. Acta Theriologica 38: 245-251. Smietana W., Wajda J. 1995. Stan obecny oraz perspektywy ochrony duzych drapiezników (wilka i rysia) oraz kopytnych w Bieszczadzkim Parku Narodowym i w jego otoczeniu. Roczniki Bieszczadzkie 5: 274-277. Smietana w., Wajda J. 1997. Wolf number changes in Bieszczady National Park, Poland. Acta Theriologica 42: 241-252. Wolsan M., Bieniek M., Buchalczyk T. 1992. The history of distribution and numerical changes of the wolf(canis lupus) in Poland. W: Global trends in wildlife management. Swiat Press. Kraków Warszawa: 375-380.

W. Smietana - Gospodarka lowiecka i pasterska... 143 Summary Lynx was declared as a protected species in 1995 and wolf in 1998 in whole Poland. Protection of, wolf provoke a lot of public emotions. Its protection was enthusiastically accepted by pro-ecological organisations, but most ofhunters and farmers do not agree with this fact. In opinion ofhunters there is far ton many wolves and they destroy game animals. Farmers are afraid that wolfnumber will continuously growand they will cause more and more livestock damages. Nowadays in Poland wolves occupy the area east ofvistula river with very few isolated packs and individuals in western Poland. There are about 500-600 wolves living in Poland. Lynx occupy only large forests of north-west Poland and the Carpathians. Small reintroduced population inhabit also Kampinos Forest. There are about 200 lynxes living in Poland. Large forests of north-western and western Poland could became a horn e for additional 500 wolves and 200 lynxes. The main goal of lynx and wolf conservation and management should be restitution of their populations west from Vistula river on the way of spontaneous migration of individuals from the eastern part of the country and next maintaining oftheir vital populations in alllarge forest complexes with simultaneous reducing to minimum conflicts with livestock breeding. The Bieszczady Mts are one of the best wolf and lynx habitat in Poland. About 65-100 wolves and 60 lynxes occupy the area. The Bieszczady Mts might be a source of spontaneously migrating wolves and lynxes but also could provide individuals for reintroduction. Conservation and management of wolves and lynxes should be integrated with ungulate game management and livestock breeding. Game managers should not recognize large predators as pests and tend to minimize their numbers and influence on game animals. Modem game management should be a rational exploitation of rich, naturai animai communities with regards to numerous relationships in nature, in particular the role of large carnivores in forest ecosystems. Wolf and lynx predation is the most important mortality factor affecting populations of red deer, roe deer and wild boar in the Bieszczady Mts (Table l) and should be considered in local game management. Although wild boar and roe deer are more vulnerable to wolf predation than red deer, the latest, because of its predominance in ungulate community and body size, is the most important source of food for this carnivore (Tab le 2). Average size pack (five individuals) kills annually 23-53 red de er (>4 months old), 9-10 roe deer (>4 months old) and 9-11 wild boars (>6 months old). Conducted studies show that wolf number do not increase after it was declared a protected species, it seems even that its number is slight1y lower at present. Observed increase of range used by wolf packs, their large overlapping, and increased consumption of carcasses of red deer killed by wolves is related to the con-

144 ROCZNIKI BIESZCZADZKIE la tinuous dec1ine of red deer number observed in the Bieszczady Mts. Investigations show that red deer number dec1ined about 70 % since early 1990s. State ForestAdministration tend to reduce density ofred de er to about 1.5 individua1sll km2, but it seems that much higher density can be tolerated by forest management in the Bieszczady Mts. Balanced, moderately high density of red deer would stabilise number of large camivores and scavengers and local populations of wolf and lynx could even send some imigrants. Increase of red deer number cou1d reduce the pressure of camivores on wild boar and in consequence help to recover the population from its very low number observed at present. In contrary, very low red de er density will provoke more wo1f-livestock problems and lead wolf and lynx number to significant dec1ine. Since 1998 damages caused to livestock by wolves are compensated by the State. Unfortunately damages caused by lynxes are not compensated and officialiy are not registered but in practice probably occur. Wolves kilied about 110 livestock annually during last four years, mostly sheep (95%) (Tab le 3). There are two periods of intensive wolf depredation on livestock: in spring (May) and in fali (September and October) (Fig. 1). Relatively low number ofwolfattacks on livestock is recorded during summer (June-August) when juvenile red deer are available. Observed phenomena suggest that we do not have individuals specialising in killing livestock in the Bieszczady Mts at present but rather it show very opportunistic character of wolf predation. While attacking sheep wolves usually kill one sheep (57% of attacks) but relatively often they also kili two (26%) or three sheep (10%). Sporadically more sheep is killed (Fig. 2). Domestic sheep are very easy prey to wolves and should be protected by breeders. Between 1995-2001 12 Tatra sheepdogs (Polish breed of livestock guarding dog) were introduced to local farmers. Raising and training of these dogs followed method developed in the United States. The goal ofthe project was to obtain dogs which will permanently stay with grazing sheep or goats without harming them, and aggressively repel camivores. AlI but one dogs were successfully socialised with sheep or goats. But because of a lot of reasons farmers found problem s to develop dog's habit of permanent stay with grazing livestock. FinalIy, four dogs stay permanently with livestock and four others could stay if the training will continue. The others guard livestock by night near farm buildings and together with farmers on remote pastures. One dog finaliy changed owner and guards buildings. In all cases substantial reduce of wolf attacks on livestock was recorded and obtained experience allows for more effective use oftatra sheepdogs. Apart ofthat we experiment with high net fences and with electrical fences, and works on effective methods for protecting livestock trom predation are continued.