ZMIANY UśYTKOWANIA ZIEMI JEDNOSTEK PRZESTRZENNYCH, MIASTA KRAKOWA, W LATACH

ZMIANY UśYTKOWANIA ZIEMI JEDNOSTEK PRZESTRZENNYCH, MIASTA KRAKOWA, W LATACH B O G U S Ł AW LUCHTER 1. Wstęp Celem niniejszego artykułu jest próba oceny przemian zachodzących w ciągu ostatnich 160 lat (tj. w okresie 1848 2008) na obszarze wybranych jednostek przestrzennych wchodzących w skład terytorium miasta Krakowa. Prześledzenie tego typu zmian możliwe było w tak długim okresie dzięki dostępnym źródłom kartograficznym, wspomnianym w poprzednim artykule autora 1, do jakich należy zaliczyć : plan katastralny miasta Krakowa z 1848 r. w skali 1 : 2 880, 1 Por. B. Luchter, Tendencje zmian użytkowania ziemi w Krakowie w latach 1848-2008, Świat Nieruchomości, 2009, nr 67, s. 32. mapy katastralne gmin sukcesywnie przyłączanych do miasta, pochodzące z lat 1845-1848, wykonane w analogicznej skali mapę gospodarczą Użycie powierzchni ziemi z 1950 r. opracowaną w skali 1 : 10 000 dla części obszaru Polski, obejmującego swym zasięgiem Kraków w aktualnych granicach administracyjnych. Na podstawie wspomnianych map, prezentujących użytkowanie ziemi w wyróżnionych okresach czasowych, można było prześledzić zmiany w obrębie podstawowych jednostek przestrzennych, według których prowadzona była ówcześnie ewidencja gruntów tj. gmin katastralnych (odpowiedników współczesnych wsi i miast) lub ich części, dla których po naniesieniu granic można było dokonać przeliczeń 2. Zgodnie z aktualnie obowiązującymi przepisami prawnymi, dotyczącymi zasad ewidencji gruntów 3, podstawowymi jednostkami przestrzennymi, według których prowadzone są, przez instytucje geodezyj- 2 Na przykład przeliczeń takich dokonano dla fragmentów kilku wsi przyłączonych do Krakowa w 1973 r. : Libertowa, Lusiny, Zbydniowic do Podgórza, oraz Batowic, Dziekanowic i Węgrzc do Nowej Huty. Dla Bieżanowa przeliczeń nie trzeba było dokonywać. Wprawdzie w 1941 r. przyłączono do miasta tylko zachodni jego fragment, ale już w 1973 r. pozostałą część tej miejscowości). 3 Por. Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dn. 29. 01. 2001 r., poz. 454, s. 2778-2794. 4 Świat Nieruchomości

NA TERENIE WYBRANYCH WCHODZĄCYCH W SKŁAD 1848-2008 ne, coroczne sprawozdania pozostają jednostki ewidencyjne. W przypadku Krakowa są nimi funkcjonujące w latach 1973-1991 dzielnice administracyjne : Krowodrza, Nowa Huta, Podgórze, Śródmieście (ryc. 1.), dla których, począwszy od 1977 r. do chwili obecnej można uzyskać dane statystyczne dotyczące ewidencji gruntów. Mimo wprowadzenia w 1991 r. podziału na dzielnice samorządowe, byłe dzielnice administracyjne w dalszym ciągu stanowią podstawę sprawozdawczości geodezyjnej. Spośród wymienionych czterech dzielnic administracyjnych Podgórze nawiązywało najbardziej do wcześniejszego podziału miasta funkcjonującego od 1867 r. do 1951 r. na dzielnice katastralne. Składało się w całości z 29 dawnych wsi, 1 miasta (tj. Podgórza 4 od którego powstała nazwa dzielnicy) oraz 3 skrawków wsi sukcesywnie przyłączanych do Krakowa : Libertowa, Lusiny i Zbydniowic (por. ryc. 2) 5. Granica Podgórza z pozostałymi 3 byłymi dzielnicami administracyjnymi przebiegała wzdłuż Wisły i stanowiła granicę historyczną. Oddzielała bowiem jednostki katastralne tj. byłe dzielnice katastralne i wsie przyłączone 4 Podgórze uzyskało prawa miejskie w 1784 r., a do Krakowa zostało ostatecznie przyłączone w 1915 r. jako XXII dzielnica katastralna. 5 Części Libertowa, Lusiny i Zbydniowic przyłączono w 1973 r., dalszą część Zbydniowic (choć jeszcze nie ostateczną) w 1986 r. Pozostałe, zasadnicze fragmenty tych wsi znajdują się w dalszym ciągu poza granicami miasta. po zniesieniu podziału miasta na tego typu dzielnice - od siebie 6. Powierzchnia dzielnicy uzyskana w następstwie zsumowania powierzchni tych jednostek przestrzennych różni się nieznacznie od aktualnej powierzchni geodezyjnej omawianej jednostki ewidencyjnej : tj. w przypadku powierzchni wyliczonej dla 1848 r. o 0,24 %, natomiast względem powierzchni przyjętej dla 1950 r. 6 Z uwagi na likwidację podziału miasta na dzielnice katastralne, jednostki przestrzenne odpowiadające im pod względem genetycznym (tj. dawne wsie i miasta), przyłączone do Krakowa po zniesieniu podziału na dzielnice katastralne nazwane zostały jednostkami katastralnymi (por. K. Bromek, Użytkowanie ziemi w Krakowie i w przyległych częściach powiatu krakowskiego około 1960 r., Zeszyty Naukowe UJ, Kraków 1966, nr 128, s. 9). Świat Nieruchomości 5

Rys. 1. Jednostki ewidencyjne Krakowa (byłe dzielnice administracyjne w latach 1973-1991), według stanu na 1.01.2010r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów i źródeł Wydziału Geodezji Urzędu Miasta Krakowa o 0,15% 7. Dlatego też Podgórze stanowi jedyny przykład jednostki przestrzennej (nie licząc ogólnego terytorium miasta), uwzględnionej w aktualnie prowadzonej dla Krakowa ewidencji gruntów, w przypadku której możliwa jest ocena procesu przemian użytkowania ziemi w tak długim czasie (tj. ponad 160 lat). W przypadku pozostałych jednostek ewidencyjnych, tj. byłych dzielnic administracyjnych, analiza porównawcza może obejmować okres maksimum ostatnich 30 lat (1977-2009) 8. Porównania 7 Powierzchnia Podgórza wyliczona z map katastralnych opracowanych w latach 1845-1848 dla gmin katastralnych, które weszły w skład tej późniejszej dzielnicy administracyjnej wyniosła 13059,9958 ha, z mapy gospodarczej Użycie powierzchni ziemi z 1950 r. 13072,05 ha (w świetle najnowszych zestawień geodezyjnych wynosi ona 13092 ha). 8 Najnowsze zastawienia ewidencji gruntów dotyczą stanu za 1. 01. 2009 r., najstarsze nie wymagające istotnych przeliczeń 1977 r. (dane za 1977 r. nie uwzględniają jedynie względem 1848 r. czy 1950 r. są możliwe jedynie po przeprowadzeniu pomiarów na mapach 9. części Zbydniowic, przyłączonej do Krakowa w 1986 r.). 9 Chcąc wyznaczyć zasięg byłych dzielnic administracyjnych (obecnych jednostek ewidencyjnych) na mapach katastralnych z 1848 r. należałoby sięgnąć do źródeł o historycznym już znaczeniu. Obecnie mapy katastralne (dostępne między innymi w Archiwum Państwowym w Krakowie) mają już charakter zabytkowy, stąd zaznaczenie granic byłych dzielnic administracyjnych, które niestety nie pokrywały się z granicami dawnych gmin katastralnych jest utrudnione. Na przykład dawna XLI dzielnica katastralna - Prądnik Czerwony został włączony w części do późniejszej dzielnicy administracyjnej Nowa Huta, w części zaś do dzielnic administracyjnych: Śródmieście i Krowodrza. Dla 1950 r. autor niniejszego artykułu przeprowadził badania przy pomocy wspomnianej mapy gospodarczej Użycie powierzchni ziemi dostępnej w Zakładzie Geografii Ekonomicznej Katedry Gospodarki Regionalnej UEK. Dotyczyło to również byłych 4 dzielnic administracyjnych, a zwłaszcza Krowodrzy, Nowej Huty i Śródmieścia, których zasięg w centralnej części Krakowa różnił się istotnie od zasięgu i przebiegu granic dzielnic katastralnych, z których składało się ówczesne miasto. Na odpowiednich arkuszach tej mapy pomierzona została, przy pomocy planimetru, powierzchnia użytków położonych w obrębie wspomnianych jednostek przestrzennych, dla których trzeba było wyznaczyć przebieg ich granic (zaznaczone były jedynie granice Krakowa z 1950 r. i jednostek katastralnych, położonych ówcześnie poza granicami miasta, natomiast wspomniane dzielnice administracyjne utworzone zostały dopiero w 1973 r.). W przypadku dzielnicy administracyjnej Podgórze dodatkowe pomiary na mapach i przeliczenia nie były konieczne. Granica z pozostałymi dzielnicami administracyjnymi przebiegała wzdłuż Wisły, stanowiącej historyczną granicę dawnych wsi, późniejszych dzielnic katastralnych Krakowa, względnie jednostek katastralnych wchodzących w jego skład). Jedynie niewielkie przeliczenia wykonane zostały jedynie dla peryferyjnie położonych względem centrum miasta skrawków 3 wsi (przyłączonych do miasta i do Podgórza w 1973 r. i 1986 r.) : Libertowa, Lusiny i Zbydniowic, w trakcie wcześniejszych badań autora (por. B. Luchter, Kierunki przemian użytkowania ziemi w aglomeracji krakowskiej, AE, Kraków 1987, praca doktorska, maszynopis oraz tenże Użytkowanie ziemi w Krakowie w świetle mapy gospodarczej Użycie powierzchni ziemi z 1950 r., AE w Krakowie, Zeszyty Naukowe, Kraków 1999, nr 527, s. 109-123). 6 Świat Nieruchomości

Rys. 2. Podział jednostki ewidencyjne Podgórze( byłej dzielnicy administracyjnej miasta Krakowa w latach 1973-1991)na jednostki katastralne (byłe dzielnice katastralne i wsie sukcesywnie przyłączane do Krakowa) według stanu na dzień 1.01.2010 r.: 1 = aktualne granice Krakowa, 2 = granice geodezyjnych jednostek ewidencyjny (byłych dzielnic administracyjnych), 3 = granice jednostek katastralnych, 4 = granice Krakowa w okresach wcześniejszych,5 = rzeki, 6 = numer jednostek katastralnych wchodzących w skład jednostki ewidencyjnej Podgórze przyjęty w układzie alfabetycznym [1 = Bieżanów : (a = część zachodnia, 1941; XLVII; b = część wschodnia;1973), 2 Bodzów (1941; XXIX), 3 = Borek Fałęcki (1941; XXV), 4 = Dębniki( 1909-1915;XI), 5 = Jugowice I (1941;XXIV); 6 = Jugowice II (1941; XXIV), 7 = Kobierzyn( 1941;XXVI), 8 = Kosocice (1973); 9 = Kostrze (1941; XXX); 10 = Kurdwanów (1941, LII), 11 = Libertów (1973), 12 = Ludwinów(1909-1915; IX), 13 = Lusina2 (1973), 14 = Łagiewniki (1941; XXIII ), 15 = Opatkowice (1973), 16 = Piaski Wielkie (1941;LI), 17 = Płaszów (1909-1915; XXI), 18 = Podgórze (1909-1915; XXII), 19 = Prokocim( 1941; XLIX), 20 = Przewóz (1973); 21 = Pychowice (1941; XXVIII), 22 = Rajsko (1973), 23 = Rybitwy(1941; XLVI), 24 = Rżąka (1941; XLVIII), 25 = Sidzina (1973), 26 = Skotnik(1941; XXVII), 27 = Soboniowice (1973), 28 = Swoszowice (1973), 29 = Tyniec (1973), 30 = Wola Duchacka (1941;L), 31 = Wróblowice (1973), 32 : Zakrzówek(1909-1915;X), 33 = Zbydniowice2 (a = część północna - 1973, część południowa - 1986). Źródło : Opracowanie własne na podstawie: B. Luchter, UŜytkowanie ziemi w Krakowie po II wojnie światowej, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Kraków, 1993, nr 395, s. 130 2. Przemiany struktury użytkowania ziemi na przykładzie byłej dzielnicy administracyjnej miasta Krakowa Podgórze w latach 1848 2008 W celu przeprowadzenia analizy porównawczej wyróżnionych zostało 5 kategorii użytków (w podziale pierwszego stopnia klasyfikacji użytków) : tereny zielone (użytki rolne, lasy wraz z terenami zadrzewionymi i zakrzewionymi oraz tereny zielone pozostałe tj. poza rolnicze i poza leśne tereny zielone), użytki techniczne (tereny zabudowane, tereny komunikacyjne, pozostałe użytki techniczne), wody, użytki pozostałe i nieużytki oraz 10 grup użytków (w podziale drugiego stopnia szczegółowości użytków na tzw. grupy). Z racji różnych zasad klasyfikacji użytków przyjętych na mapach katastralnych, mapie gospodarczej Użycie powierzchni ziemi a także w przypadku geodezyjnej ewidencji gruntów w ostatnich latach 10 nie uwzględnione zostały formy 10 Por. Zarządzenie Ministrów Rolnictwa i Gospodarki Komunalnej z dn.20 lutego 1969 r. w sprawie ewidencji gruntów, Monitor Polski, Dziennik Urzędowy PRL, nr 11 z 25. 03. 1969 r., poz. 98, s. 221-236; oraz Rozporządzenie Ministra Rozwoju op. cit. użytkowania ziemi w podziale trzeciego stopnia użytków. W 1848 r. terytorium późniejszej dzielnicy administracyjnej Podgórze pod względem struktury użytkowania ziemi niczym specjalnie nie różniło się od obszaru całego Krakowa. Dominowały tereny zielone zajmując ponad 93 % (tyle samo ile w całym mieście w aktualnych granicach administracyjnych), a w ich obrębie użytki rolne (87,5 % - wobec 86,6 % w Krakowie ogółem). Nieco mniejszą relatywnie powierzchnię (w porównaniu do terytorium miasta w aktualnych granicach administracyjnych) zajmowały lasy, tereny zadrzewione i zakrze- Świat Nieruchomości 7

wione (5,8% - w stosunku do 6,5% - w skali całego miasta), pozostałe tereny zielone (0,08% - w Podgórzu i 0,3% w Krakowie) oraz użytki techniczne (3,0% - Podgórzu i 3,3% - w Krakowie). Na podobnym poziomie utrzymywał się udział wód (2,8% w Podgórzu i 2,7% w Krakowie) i nieużytków (odpowiednio 0,8% i 0,7% por. tab. 1 i 2). W latach 1848 2008 nastąpiły dość istotne zmiany. Zasadniczo spadł udział powierzchni terenów zielonych, relatywnie nieco szybciej w Krakowie ogółem niż na terenie Podgórza, wskutek ubytku użytków rolnych. W Krakowie zaobserwowano spadek powierzchni leśnej (z 6,47 % do 4,73 %), podczas gdy w Podgórzu wzrost (z 5,81 % w 1848 r. do 6,14 % w 2008 r.). Na terenie analizowanej dzielnicy wzrósł wprawdzie udział powierzchni pozostałych terenów zielonych, ale przyrost ten był niższy niż w przypadku ogólnej powierzchni miasta, gdzie zarejestrowana została także relatywnie większa powierzchnia tych użytków (2,7 % w 2008 r., wobec 1,6 % - na terenie Podgórza w tym samym czasie). Wolniejszy był też przyrost powierzchni użytków technicznych (w przypadku Krakowa wyniósł on w okresie 160 lat blisko 35 punktów procentowych, w przypadku zaś Podgórza niecałe 32 punkty) a zwłaszcza zaliczanej do nich powierzchni terenów zabudowanych i użytków technicznych pozostałych, natomiast szybsze co jest godne odnotowania terenów komunikacyjnych (o 8,24 punktu wobec tylko 7,76 punktu dla Krakowa ogółem). Podobnie jak w przypadku ogólnej powierzchni miasta zmniejszyła się nieco powierzchnia wód, głównie płynących, natomiast wzrosła nieużytków. Wyliczona dla Podgórza sumaryczna wartość zmienności udziału procentowego powierzchni poszczególnych użytków (zi) 11 okazała się nieco niższa niż dla Krakowa ogółem i wyniosła w przypadku uwzględnienia kategorii użytków (w podziale pierwszego stopnia szczegółowości) - 37,39 (wobec 39,23 dla Krakowa ogółem), a grup (w podziale drugiego stopnia szczegółowości) 11 Zasady wyliczania sumarycznych wartości procentowego udziału powierzchni poszczególnych kategorii, grup i form użytkowania ziemi przedstawione zostały w pracy : B. Luchter, Przemiany użytkowania ziemi w rozwoju miasta Krakowa, Uniwersytet Ekonomiczny, Kraków 2009, maszynopis. Tab. 1. Zmiany użytkowania ziemi w Krakowie w latach 1848 2008 1848 2008 Zmiany w punktach w latach 1848-2008 Lp. Użytki Powierzchnia w Powierzchnia w Według kategorii 1 Według grup 2 ha % ha % P 3 U 4 P 3 U 4 Ogółem 32 644,85 100,00 32 684,00 100,00 I. TERENY ZIELONE 30 466,03 93,33 17 825,00 54,53-38,80 Użytki rolne 28 258, 81 86,56 15 392,00 47,09-39,47 Lasy, tereny zadrzewione i zakrzewione 2 110,87 6,47 1 547,00 4,73-1,74 Tereny zielone pozostałe 96,35 0,3 886,00 2,71 + 2,41 II. UŻYTKI TECHNICZNE 1 084,33 3,32 12 498,00 38,24 + 34,92 Zabudowa 284,78 0,87 9 017,00 27,59 + 26,72 Komunikacja 789,12 2,42 3 327,00 10,18 + 7,76 Użytki techniczne pozostałe 10,43 0,03 154,00 0,47 + 0,44 III. WODY 864,57 2,65 727,00 2,22-0.43 Wody stojące 173,83 0,53 131,00 0,4-0,13 Wody płynące 690,74 2,12 596,00 1,82-0,30 IV. TERENY POZOSTAŁE - - 1 352,00 4,15 + 4,15 + 4,15 V. NIEUŻYYKI 229.92 0,70 282,00 0,86 + 0,16 + 0.16 Wartość zi ogółem - - - - + 39,23-39,23 + 41, 64-41,64 Wartość zi - średnioroczna - - - - + 0,25-0,25 + 0,26-0,26 1 w podziale użytków pierwszego stopnia szczegółowości 2 w podziale użytków drugiego stopnia szczegółowości 3 P = przyrosty 4 U = ubytki Źródło: opracowanie własne na podstawie materiałów i źródeł Archiwum Państwowego w Krakowie, Wydziału Geodezji Urzędu Miasta Krakowa oraz pracy: B. Luchter, UŜytkowanie ziemi w Krakowie w świetle planu katastralnego z I polowy XIX w., Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Zeszyty Naukowe AE, Kraków 1987, nr 251, s. 141-156 8 Świat Nieruchomości

- 39,26 (przy 41,64 dla Krakowa ogółem por. tab. 1 i 2). Analiza poszczególnych okresów, uzależniona dostępnością materiałów statystycznokartograficznych wykazała większe zróżnicowanie. O ile w latach 1848 1950 zmiany na terenie Podgórza były mniej więcej takie same jak w przypadku Krakowa ogółem - w aktualnych granicach administracyjnych ( zi = 8,19 - w przypadku kategorii i 9,52 w przypadku grup dla Podgórza, wobec 8,03 w przypadku kategorii i 9,73 w odniesieniu do grup dla Krakowa ogółem) o tyle w późniejszych okresach badawczych (tj. po 1950 r.) różnice były już bardziej widoczne (por. tab. 3). Na przykład w okresie charakterystycznym dla centralnie sterowanej gospodarki socjalistycznej tj. 1950 1977 zmiany struktury użytkowania ziemi były wyraźnie większe dla Krakowa ogółem niż dla Podgórza. Wyliczona wartość zi wyniosła dla Podgórza 13,92 dla kategorii i 17,25 dla grup, podczas gdy dla Krakowa ogółem odpowiednio: 21,48 i 22,71. W ostatnich latach obejmujących okres załamania się polskiej gospodarki i początkowe etapy wdrażania zasad gospodarki rynkowej (1977 2008) uwidoczniły się większe zmiany w strukturze użytkowania ziemi Podgórza aniżeli Krakowa ogółem. W przypadku Krakowa ogółem wyliczone wartości sumaryczne zi = 12,53 (uwzględniając kategorie użytkowania ziemi) i 14,43 (w przypadku grup użytkowania ziemi), natomiast Podgórza odpowiednio 17,40 i 19,35 (por. tab. 3). Różnice w zachodzących przeobrażeniach oznaczały, iż tuż po II wojnie światowej największe przemiany objęły inne dzielnice Krakowa, natomiast Podgórze pozostawało niejako w cieniu tych przekształceń. W ostatnich ponad 30 latach zaczęto realizować postulaty zawarte w wielu powojennych planach zagospodarowania przestrzennego, które dawno już straciły moc prawną, nie mniej jednak zawarte w nich ustalenia znalazły odzwierciedlenie w przemianach struktury użytkowania ziemi na terenie Podgórza 12. 12 Dotyczyło to między innymi planów : Ogólnego planu regionalnego regionu krakowskiego z 1975 r., planu zagospodarowania przestrzennego Krakowskiego Zespołu Miejskiego z 1975 r., planu zagospodarowania przestrzennego aglomeracji krakowskiej z 1977 r., ogólnych planów miejscowych z 1988 r. i 1994 r. Tab. 2. Zmiany użytkowania ziemi na terenie Podgórza (byłej dzielnicy administracyjnej Krakowa) w latach 1848 2008 1848 2008 Zmiany w punktach w latach 1848-2008 Lp. Użytki Powierzchnia w Powierzchnia w Według kategorii 1 Według grup 2 ha % ha % P 3 U 4 P 3 U 4 Ogółem 13 060,00 100,00 13 092,00 100,00 I. TERENY ZIELONE 12 195,15 93,38 7 343,00 56,09-37,29 Użytki rolne 11 426,81 87,49 6 331,00 48,36-39,13 Lasy, tereny zadrzewi one i zakrzewione 758,54 5,81 804,00 6,14 + 0,33 Tereny zielone pozostałe 9,80 0,08 208,00 1,59 + 1,51 II UŻYTKI TECHNICZNE 396,80 3,04 4 571,00 34,91 + 31,87 Zabudowa 84,83 0,65 3 129,00 23,90 + 23,25 Komunikacja 304,89 2,34 1 386,00 10,58 + 8,24 Użytki techniczne pozostałe 7,08 0,05 56,00 0,43 + 0,38 III WODY 365,38 2,80 353,00 2,70-0,10 Wody stojące 87,66 0,67 91,00 0,70 + 0,03 Wody płynące 277,72 2,13 262,00 2,00-0,13 IV TERENY POZOSTAŁE - - 690,00 5,27 + 5,27 + 5,27 V NIEUŻYYKI 102,67 0,78 135,00 1,03 + 0.25 + 0,25 Wartość zi ogółem - - - - + 37,39-37,39 + 39,26-39,26 Wartość zi - średnioroczna - - - - +0,23-0,23 +0,25-0,25 1 w podziale użytków pierwszego stopnia szczegółowości 2 w podziale użytków drugiego stopnia szczegółowości 3 P = przyrosty 4 U = ubytki Źródło: opracowanie własne na podstawie materiałów i źródeł Archiwum Państwowego w Krakowie, Wydziału Geodezji Urzędu Miasta Krakowa oraz pracy: B. Luchter, UŜytkowanie ziemi w Krakowie w świetle planu katastralnego z I polowy XIX w., Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Zeszyty Naukowe AE, Kraków 1987, nr 251, s. 141-156 Świat Nieruchomości 9

Tab. 3. Sumaryczne wartości zmienności procentowego udziału poszczególnych kategorii użytków zi (w podziale pierwszego stopnia szczegółowości użytków) wyliczone dla Krakowa ogółem i jednostek ewidencyjnych w latach 1848-2008 Lp. Jednostki przestrzenne Wartość zi ogółem wyliczona dla okresu Średnioroczna wartość zi wyliczona dla okresu 1848-2008 1848-1950 1950-1977 1977-2008 1848-2008 1848-1950 1959-1977 1977-2008 Kraków ogółem 39,23 8,03 21,48 12,53 0.25 0,07 0,80 0,40 1. Krowodrza b.d.1 b.d.1 16,64 11,18 b.d.1 b.d.1 0,62 0,36 2. Nowa Huta b.d.1 b.d.1 32,52 7,20 b.d.1 b.d.1 1,20 0,23 3. Podgórze 37,39 8,19 13,92 17,40 0,23 0.08 0,51 0,56 4. Śródmieście b.d.1 b.d.1 30,50 15,31 b.d.1 b.d.1 1,13 0,49 b.d. 1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów i źródeł Archiwum Państwowego w Krakowie, Wydziału Geodezji Urzędu Miasta Krakowa oraz pracy: B. Luchter, UŜytkowanie ziemi w Krakowie w świetle planu katastralnego z I polowy XIX w., Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Zeszyty Naukowe AE, Kraków 1987, nr 251, s. 141-156 Zachowany dla współczesnej ewidencji gruntów podział miasta na jednostki ewidencyjne, za które przyjęto byłe dzielnice administracyjne umożliwia bardziej szczegółową ocenę procesu przemian użytkowania ziemi w ostatnich ponad 30 latach. W świetle dokonanych przeliczeń można stwierdzić, iż punkt ciężkości procesów inwestycyjnych w mieście przesunął się z kierunku NE w latach 1950-1977 na SW (w latach 1977-2008). Za przykład posłużyć mogą sumaryczne wartości zmienności udziału procentowego wyliczone dla pozostałych 3 byłych dzielnic administracyjnych : Krowodrzy, Nowej Huty i Śródmieścia, dzięki zachowanej ciągłości sprawozdawczości statystycznej w układzie przestrzennym. Porównując uzyskane wyniki okazało się, iż w latach 1977 2008 najwięk- (por. Ogólny plan regionalny regionu krakowskiego do roku 1990, Synteza, Wojewoda Krakowski, Prezydent Miasta, Kraków 1975; Aglomeracja krakowska : plan zagospodarowania przestrzennego na okres perspektywiczny w granicach województwa miejskiego krakowskiego : synteza, Prezydent Miasta Krakowa, Kraków 1977; Krakowski Zespół Miejski : koncepcja miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego 1990 r., Miejskie Biuro Projektów w Krakowie, Kraków 1975; Miejscowy plan ogólny zagospodarowania przestrzennego miasta Krakowa : ustalenia planu, Urząd Miasta Krakowa, Biuro Rozwoju Krakowa, Kraków 1988; Miejscowy plan ogólny zagospodarowania przestrzennego miasta Krakowa : zmiana planu II etap : wybrane problemy, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej. Oddział w Krakowie, Kraków 1994). sze zmiany można było zarejestrować na terenie właśnie byłej dzielnicy administracyjnej Podgórze (wartość zi wyliczona dla kategorii użytkowania ziemi wyniosła 17,40 a dla grup 19,35). Duże zmiany w ostatnich latach zaobserwowane zostały także w Śródmieściu ( wyliczone zi wyniosło odpowiednio: 15,31 i 15,59). Najmniejsze przeobrażenia zostały odnotowane na terenie Krowodrzy (11,18 i 15,15) oraz w Nowej Hucie (7,20 i 9,50), która z dzielnicy charakteryzującej się największymi przekształceniami w latach 1950-1977, przeobraziła się w jednostkę przestrzenną odznaczającą się niewielkimi w ostatnich ponad 30 latach zmianami pod względem struktury użytkowania ziemi (por. tab. 3) 13, mniejszymi niż w przypadku ogólnego terytorium miasta. Wyliczone dla Podgórza wartości zi wykazały, iż średnioroczne tempo zmian użytkowania ziemi na terenie tej dzielnicy utrzymywało się w okresie powojennym na mniej tym samym poziomie. W latach 1950 1977 średnioroczna wartość zi wyniosła 0,51 w podziale na kategorie użytkowania ziemi i 0,64 w podziale na grupy, natomiast w latach 1977 2008 niewiele się różniła i wy- 13 Por. B. Luchter, Wykorzystanie podziału na byłe dzielnice administracyjne w badaniach przemian użytkowania ziemi w Krakowie, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Zeszyty Naukowe, Kraków 2006, nr 693, s. 187-202. niosła odpowiednio : 0,56 i 0,63 (tab. 3). W przypadku Krakowa ogółem zmiany w latach 1950 1977 były niemal dwukrotnie większe niż w okresie 1977 2008. Uwzględniając kategorie użytkowania ziemi średnioroczna wartość zi wyniosła w latach 1950 1977-0,80 (w podziale na grupy 0,83), a w latach 1977 2008-0,40 (w podziale na grupy - 0,47). Wyższe też były zmiany w pozostałych trzech dzielnicach : blisko dwukrotne w Krowodrzy, ponad dwukrotne w Śródmieściu i niemal sześciokrotne w Nowej Hucie (por. tab. 3). 3. Uwagi końcowe. Szczegółowa ocena przemian użytkowania ziemi zależna jest od 2 parametrów : liczby przyjętych w badaniach form użytkowania ziemi, liczby jednostek przestrzennych. Im większa liczba uwzględnionych w badaniach użytków i im większa liczba przyjętych jednostek przestrzennych, tym większe zmiany zaobserwować można w strukturze użytkowania ziemi. Na przykład w Zarządzeniu z 1969 r. przyjętych zostało 17 form użytkowania ziemi, w Rozporządzeniu z 2001 r. 23 14, co oznacza, że po 2002 r. 14 Por. Zarządzenie op., cit.; Rozporządzenie. op. cit. 10 Świat Nieruchomości

można prowadzić bardziej szczegółową analizę procesu przemian użytkowania ziemi. Dla celów porównawczych, w przypadku uwzględnionych w niniejszym artykule kilku czasokresów : 1848 1950 1977 2008, przyjętych zostało 5 kategorii użytków (w podziale pierwszego stopnia szczegółowości użytków) i 10 grup (w podziale drugiego stopnia). Wyliczona sumaryczna wartość zmienności procentowego udziału użytków zi wykazała większe zmiany w podziale na grupy niż na kategorie (por. tab. 1 i 2). Wielkość zmian struktury użytkowania ziemi zależy także od liczby przyjętych jednostek przestrzennych. Świadczą o tym większe wahania sumarycznych wartości zi wyliczonych dla jednostek przestrzennych, wchodzących w skład Krakowa, aniżeli dla ogólnej powierzchni miasta (por. tab. 3). Podstawowymi jednostkami ewidencji gruntów w 1848 r. były ówczesne gminy katastralne, dla których sporządzane były zestawienia użytkowania ziemi, a także mapy, na których prezentowane były formy użytkowania ziemi. Współcześnie jednostkami przestrzennymi zbliżonymi pod względem powierzchni do gmin katastralnych są obręby geodezyjne, niestety genetycznie nie nawiązujące do nich. Odpowiednikiem dziewiętnastowiecznych gmin katastralnych są jednostki katastralne. Obecnie nie są one uwzględniane ani w podziale administracyjnym miasta, ani dla celów ewidencyjnych. Dlatego też w celu porównania struktury użytkowania ziemi w ujęciu bardziej szczegółowym, z przestrzennego punktu widzenia, należy dokonywać pomiarów na mapach, bądź prowadzić odrębne badania, często o charakterze terenowym 15. 15 Za przykład posłużyć mogą szczegółowe badania terenowe przeprowadzone przez autora niniejszego artykułu na obszarze Bronowic Wielkich, Kazimierza, Podgórza, Śródmieścia, Wawelu, Woli Duchackiej i in., niegdyś samodzielnych jednostek osadniczych (głównie Zachowanie dawnych dzielnic administracyjnych, jako podstawowych geodezyjnych jednostek ewidencyjnych, złożonych wprawdzie z obrębów ewidencyjnych, ale utworzonych z jednostek katastralnych tj. byłych dzielnic katastralnych i wsi sukcesywnie przyłączanych do miasta Krakowa (po likwidacji podziału miasta na dzielnice katastralne) umożliwi w przyszłości wydłużenie horyzontu czasowego badań. wsi, czy miast), później dzielnic katastralnych miasta Krakowa, obecnie zaliczanych do jednostek katastralnych, według których nie prowadzi się już ewidencji gruntów ani też innej sprawozdawczości wczości statystycznej. ycznej DR BOGUSŁAW LUCHTER Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Katedra Gospodarki Regionalnej, Zakład Geografii Ekonomicznej Zmiany użytkowania ziemi na terenie wybranych jednostek przestrzennych, wchodzących w skład miasta Krakowa w latach 1848-2008 (Streszczenie) Celem niniejszego artykułu jest próba oceny przemian zachodzących w ciągu ostatnich 160 lat (1848-2008) na obszarze wybranych jednostek przestrzennych, wchodzących w skład terytorium miasta Krakowa. Spośród różnych jednostek przestrzennych uwzględnionych w badaniach taka możliwość istnieje w przypadku tylko 1 jednostki tj. byłej dzielnicy administracyjnej Podgórze. W przypadku pozostałych: (tj. - innych byłych dzielnic administracyjnych, obecnie uwzględnianych jako podstawowe geodezyjne jednostki ewidencyjne, jednostek katastralnych tj. dawnych wsi i miast przyłączanych sukcesywnie do Krakowa, obrębów ewidencyjnych itp.) porównywalność w tak długim okresie nie jest możliwa i wymaga odrębnych badań, względnie dość żmudnych przeliczeń, nie zawsze możliwych do realizacji z racji dostępności do materiałów i źródeł o historycznym już znaczeniu. Zachowanie dawnych dzielnic administracyjnych w przyszłości jako podstawowych geodezyjnych jednostek ewidencyjnych umożliwi śledzenie procesu przemian użytkowania ziemi w dłuższym okresie czasu i pozwoli na zróżnicowanie przestrzenne badanego zjawiska. Changes in land use in selected areas of City of Cracow between 1848 and 2008 (Summary) The paper aims at evaluation of changes in land use that took place within last 160 years (1848-2008) in selected administrative areas of Cracow. The research included several such spatial administrative entities but only in case of former administrative district of Podgórze, such evaluation has been feasible. In case of the other (i.e. former administrative districts; presently fundamental land survey registration entities, cadastre entities, i.e. former villages and towns included in the City of Cracow, registration districts etc.), comparability in such long term is not possible and would require further research or arduous calculations, not always feasible, tough, as the access to data and sources of historic significance is limited. Further observation of the process of land use transformations in the longer period of time, is possible if former administrative districts are retained as fundamental land survey registration entities and it also allows for spatial differentiation of the analyzed phenomena. Świat Nieruchomości 11