- - - - - Ryc. 5a, b. Modyfikacje schematów bezzębnego układu stomatognatycznego: a.- prosta postać patofizjologii, b.- złożona postać patofizjologii. Zgodnie z diagnozą badaną grupę pacjentów podzielono na dwie podgrupy: I o prostej postaci patofizjologii bezzębnego us (n=15) i II o postaci złożonej (n=49). Stosunek ilościowy 23,44% pacjentów w podgrupie I z rozpoznaniem prostej postaci patofizjologii, do 76,56% w podgrupie II z postacią złożoną potwierdza zróżnicowanie kierunku ruchów języka podczas połykania i artykulacji głosek i charakteryzuje częstotliwość występowania dysfunkcji językowych. Analiza kliniczna prowadzona w oparciu o czynnościowe testy językowe ustala nowe, uzupełniające, funkcjonalne kryteria oceny i klasyfikacji bezzębnego us. Można przyjąć, że pozwoli na subklasyfikację IV typu bezzębnej jamy ustnej. Powyższe wyniki wskazują na potrzebę opracowania zróżnicowanych metod leczenia protetycznego bezzębia z uwzględnieniem stanów patofizjologii. W uzupełnieniu dyskusji należy podkreślić, że opracowane na podstawie wyników niniejszej pracy schematy dwóch różnych postaci patofizjologii bezzębnego us stanowić mogą istotną pomoc dydaktyczną w diagnostyce bezzębia. W schematach tych podkreślona została równocześnie rola języka i mięśni otoczenia przestrzeni neutralnej, co dobrze charakteryzuje stan równowagi funkcjonalnej bezzębnego us. Wnioski Analiza topografii struktur wewnątrzustnych oraz ocena podstawowych funkcji lub dysfunkcji języka powinny być integralną częścią morfologiczno-czynnościowej oceny bezzębia. Określenie dwóch postaci patofizjologii bezzębnego us: prostej i złożonej, stanowi podstawy do wprowadzenia uzupełniającejczynnościowej subklasyfikacji bezzębia. Zróżnicowanie postaci patofizjologii bezzębia jest wskazaniem do modyfikacji metod postępowania klinicznego zarówno w konwencjonalnych, jak też implantologicznych metodach protetycznego leczenia bezzębia. PIŚMIENNICTWO 1. Herbst F. Die Herstellung von Extensionprothesen unter Verwendung von Adheseal als Abdrűckmaterial In: Schriflen zűr Praxis des Zahnarztes, Bd. 3. Aufl. Banachewski, München- Gräfelfing 1964. 2. Hromatka A. Abdrűckmethoden fűr die totalne. Protest. Zahnarztl. Mitt. 1968; 58: 334-337. 3. Kuczmowa Z., Włoch S. Próby rejestracji niektórych czynności języka dla określenia strefy neutralnej w bezzębiu. Prot. Stom., 1965;XIX (3):129 133. 4. Płonka B. Znaczenie przestrzeni neutralnej dla stabilizacji całkowitej protezy dolnej. Prot. Stom., 1969; XIX(3):119-124. 5. Marxkors R. Die Funktionsabformung mit Xatopren function. DZZ, 1970; 25(1): 58-63. 6. Beresin V., Schliesser F. The neutral zone in complete dentures. J. Prosthet. Dent., 1976; 36: 356-367. 7. Prośba-Mackiewicz M., Mackiewicz B. Rola języka w etiopatogenezie mioartropatii skroniowo-żuchwowych. Prot. Stom., 1979; XXIV(1): 7-12. 8. Prośba-Mackiewicz M., Mackiewicz B. Wpływ parafunkcji językowych na powstawanie mioartopatii skroniowo-żuchwowych. Gdańska Stomatologia, 1979; (1): 75-79. 9. Storer R. Geriatric Dentistry. Brit.Dent.J, 1966; (121): 547 552. 10. Wiśniewska G. Kryteria oceny anatomiczno-fizjologicznych warunków podłoża protetycznego oraz przegląd klasyfikacji bezzębnej jamy ustnej. Prot. Stom., 1989, XXXIX(4): 161-16. 11. Fish S. F. The respiratory associations of the rest position of the mandible. Brit. Dent. J, 1964; (116):149-159. 12. Laird W. R.: Vertical relationships of edentulous jaws during swallowing. J. Dent., 1976; 4(1): 5-10. 13. Avici M., Aslan Y.: Measuring pressures under complete dentures during swallowing at various occlusal vertical dimensions. Part II: Swallowing pressures. J. Prosthet. Dent., 1991;6(65): 808-812. 14. Ismail Y. H., George W.A., Sassouni V., Scott R.H. The consistency of the swallowing technique in determining occlusal vertical relation in edentulous patients. J. Prosthet. Dent., 1968; 19: 230-230. 15. Laird W. R. Intermaxillary relationships during deglutation. J. Dent. Res., 1974;53:127-132. 16. Shawker T. H., Sonies B. C., Stone M., Baum B. J. Real-time ultrasound visualization of tongue movement during swallowing. J. Clin. Ultrasound.,1983; 11:485-490. 17. Shawker T. H., Sonies B. C., Hall T. E., Baum B. J. Ultrasound analysis of tongue, hyoid, and larynx activity during swallowing. Invest. Radiol.1984; (19): 82-86. 18. Hamlet S. L., Stone M., Shaker T. H. Posterior tongue grooving in degludation and speech.: preliminary observation. Dysphagia 1988;(3): 65-68. 19. Fanucci A., Cerro P., Ietto F., Bererdi F., Fraracci L. Ultrasonographic evaluation of piecemeal degludation in normal adults. Dento. Maxillofac. Radiol. 1997;26:354-356. 20. Majewski S. Układ stomatognatyczny - współzależności morfologiczno-czynnościowe. Prot. Stom., 1996; XLVI( 5): 267-273. Artykuł nadesłano: 05. 05. 2008 Artykuł przyjęto do druku: 16. 05. 2008 Adres do korespondencji: Akademia Medyczna w Gdańsku ul. Tuwima 15, 80-210 Gdańsk www.implantoprotetyka.eu 45
Beata Piórkowska-Skrabucha, Elżbieta Czelej-Piszcz, Monika Litko, Janusz Kleinrok Objawy subiektywne w dysfunkcjach narządu żucia przegląd piśmiennictwa Subjective symptoms in mandibular dysfunctions a review of the literature - - - - - Streszczenie Problematyka zaburzeń czynnościowych narządu żucia jest często podejmowana w badaniach naukowych. Zainteresowanie tematyką wynika ze stale wzrastającej liczby chorych objawy notowane są u 40-90% społeczeństwa w różnych populacjach. Obserwacje kliniczne oraz dane piśmiennictwa wskazują, że do leczenia coraz częściej zgłaszają się chorzy z ciężkimi postaciami dysfunkcji, objawiającymi nie tylko dolegliwościami umiejscowionymi w obrębie samego narządu żucia, twarzy i głowy, ale również odległymi objawami w obrębie pasa barkowego, kręgosłupa i kończyn. W pracy przedstawiono przegląd piśmiennictwa dotyczący objawów subiektywnych towarzyszących zaburzeniom czynnościowym narządu żucia, uwzględniono również epidemiologię i etiologię schorzenia. Abstract A problem of mandibular dysfunction is often considered in scientific research. Interest in the issue is stimulated by still growing number of patients-symptoms are noted in 40-90% of society in various populations. Clinical observations and a review of the literature point to the increase of the number of patients appearing for treatment with a serious form of mandibular dysfunction revealing not only pain in the masticatory apparatus, face and head, but also widespread symptoms in the shoulder girdle, vertebral column and extremities. A review of the literature dealing with subjective symptoms concomitant with the temporomandibular joint disorders was presented and the epidemiology and etiology of the disease were considered. Katedra i Zakład Protetyki Stomatologicznej z Pracownią Implantologii Stomatologicznej i Pracownią Zaburzeń Czynnościowych Narządu Żucia AM w Lublinie Kierownik: dr hab. n. med. Janusz Kleinrok Słowa kluczowe dysfunkcje narządu żucia, objawy subiektywne, ból 46 Key words mandibular dysfunctions, subjective symptoms, pain Objawy zaburzeń czynnościowych układu ruchowego narządu żucia notuje się u 40 90% dzieci i młodzieży oraz u 60 90% osób dorosłych. Gwałtowny i postępujący wzrost liczby chorych na przestrzeni kilkudziesięciu lat spowodował, że dys- funkcje narządu żucia znalazły się na trzecim miejscu wśród najczęstszych schorzeń w stomatologii, po próchnicy i chorobach przyzębia [1 7]. Obserwacje kliniczne ostatnich lat, a także doniesienia piśmiennictwa wskazują na obniżanie się wieku pacjentów z objawami dysfunkcji narządu żucia: do leczenia coraz częściej zgłaszają się nie tylko dorośli, ale również młodzież szkolna [5, 8 11]. Równocześnie z wiekiem wzrasta odsetek chorych z objawami bólowymi [3, 7, 11, 12]. Zwraca się również uwagę na częstsze występowanie objawów zaburzeń czynnościowych narządu żucia u kobiet. Z danych piśmiennictwa oraz własnych obserwacji wynika, że do leczenia częściej zgłaszają się młode kobiety, co może wynikać z czynników biologicznych, psychospołecznych, sposobu odczuwania bólu oraz jego nasilenia [4, 6, 10, 13 19]. Mimo to, można spotkać się również z opinią, że występowanie zaburzeń czynnościowych narządu żucia nie może być uznawane jako zależne od płci, zaś publikowane wyniki badań mogą wynikać z charakteru przeprowadzonej analizy klinicznej bądź epidemiologicznej [14]. W piśmiennictwie podkreślana jest wieloprzyczynowa etiologia zaburzeń czynnościowych układu ruchowego narządu żucia [3, 7, 12, 15, 20 24]. Wymieniane są zarówno czynniki miejscowe-zlokalizowane w układzie ruchowym narządu żucia (min. zaburzenia zwarcia centrycznego i ekscentrycznego, zaburzenia w stawach skroniowo-żuchwowych tj. zaburzenia w ułożeniu głów żuchwy i(lub) czynności krążka stawowego) jak i czynniki ogólne. Wśród nich dominującą rolę przypisuje się czynnikowi psychogennemu, jako jednej z przyczyn wzmożonego napięcia i aktywności mięśni [3, 5 7, 22, 23, 25 29]. Dostępne w piśmiennictwie badania wykazały wyższy poziom stresu, definiowanego jako zaburzenie homeostazy organizmu, u pacjentów z dysfunkcją narządu żucia. Sytuacje stresowe powodują zwiększone napięcie psychoruchowe, będące odpowiedzią organizmu na zagrożenie [16, 25, 26]. Sposobem na odreagowanie jest wzmożona aktywność nie tylko mięśni mimicznych, ale także mięśni narządu żucia, które biorą czynny udział w procesach emocjonalnych [3, 7, 12, 30]. Wyniki doświadczeń wskazują również, że nadmierne napięcie mięśni jest odpowiedzią na stres towarzyszący wysiłkowi fizycznemu u pacjentów z zaburzeniami czynnościowymi narządu żucia [7]. Ciągłe sytuacje stresowe prowadzą do zmniejszenia możliwości adaptacji układu ruchowego narządu żucia do zaburzeń w nim występujących [3, 7, 15, 16]. Gdy granice adaptacji tkanek zostaną przekroczone, odbywa się ona kosztem uszkodzenia tkanek i wyraża ich zmianami patologicznymi [7]. W chwilach napięcia emocjonalnego dochodzi do pojawienia się lub zwiększenia intensywności i częstotliwości występowania parafunkcji narządu żucia, czyli nieprawidłowych, utrwalonych czynności narządu żucia, odbiegających jakościowo i ilościowo od norm fizjologicznych [3, 7, 27]. Wśród nich wy-
- - - - - różniamy parafunkcje zwarciowe odbywające się z kontaktem zębów przeciwstawnych (zaciskanie, zgrzytanie zębami) oraz niezwarciowe przebiegające bez kontaktu zębów przeciwstawnych: nawykowe żucie gumy, nagryzanie obcych przedmiotów, obgryzanie paznokci, skórek wokół paznokci, nagryzanie warg, błony śluzowej policzków, parafunkcje języka i inne [3, 7, 9, 24]. Częstość występowania parafunkcji w różnych populacjach oceniana na podstawie wywiadu oraz badań ankietowych dochodzi do około 87% [1, 3, 8 10, 24, 29]. Dane te dotyczą jednak tylko uświadomionych nawyków ruchowych w rzeczywistości, więc odsetek osób uprawiających parafunkcje narządu żucia może być wyższy. Długotrwałe parafunkcje w trakcie których intensywniej pracują określone mięśnie, powoduje wytworzenie patologicznego modelu czynności mięśni układu ruchowego narządu żucia i jego utrwalenie [14, 29, 31]. Sumowanie się mikrourazów, powstałych na skutek zaburzenia statyki bądź nadmiernego przeciążenia mięśni lub ścięgien, prowadzi do zmian przeciążeniowych [20, 32]. Taki charakter mają zaburzenia w układzie ruchowym narządu żucia spowodowane długotrwałymi nawykowymi parafunkcjami, zaś objawy z nimi związane można zaliczyć do zespołu bólowego powstałego w wyniku powtarzanych ruchów, określanego mianem zespołu powtarzanych naprężeń [1]. Zaburzona czynność mięśni narządu żucia powoduje nieprawidłowe obciążenie stawu skroniowo-żuchwowego, co prowadzi do szeregu zaburzeń wewnątrzstawowych, w tym do przemieszczenia krążków stawowych ssż i głów żuchwy w maksymalnym zaguzkowaniu zębów [3, 7, 27, 33]. Zaburzeniom czynnościowym narządu żucia może towarzyszyć ból najczęstsza przyczyna zgłaszania się do leczenia chorych z objawami dysfunkcji narządu żucia [3, 7, 15, 23, 34, 35] lub inne nietypowe objawy umiejscowione w stawie skroniowo-żuchwowym, narządzie wzroku i słuchu, mięśniach narządu żucia, mięśniach okolicznych, tj. w mięśniach głowy, szyi, karku, pasa barkowego, kręgosłupa, a nawet kończyn i klatki piersiowej [1, 3, 7, 15, 20, 23, 36 38]. Występowanie objawów dysfunkcji w mięśniach okolicznych tłumaczy się znanym w fizjologii zjawiskiem włączenia się tzw. drugiej linii obrony mięśniowej w przypadkach przeciążenia mięśni współpracujących z danym stawem [3, 7, 32, 39]. Również diagram Sarmata przedstawiający schemat powiązań mięśni głowy, szyi, kości gnykowej oraz pasa barkowego w płaszczyźnie strzałkowej może tłumaczyć występowanie niektórych objawów dysfunkcji [cyt. za 7]. Dla właściwego położenia głowy i szyi mięśnie muszą pozostawać w równowadze. Wzrost napięcia w jakiejkolwiek grupie mięśni (mięśni narządu żucia, mięśni szyi, mięśni nadgnykowych, mięśni podgnykowych) pociąga za sobą wzrost napięcia w pozostałych grupach mięśni. Także statyczne zmiany położenia całego ciała mają wpływ na zaburzenia czynności narządu żucia uogólniona nadmierna aktywność mięśni po stronie obniżonej miednicy może przemieszczać się doczaszkowo aż do mięśni narządu żucia i wywoływać kompresje stawu skroniowo-żuchwowego bądź nieprawidłowe położenie boczne głowy, a także żuchwy [15]. Konsekwencją tych zaburzeń może być pojawienie się miejscowych i odległych objawów bólowych w obrębie stawu skroniowo-żuchwowego, kąta żuchwy, gardła, obręczy barkowej, kręgosłupa, a zwłaszcza jego odcinka szyjnego [1, 23, 28, 32, 40, 41]. Przy czym objawy te obserwuje się przede wszystkim w przypadkach znacznego nagromadzenia w układzie ruchowym narządu żucia szkodliwych czynników miejscowych przekraczających możliwości przystosowawcze tego układu [3,15]. Ból pojawiający się w czasie ruchów żuchwy może pochodzić z mięśni i ich przyczepów, jak również z samego ssż. Bóle mięśni, zwłaszcza skrzydłowych bocznych i przyśrodkowych oraz żwaczy, mogą promieniować do ssż, również często bywają one mylnie rozpoznawane jako bóle ssż lub jako z niego bóle promieniujące. Rokowanie w przypadku bólu umiejscowionego wyłącznie w ssż oraz w połączeniu z bólem mięśni jest znacznie gorsze niż w przypadku bólu umiejscowionego wyłącznie w mięśniach narządu żucia [3, 44]. Bóle twarzy i głowy są jednym z objawów bólowych zaburzeń czynnościowych narządu żucia, który często jest błędnie rozpoznawany i leczony jako ból o innej etiologii [15, 45, 46]. Badania przeprowadzone u chorych, u których rozpoznano tzw. psychogenny ból twarzy i/lub głowy wykazały, że u wszystkich badanych istniały organiczne przyczyny dysfunkcji narządu żucia w postaci przemieszczenia lub zaburzenia czynności krążków stawowych ssż, zmniejszenia wysokości zwarcia i przemieszczenia głów żuchwy, mogące spowodować występowania dolegliwości bólowych w obrębie twarzy i/lub głowy [46]. Potwierdzeniem na istnienie związku przyczynowego pomiędzy występowaniem bólów twarzy lub głowy oraz zaburzeń w narządzie żucia mogą być również uzyskane wyniki leczenia stomatologicznego tych chorych [22, 32, 46, 47]. Bóle twarzy mogą pochodzić z jednego lub kilku mięśni żwaczowych, mogą też występować na skutek zmian morfologicznych w stawie skroniowo-żuchwowym. Ze względu na złożoność układu nerwowego tej okolicy są trudne do rozpoznania [32]. Ból głowy towarzyszy dysfunkcji narządu żucia wg różnych autorów w 40 70% [3, 21, 28, 45, 48 50]. Może być on umiejscowiony w okolicy skroni (70%), czoła i ciemienia (65%) oraz pod potylicą (46%) [3]. W badaniach wykazano związek bólu głowy z parafunkcjami, trzaskami w ssż, bólem w czasie ruchów żuchwy oraz zaburzeniami zwarcia [35, 45]. Intensywność bólu głowy wzrasta wraz z zaawansowaniem dysfunkcji narządu żucia oraz ustępuje po leczeniu przyczynowym zaburzeń czynnościowych narządu żucia [21,49]. Ponadto stwierdzono, że odsetek osób, u których ból głowy może mieć związek z zaburzeniem czynności bądź przemieszczeniem krążka ssż wzrasta wraz z wiekiem, co dowodzi, że długotrwałe zaburzenie czynności narządu żucia prowadzi z czasem do zaburzeń w ssż sprzyjających występowaniu bólów głowy [3]. Częste występowanie bólów głowy u osób po 40 r.ż. z dysfunkcją narządu żucia, tłumaczone jest osłabieniem zdolności kompensacyjnych [39]. Zaburzenia czynnościowe narządu żucia mogą być połączone z występowaniem objawów w narządzie wzroku oraz narządzie słuchu [1, 3, 7, 15, 20, 51 56]. Najczęściej wymieniane objawy w narządzie wzroku to: ból oka i (lub) oczodołu, promieniowanie bólu do oka i oczodołu, uczucie wysadzania gałki ocznej, ból podczas ruchu gałki ocznej, sensacje wzrokowe, łzawienie bez widocznej przyczyny, objawy spojówkowe, objawy podrażnienia powiek, zmniejszenie ostrości widzenia, opadnięcie powieki, zapadnięcie lub wytrzeszcz gałki ocznej, nierówność źrenic, zapalenie tęczówki i (lub) osłabiony odruch rogówkowy. Polskie badania wskazują, że ok. 30% chorych z objawami dysfunkcji narządu żucia cierpi na różnego rodzaju dolegliwości ze strony narządu wzroku [54]. W ich powstawaniu znaczną rolę można przypisać przeciążeniu mięśni narządu żucia zwłaszcza mięśni skroniowych i skrzydłowych bocznych, przeciążeniu stawów skroniowożuchwowych oraz przemieszczeniu krążka stawowego ssż [54]. www.implantoprotetyka.eu 47
- - - - - Objawy subiektywne w narządzie słuchu, towarzyszące dysfunkcji narządu żucia opisywane są szeroko w piśmiennictwie. Częstość ich występowania waha się między 5 63% ( ból ucha ), a 15 67% (szum w uszach) [53, 55, 56]. Najczęściej wymieniane objawy w narządzie słuchu to: ból ucha (otalgia), szum i (lub) dzwonienie w uszach, uczucie zatykania uszu i (lub) swędzenie uszu, zawroty głowy, zaburzenie słuchu, zaleganie woskowiny w zewnętrznych przewodach słuchowych [3, 7, 20, 30, 38, 51, 53, 55, 56]. Ucisk na tętnicę bębenkową, na nerw uszno-skroniowy lub na część kostną przewodu słuchowego przez przemieszczoną głowę żuchwy, skurcz lub przerost mięśni: skroniowych lub skrzydłowych przyśrodkowych, stan zapalny, a także uraz ssż wymieniane są jako możliwe przyczyny objawów ze strony narządu słuchu [20, 39, 51, 52, 55 58]. W badaniach wykazano, że częstość występowania bólu ucha, szumów, zawrotów głowy u chorych z objawami zaburzeń czynnościowych jest większa niż w grupie kontrolnej bez objawów dysfunkcji [52, 56]. Również bóle kręgosłupa, a zwłaszcza jego odcinka szyjnego występują u chorych z objawami dysfunkcji narządu żucia częściej niż w grupie kontrolnej bez objawów dysfunkcji [23, 41, 43, 59]. Objawy w odcinku szyjnym kręgosłupa oraz w pasie barkowym stwierdzono u 36% chorych z dysfunkcją narządu żucia [59]. Niektórzy autorzy uważają, że dysfunkcje narządu żucia mogą wywoływać schorzenia kręgosłupa [36]. Wyniki badań wskazują na neurologiczne połączenia pomiędzy jądrem nerwu trójdzielnego i górnymi segmentami kręgosłupa szyjnego (C1 C4), a także funkcjonalne zależności pomiędzy odcinkiem szyjnym kręgosłupa a układem ruchowym narządu żucia w czasie czynności połykania, żucia oraz ruchów głowy [23, 41 43, 60]. Wpływ na czynność mięśni narządu żucia mogą mieć różnice w długości oraz napięciu mięśni szyi i karku [28] oraz pozycja głowy, która u chorych z zaburzeniami czynnościowymi narządu żucia jest w pozycji doprzedniej w porównaniu z grupą kontrolną [61]. Rozpoznanie istniejących zaburzeń czynnościowych narządu żucia ma istotne znaczenie w planowaniu leczenia protetycznego i ortodontycznego. Przeoczenie ich przed leczeniem może doprowadzić do wystąpienia powikłań jatrogennych w postaci bólowego zespołu dysfunkcji narządu żucia, które z reguły mają ciężki przebieg i stwarzają problemy terapeutyczne [3, 33, 62, 63]. U chorych z zaburzeniami czynnościowymi narządu żucia powikłanymi odległymi objawami w narządzie ruchu konieczna jest współpraca interdyscyplinarna lekarzy różnych specjalności, zarówno w diagnostyce jak i leczeniu. W literaturze podkreślana jest współpraca przede wszystkim z ortopedami w diagnostyce i leczeniu schorzeń kręgosłupa oraz specjalistami w dziedzinie psychiatrii i psychologii w radzeniu sobie ze stresem [1 3, 30, 32, 41, 43, 44, 46, 54, 59]. Zwraca się także uwagę na współpracę z laryngologami, okulistami oraz neurologami [2]. Niektórzy autorzy ponadto sugerują, że wskazane byłoby przeprowadzanie analizy czynności żuchwy u pacjentów z objawami zaburzeń kręgosłupa oraz badania kręgosłupa u pacjentów z dysfunkcją narządu żucia [41, 43, 59]. Piśmiennictwo 1. Kleinrok M. Bólowe i bezbólowe objawy związane z zaburzeniami czynności układu ruchowego narządu żucia oraz zasady rozpoznawania i leczenia tych zaburzeń. Terapia, 2004, 10, 19-27. 48 2. Kleinrok M. O potrzebie uwzględnienia zaburzeń czynności układu ruchowego narządu żucia w ogólnym badaniu chorych. Pol. Tyg. Lek., 1991, XLVI, 45-47, 908-910. 3. Kleinrok M. Zaburzenia czynnościowe układu ruchowego narządu żucia. Sanmedica, Warszawa 1992. 4. Levitt S. R., McKinney M. W. Validating the TMJ scale in a national sample of 10,000 patients: demographic and epidemiologic characteristics. J. Orofac. Pain, 1994, 8, 1, 25-35. 5. Litko M., Kleinrok M. Analiza częstości zgłaszania się do leczenia dzieci i młodzieży z dysfunkcją narządu żucia w latach 1987-1999. Prot. Stom., 2000, L, 5, 259-265. 6. McNeill C. Management of temporomandibular disorders: concepts and controversies. J. Prosthet. Dent., 1997, 77, 5, 510-522. 7. Wigdorowicz - Makowerowa N. Zaburzenia czynnościowe narządu żucia. PZWL, Warszawa 1984. 8. Czelej-Piszcz E., Piórkowska - Skrabucha B., Robak J. B., Kleinrok J. Wpływ parafunkcji na dysfunkcje narządu żucia. Mag. Stom., 2005, 9, 114-116. 9. Litko M., Piórkowska-Skrabucha B., Czelej-Piszcz E., Kleinrok J. Dysfunkcje narządu żucia u pacjentów poniżej 18 roku życia w materiale Pracowni Zaburzeń Czynnościowych Narządu Żucia Akademii Medycznej w Lublinie. Czas. Stomat. 2007, 60, 2, 119-127. 10. Piórkowska-Skrabucha B., Czelej-Piszcz E., Litko M., Robak J. B., Kleinrok J. An analysis of the prevalence of treatment appeals of patients with mandibular dysfunction in the years 1995-2004. Annales UMCS, Sectio D Medicina., 2007, LXII, N, I, 29, 138-145. 11. Szpringer-Nodzak M., Moszczeńska-Cieślikowska B., Remiszewski A., Gieorgijewska J. Ocena warunków zgryzowych i stawu skroniowo-żuchwowego u dzieci 7- i 12-letnich. Czas. Stomat.,1991, XLIV,12, 834-838. 12. Grysin G. Utrata pierwszych stałych zębów trzonowych a występowanie zaburzeń czynnościowych narządu żucia u młodzieży szkół średnich. Prot. Stom., 1998, XXXVIII, 5, 213-218. 13. Dao T. T., LeResche L. Gender differences in pain. J. Orofac. Pain, 2000, 14, 3, 169-184. 14. Gray R., Davies S., Quayle A.: Patologia układu mięśniowostawowego narządu żucia w ujęciu klinicznym. Sanmedica, Warszawa 1996. 15. Koeck B. Zaburzenia czynnościowe narządu żucia. Wyd. Med. Urban & Partner, Wrocław 1997. 16. Kuttila M., Niemi P. M., Kuttila S., Alanen P., Le Bell Y. TMD treatment need in relation to age, gender, stress, and diagnostic subgroup. J. Orofac. Pain, 1998, 12, 1, 67-74. 17. LeResche L.: Epidemiology of temporomandibular disorders: implications for the investigation of etiologic factors. Crit. Rev. Oral Biol. Med., 1997, 8, 3, 291-305. 18. Wahlund K., List T., Larsson B.: Treatment of temporomandibular disorders among adolescents: a comparison between occlusal appliance, relaxation training and brief information. Acta. Odontol. Scand., 2003, 61, 203-211. 19. Woda A., Pionchon P. A unified concept of idiopathic orofacial pain: pathophysiologic features. J. Orofac. Pain, 2000, 14, 3, 196-212. 20. Ash M. M., Ramfiord S.P., Schmidseder J. Terapia przy użyciu szyn okluzyjnych. Wyd. Med. Urban & Partner, Wrocław 1999. 21. Lijestrom M. R. et al.: Signs and symptoms of temporomandibular disorder in children with different types of headache. Acta Odontol. Scand., 2001, 59, 413-417.
- - - - - 22. Sipilä K. Facial pain and temporomandibular disorders. Praca doktorska. University of Oulu 2002. 23. Sipilä K. et al. Temporomandibular disorders, occlusion and neck pain in subjects with facial pain: a case-control study. J. Craniomandibular Practise, 2002, 20, 3, 158-164. 24. Wierzbicka-Ferszt A., Split W.: Wpływ parafunkcji zwarciowych i niezwarciowych na narząd żucia. Czas. Stomat., 2002, LV, 9, 594-600. 25. Godlewski C., Pietruska M. Rola czynników psychologicznych w powstawaniu bruksizmu. Prot. Stom.,2004,6,400-403. 26. Maixner W., Fillingim R., Booker D., Sigurdsson A. Sensitivity of patients with painful temporomandibular disorders to experimentally evoked pain. Pain, 1995, 63, 341-351. 27. Majewski S. Układ stomatognatyczny współzależności morfologiczno-czynnościowe. Prot. Stom., 1996, XLVI, 5, 267-273. 28. Rantala M. A. et al. Temporomandibular joint related painless symptoms, orofacial pain, neck pain, headache, and psychological factors among non- patients. Acta Odontol. Scand., 2003, 61, 217-222. 29. Rusiniak-Kubik K. i wsp. Występowanie zaburzeń czynnościowych narządu żucia- parafunkcji i dysfunkcji wśród studentów stomatologii. Prot. Stom., 1999, XLVIX, 5, 263-270. 30. Karasiński A., Ilewicz L., Rutkowski B., Chrostek A., Baron S. Rola stomatologa w diagnostyce bólów twarzy. Czas. Stomat., 1995, XXXVIII, 3, 218-221. 31. Kleinrok M. Rola mięśni układu żucia w powstawaniu zaburzeń czynności stawów skroniowo-żuchwowych. Prot. Stom., 1970, XX, 4, 223. 32. Karasiński A. Badania nad zależnością pomiędzy bólami twarzy a zaburzeniami w układzie ruchowym narządu żucia. Praca habil., ŚAM Katowice 1986. 33. Kleinrok M., Kleinrok J. Podział i rozpoznawanie kliniczne przemieszczeń krążka stawowego stawu skroniowo-żuchwowego w maksymalnym zaguzkowaniu zębów. Prot. Stom., 2000, 4, 185-194. 34. Baron S., Karasiński A. Leczenie schorzeń stawów skroniowożuchwowych (ssż) w przypadkach dyslokacji krążka stawowego i zmian zwyrodnieniowo-wytwórczych. Zasady ogólne. Mag. Stom., 2001, 11, 10-14. 35. Szkutnik J., Melaniuk A., Kleinrok M., Kaczmarek A., Kobyłecka E. Zależność pomiędzy występowaniem zaburzeń zwarcia a obecnością objawów dysfunkcji i bólów głowy. Prot. Stom., 1995, XLV, 4, 202-207. 36. Alanen P.J., Kirveskari P. Occupational cervicobrachial disorder and temporomandibular joint dysfunction. J. Craniomandibular Pract., 1985; 3, 69-72. 37. Hagberg C. General muscoskeletal complaints in a group of patients with craniomandibular disorders (CMD). A case control study. Swed. Dent. J., 1991, 15, 176-185. 38. Kleinrok M., Węgłowska A., Janczarek M. Obustronne przyśrodkowe przemieszczenie krążków stawowych stawów skroniowo-żuchwowych. Prot. Stom., 2002, LII, 2, 76-84. 39. Wieczorek A. Różnicowanie bólu głowy związanego z zaburzeniami czynnościowymi narządu żucia z innymi najczęściej występującymi bólami głowy patogeneza i objawy kliniczne. Prot. Stom., 1996, XLVI, 5, 285-288. 40. Baron S., Karasiński A. Wyniki badań nad zastosowaniem kwasu hialuronowego w trakcie protetycznego leczenia doprzedniego przemieszczenia krążka w stawach skroniowo-żuchwowych (ssż). Prot. Stom., 1997, XLVII, 3, 125-129. 41. Ciancaglini R., Testa M., Radaelli G. Association of neck pain with symptoms of temporomandibular dysfunction in the general adult population. Scand. J. Rehab. Med., 1999, 31, 17-22. 42. De Laat A., Meuleman H., Stevens A., Verbeke G. Correlation between cervical spine and temporomandibular disorders. Clin. Oral Invest., 1998, 2, 54-57. 43. De Wijer A., Steenks M. H., Bosman F., Helders P. J. M., Faber J. Symptoms of the stomatognatic system in temporomandibular and cervical spine disorders. J. Oral Rehab., 1996, 23, 733-741. 44. De Laat A. Temporomandibular Disorders as a source of orofacial pain. Acta Neurol. Belg., 2001, 101, 26-31. 45. Ciancaglini R., Radaelli G. The relationship between headache and symptoms of temporomandibular disorder in general population. J. Dent., 2001, 29, 93-98. 46. Kleinrok M., Kister A., Kobyłecka E. Analiza wyników przyczynowego leczenia stomatologicznego chorych z rozpoznaniem psychogennego bólu twarzy i (lub) głowy- doniesienie wstępne. Postępy Psychiatrii i Neurologii, 2000, 9, 79-86. 47. Magnusson T., Carlsson G. E. A 2 ½-year follow-up of changes in headache and mandibular dysfunction after stomatognathic treatment. J.Prosthet. Dent., 1983, 49, 398-402. 48. Pettengill C. A comparison of headache sympots between two groups: a TMD group and general dental practice group. Cranio, 1999, 17, 64-69. 49. Steigerwald D. P., Verne S. V., Young D. A retrospective evaluation of the impact of temporomandibular joint arthroscopy on the symptoms of headache, neck pain, shoulder pain, dizziness, and tinnitus. Cranio, 1996, 14, 1, 46-54. 50. Yap A. U., Chua E. K., Dworkin S. F., Tan H. H., Tan K. B. Multiple pains and psychosocial functioning/psychologic distress in TMD patients. Int. J. Prosthodont., 2002, 15, 5, 461-466. 51. Baron S., Karasiński A., Namysłowski P.: Narząd słuchu a dysfunkcje stawów skroniowo-żuchwowych. Czas. Stomat., 2002, LV, 5, 319-324.. 52. Ciancaglini R., Loreti P., Radaelli G. Ear, nose and throat symptoms in patients with TMD: the association of symptoms according to severity of arthropathy. J. Orofac. Pain, 1994, 8, 3, 293-297. 53. Keersmaekers K., De Boever J.A., Van Den Berghe L. Otalgia in patients with temporomandibular joint disorders. J. Prosthet. Dent., 1996, 75, 1, 72-76. 54. Kleinrok M., Falęcka A.: Objawy oczne u chorych z zaburzeniami czynnościowymi układu ruchowego narządu żucia. Prot. Stom., 1990, XL, 6, 260-267. 55. Kuttila S., Kuttila M., Le Bell Y., Alanen P., Suonpaa J. Aural symptoms and signs of temporomandibular disorder in asociation with treatment need and visits to a physician. Laryngoscope, 1999, 109, 10, 1669-1673. 56. Tuz H. H., Onder E. M., Kisnisci R. S: Prevalence of otologic complaints in patients with temporomandibular disorder. Am. J. Orthod. Dentofacial Orthop., 2003, 123, 6, 620-623. 57. Fernandes P.R., de Vasconsellos H.A., Okeson J.P., Bastos R.L., Maia M.L. The anatomical relationship between the position of the auriculotemporal nerve and mandibular condyle. Cranio, 2003, 21, 3, 165-171. 58. Gelb H., Gelb M. L, Wagner M. L. The relationship of tinnitus to craniocervical mandibular disorders. Cranio, 1997, 15, 2, 136-143. 59. Steenks M. H., De Wijer A., Bosman F. Orthopedic diagnostic tests for temporomandibular and cervical spine disorders. J. Back Musculoskeletal Rehabil., 1996, 6, 135-153. www.implantoprotetyka.eu 49
60. Eriksson P. O., Haggman - Henrikson B., Nordh E., Zafar H. Co-ordinated mandibular and head-neck movements during rhythmic jaw activities in man. J. Dent. Res., 2000, 79, 6, 1378-1384. 61. Lee W. Y., Okeson J. P., Lindroth J. The relationship between forward head posture and temporomandibular disorders. J. Orofac. Pain, 1995, 9, 2, 161-167. 62. Kleinrok J., Kleinrok M. Jatrogenny bólowy zespół dysfunkcji narządu żucia po leczeniu protezami stałymi. Prot. Stom., 2001, LI, 5, 265-273. 63. Kleinrok M., Nowicka-Dudek K., Kleinrok J., Hawryluk E., Kobyłecka E. Badania nad zależnością pomiędzy przemieszczeniem krążka stawowego a ułożeniem głowy żuchwy w stawie skroniowo-żuchwowym. Prot. Stom., 2000, L, 2 - - - - - Artykuł nadesłano: 05. 05. 2008 Artykuł przyjęto do druku: 16. 05. 2008 Adres do korespondencji: Katedra i Zakład Protetyki Stomatologicznej AM w Lublinie Karmelicka 7, 20-081 Lublin 50