TENDENCJE ZMIAN UŻYTKOWANIA ZIEMI W KRAKOWIE w LATACH (odpowiedniki dzisiejszych wsi i małych miast na prawach gminy) 1.

Transkrypt

1 TENDENCJE ZMIAN UŻYTKOWANIA ZIEMI W KRAKOWIE w LATACH B o g u s ł a w Lu c h t e r 1. Wstęp Tendencje zmian użytkowania ziemi w Krakowie można prześledzić albo w skali całego miasta (w aktualnych granicach administracyjnych), albo według jednostek przestrzennych, w oparciu o które prowadzona była ewidencja gruntów. W latach ewidencja ta prowadzona była w oparciu o tzw. gminy katastralne (odpowiedniki dzisiejszych wsi i małych miast na prawach gminy) 1. 1 Nazwa pochodzi od Katastru Galicyjskiego, tj. wykazu podatkowego, spisu i dokładnego oszacowania obiektów w celach podatkowych, wprowadzonego dla pomiaru podatku dochodowego, opracowanego na podstawie szczegółowego pomiaru granic własności i rodzaju użytkowania gruntów na terenie byłego zaboru austriackiego w I połowie XIX w. por. B. W. Czarnecki, Planowanie miast i osiedli, PWN, Warszawa, t. 1, 1965, s. 257). W 1866 r. dokonano podziału miasta na dzielnice katastralne, odrębne genetycznie, niegdyś samodzielne osady 2. Gminy 2 Pierwszymi dzielnicami katastralnymi, utworzonymi w 1866 r., w dobie autonomii galicyjskiej były: : I - Śródmieście, II - Wawel, III - Nowy Świat, IV = Piasek, V - Kleparz, VI - Wesoła, VII - Stradom, VIII - Kazimierz (por. Dzieje Krakowa, red. J. Bieniarzówna, J.M. Małecki, Wyd. Literackie, Kraków, t. 3 : Bieniarzówna J., Małecki J.M., Kraków w latach , 1979, s ). 30 Świat Nieruchomości

2 katastralne (wsie, miasta), lub ich części przyłączone w późniejszych latach do Krakowa stawały się automatycznie dzielnicami katastralnymi 3. W wyniku likwidacji podziału miasta na dzielnice katastralne w 1951 r. tego typu jednostki przestrzenne nazwane zostały jednostkami katastralnymi 4. Obecnie Kraków składa się z 90 tego typu jednostek, przy czym 64 z nich było kiedyś dzielnicami katastralnymi, pozostałe 26 zostało przyłączonych po zniesieniu podziału na tego typu dzielnice, tj. w 1973 r. i 1986 r. W celu uzyskania obrazu użytkowania ziemi dla Krakowa ogółem dla dowolnego okresu w przedziale (tj. momentu poszerzenia granic po raz ostatni) należało do powierzchni miasta dodać powierzchnię tych miejscowości, które przyłączono do niego w okresie późniejszym. Niestety porównywalność według jednostek 3 W latach przyłączono do Krakowa 14 gmin katastralnych : 13 wsi i jedno miasto Podgórze. W 1941 r. następnymi dzielnicami stało się 30 wsi lub ich części (np. zachodnia część Bieżanowa) a w 1951 r. kolejnych Pojęcie jednostka katastralna po raz pierwszy do literatury geograficznej wprowadził K. Bromek (por. K. Bromek, Użytkowanie ziemi w Krakowie i przyległych częściach powiatu krakowskiego około 1960 r., Zeszyty Naukowe UJ, Kraków 1966, nr 128, s. 9). katastralnych była utrudniona, gdyż dla Krakowa nie wykazywano danych według dzielnic katastralnych. Dane tego rodzaju można było uzyskać jedynie dla miejscowości położonych poza granicami miasta. Porównywalność przestrzenna była wprawdzie wysoka, nie osiągała jednak 100 %. Wiązało się to z brakiem danych dla części wsi przyłączonych do Krakowa (np. dla 1870 r. porównywalność przestrzenna sięgała 97,72 % 5, dla ,83 % 6, a 1931 r. - 99,57 %) 7 Od 1955 r., zgodnie z Dekretem z dn. 2 lutego 1955 r. o ewidencji gruntów i budyn- 5 Por. Oksza-Orzechowski K., Przewodnik statystyczno-topograficzny i skorowidz obejmujący wszystkie miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi W.X. Krakowskiem i X. Bukowinie, według najświeższych wskazówek urzędowych ułożony i wydany przez Konrada Okszę-Orzechowskiego, Dyrektora c.k. Sądowych Biur Pomocniczych w Krakowie, Drukarnia W. Korneckiego, Kraków Por. Gemeindelexikon der im Reichsrate vertretenen Koenigreiche und Lander Bearbeitet auf Grund der Ergebnisse der Volkszahlung vom 31 Dezember 1900, hrsg von der K.K. Statistischen Zentralkommission XII Galizien, K.K. Hof und Staatsdruckerei, Wien Skorowidz Gmin Rzeczypospolitej Polskiej : Ludność Budynki (na podstawie tymczasowych wyników Drugiego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 9,. XII r.) oraz powierzchnia ogólna i użytki rolne, Cz. 3 : Województwa Południowe, Statystyka Polski, Seria B, Zeszyt 8-c. GUS, Warszawa ków zrezygnowano z katastru a założono ewidencję gruntów 8. Na terenie Krakowa i innych miast wydzielonych w Polsce (jak np. Warszawa, Łódź, Wrocław, Poznań) ewidencja gruntów prowadzona była nie tylko w skali całego miasta, ale także utworzonych, w miejsce dotychczasowych dzielnic katastralnych, dużych dzielnic administracyjnych. W 1954 r. utworzonych zostało 6 takich dzielnic (Grzegórzki, Kleparz, Nowa Huta, Podgórze, Stare Miasto i Zwierzyniec), a w 1973 r. 4 (Krowodrza, Nowa Huta, Podgórze, Śródmieście). Mimo likwidacji także i tych jednostek podziału terytorialnego w 1990 r. i wprowadzenia 18 dzielnic samorządowych, urzędy geodezyjne, zgodnie z obowiązującymi przepisami 9, przyjęły do tej pory obowiązujące dzielnice administracyjne za podstawowe jednostki ewidencyjne. Umożliwia to obserwację procesu przemian użytkowania ziemi nie tylko w skali 8 Por. Dekret z dn. 2 lutego 1955 r. o ewidencji gruntów i budynków, Dziennik Ustaw PRL, nr 6 z dn. 15 lutergo 1955, poz. 32, s Por.Zarządzenie Ministrów Rolnictwa i Gospodarki Komunalnej z dn. 20 lutego 1969 r. w sprawie ewidencji gruntów, Monitor Polski, Dziennik Urzędowy PRL, nr 11 z r., poz. 98, s ; oraz Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dn. 29 marca 2001 r., w sprawie ewidencji gruntów i budynków, Dziennik Ustaw RP, nr 38 z r., poz, 454, s Świat Nieruchomości 31

3 całego Krakowa, w aktualnych granicach administracyjnych, ale również w układzie wspomnianych 4 jednostek ewidencyjnych 10. Dla celów analitycznych wykorzystano różne źródła statystyczno-kartograficzne a także publikacje naukowe. Najstarszym źródłem statystycznym są zestawienia użytkowania gruntów, stanowiące część składową Katastru Galicyjskiego z połowy XIX w., opracowanego dla poszczególnych gmin katastralnych (obecnie jednostek katastralnych) wchodzących w skład współczesnego miasta. Na przykład dla Krakowa (w ówczesnych granicach administracyjnych 11 ) opracowane one zostały w 1848 r. Dla reszty późniejszych dzielnic (całość współczesnego terytorium miasta Krakowa znajdowała się w granicach zaboru austriackiego) wykonane zostały w podobnym okresie przeważnie w latach Na mapach katastralnych dokonano pomiarów dla tych jednostek, które w części zostały przyłączone do Krakowa, co pozwoliło na prawie 100 % porównywalność przestrzenną w stosunku do 2008 r. (99,88 %). Część danych udało się uzyskać z prac opublikowanych i nie opublikowanych, wykonanych przeważnie w Instytucie Geografii UJ 12. Ważnym źródłem informacji dla gospodarki gruntami w Krakowie, tuż po II wojnie światowej jest mapa gospodarcza Użycie powierzchni ziemi opracowana w skali 1: przed zniesieniem podziału miasta 10 W 1986 r. wprowadzono korektę granic na terenie miasta Krakowa, włączając do niego 2 wsie z gminy Kocmyrzów-Luborzyca : Węgrzynowice i Wróżenice, oraz fragment trzeciej Zbydniowic (z gminy Świątniki Górne), w wyniku której powierzchnia miasta wzrosła z ha do ha. A zatem od ponad 20 lat istnieje 100 % porównywalność przestrzenna pod względem struktury użytkowania ziemi. 11 Powierzchnia Krakowa w granicach z 1848 r. wyniosła ok. 730 ha, co stanowiło ponad 2,2 % powierzchni dzisiejszego miasta. 12 Por. K. Górka, Użytkowanie ziemi w I dzielnicy katastralnej miasta Krakowa Śródmieście, Zeszyty Naukowe UJ, Kraków 1974, nr 370; B. Luchter, Użytkowanie przestrzeni miejskiej w VIII dzielnicy Katastralnej miasta Krakowa Kazimierz, Folia Geographica, Series Geographica- Oeconomica, 1977, t. 10, s ; R. Mydel, Użytkowanie przestrzeni północnej części XXXV dzielnicy katastralnej miasta Krakowa Bronowice Małe, Zeszyty Naukowe UJ, nr 396, s ; Zborowska B., Użytkowanie przestrzeni miejskiej w VII dz. kat. miasta Krakowa Stradomiu, Instytut Geografii UJ, Kraków 1974, praca magisterska, maszynopis. na dzielnice katastralne. Zrealizowana została ok r. dla części Polski obejmującej swym zasięgiem Kraków w aktualnych granicach administracyjnych 13. Treść tej mapy pozwala ocenić stan użytkowania ziemi w Krakowie tuż przed rozpoczęciem realizacji największej inwestycji powojennej tj. huty żelaza (od 1954 r. zwanej Hutą im. W.I. Lenina). Dla oceny zmian ilościowych użytkowania ziemi trzeba było dokonać pomiarów na kilkunastu arkuszach tej mapy, drogą planimetrowania. Badaniami objęte zostało terytorium Krakowa w aktualnych granicach administracyjnych Ocenę struktury użytkowania ziemi około 1960 r. umożliwia praca K. Bromka, obejmująca swym zasięgiem przestrzennym Kraków w granicach administracyjnych z tego okresu oraz sąsiednie miejscowości, położone jednak tylko w powiecie krakowskim. Dane zawarte w tej publikacji pozwalają prześledzić proces przemian użytkowania ziemi dla 92 % obszaru współczesnego miasta (tj. ok. 300 km 2 ), gdyż część jednostek katastralnych, wchodzących aktualnie w jego skład, znajdowała się na terenie innych powiatów, nie objętych badaniami przez autora 14. Dane dla 1983 r. pochodzą z pracy doktorskiej autora niniejszego artykułu 15. Dla potrzeb prezentowanej analizy dokonana została aktualizacja informacji, polegająca na uzupełnieniu danych dotyczących użytkowania ziemi dla miejscowości i ich części, przyłączonych w 1986 r. do Krakowa, co pozwoliło na 100 % porównywalność przestrzenną. Dane dotyczące użytkowania gruntów w Krakowie w latach można było uzyskać dla miasta ogółem a także w podziale na funkcjonujące w tym okresie - 4 dzielnice administracyjne : Krowodrzę, Nową Hutę, Podgórze, Śródmie- 13 Por. B. Luchter, Wykorzystanie mapy gospodarczej Użycie powierzchni ziemi w gospodarce gruntami na przykładzie Krakowa [w: ] Problemy gospodarki regionalnej, AE, Kraków, 1997, s Por. K. Bromek, Użytkowanie ziemi... op. cit 15 Por. B. Luchter, Kierunki przemian użytkowania ziemi w aglomeracji krakowskiej, AE w Krakowie, Kraków 1987, praca doktorska, maszynopis. ście w dzielnicowych zakładach ewidencji gruntów i obsługi ludności Krakowskiego Przedsiębiorstwa Geodezyjnego 16. Likwidacja dzielnic administracyjnych w 1990 r. przyczyniła się do reorganizacji w systemie ewidencjonowania gruntów. Po utworzeniu 18 dzielnic samorządowych ewidencję gruntów powierzono Wydziałowi Geodezji Urzędu Miasta Krakowa 17. Zgodnie ze stosownymi przepisami w zakresie ewidencji gruntów (Zarządzeniem z 1969 r. i Rozporządzeniem z 2001 r.) za podstawowe jednostki ewidencyjne Wydział Geodezji przyjął byłe dzielnice administracyjne, co wydłużyło porównywalność danych do chwili obecnej Przemiany użytkowania ziemi w Krakowie w latach Badania przeprowadzono dla kilku podstawowych kategorii użytków (w podziale użytków pierwszego stopnia ich szczegółowości) tj. terenów zielonych, użytków technicznych, wód, terenów pozostałych, nieużytków Pierwsze takie dane można było uzyskać dla 1977 r. (co zostało uwzględnione w analizie) w dzielnicowych oddziałach Krakowskiego Przedsiębiorstwa Geodezyjnego. Ze względu na korektę granic administracyjnych miasta w 1986 r. ich porównywalność przestrzenna sięga współcześnie ponad 98,44 %. 17 Pierwotnie instytucja ta przyjęła nazwę Wydziału Geodezji i Mienia Komunalnego. 18 Por. Zarządzenie Ministrów Rolnictwa i Gospodarki Komunalnej z dn. 20 lutego 1969 r.... op. cit. Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dn. 29 marca 2001 r... op. cit. 19 Nazwy kategorii użytków przyjęte zostały zgodnie z pracą doktorską autora (por. B. Luchter, Kierunki przemian użytkowania ziemi w aglomeracji... op. cit.). Tereny zielone obejmują użytki o charakterze przyrodniczo-antropogenicznym, antropogeniczno-przyrodniczym, rzadziej przyrodniczym, mające znaczenie zarówno produkcyjne (jak użytki rolne) jak i poza produkcyjne (coraz częściej lasy oraz tzw. zieleń pozostała tj. nierolnicza i nieleśna). Użytki techniczne, charakterystyczne są dla miast i terenów zurbanizowanych. Zalicza się do nich wyróżnione w Rozporządzeniu Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z 2001 r. tereny zabudowane, tereny komunikacyjne i użytki kopalne. Pozostałe użytki i nieużytki przyjęte zostały zgodnie z Rozporządzeniem z 2001 r. 32 Świat Nieruchomości

4 Ryc.1. Zmiany udziału powierzchni użytków rolnych w powierzchni ogółem w Krakowie (miasto w aktualnych granicach administracyjnych) w latach Udzia w % Lata sady, ogrodu warzywne pastwiska ki grunty orne u ytki rolne ogó em Źródło: Opracowanie własne na podstawie różnych materiałów i źródeł statystycznych i kartograficznych, w tym materiałów Wydziału Geodezji Urzędu Miasta Krakowa. Najbardziej precyzyjnie proces przemian można prześledzić w obrębie zaliczonych do terenów zielonych użytków rolnych, jako że już na mapach katastralnych z poł. XIX w. zostały one dość dokładnie przedstawione, a także poszczególne formy użytkowania ziemi wchodzące w ich w ich skład jak : grunty orne, łąki, pastwiska, sady i in. W okresie ostatnich 160 lat ( ) zaobserwowano generalnie spadek powierzchni tych użytków (zarówno w ha jak i %, jako że porównane zostało terytorium miasta w aktualnych granicach administracyjnych) z 87 % w 1848 r. do 47 % w 2008 r. (por. ryc. 1). Z przedstawionej ryciny wynika, że początkowo nastąpił na terenie miasta nawet wzrost powierzchni użytków rolnych (w 1900 r. stanowiły one ok. 89 % ogółu powierzchni miasta), co było związane między innymi z karczowaniem lasów i przejmowaniem tych gruntów pod użytki rolne. Jeszcze w 1950 r. użytki rolne stanowiły ponad 82 % powierzchni terytorium miasta Krakowa w aktualnych jego granicach administracyjnych. W latach zanotowano ich najszybszy spadek tj. średnio rocznie o 0,8 punktu procentowego (np. w latach tempo to wyniosło 0,05 punktu procentowego, a w latach ,4 punktu). W okresie tym powstał kombinat metalurgiczny HiL oraz podstawowa tkanka urbanistyczna Nowej Huty. Obiekty te zrealizowane zostały przede wszystkim na dawnych użytkach rolnych. Spadek powierzchni użytków rolnych wiązał się przede wszystkim ze spadkiem powierzchni gruntów ornych, których udział w powierzchni użytków rolnych kształtował się w latach na tym samym poziomie tj. 69 %. Również tendencję spadkową wykazywała powierzchnia rolniczych użytków zielonych tj. łąk i pastwisk. W 1848 r. pastwiska zajmowały blisko 12 % powierzchni Krakowa w aktualnych (2009 r.) granicach administracyjnych, w 1977 r. ok. 6 %, w 2008 r. niecałe 3,9 %, a łąki odpowiednio: 13 %, 9 % i 8,5 %. Inną tendencję wykazywały sady i ogrody. W 1848 r. zajmowały one ok. 1,8 % powierzchni terytorium Krakowa w dzisiejszych granicach administracyjnych. W 1950 r. udział ich wzrósł do ponad 8 %, po czym znów zaczął maleć do poziomu nieco ponad 2 %. W ostatnich latach rejestruje się istotne zmiany funkcjonalne tej formy użytkowania Świat Nieruchomości 33

5 Ryc. 2 Zmiany udziału powierzchni użytków technicznych ogółem, terenów zabudowanych, terenów komunikacyjnych w powierzchni ogółem w Krakowie (miasto administracyjnych aktualnych granicach administracyjnych) w latach Udzia w % Lata u ytki techniczne ogó em tereny komunikacyjne tereny zabudowne Źródło: Opracowanie własne na podstawie różnych materiałów i źródeł Statystycznych i kartograficznych (w tym Archiwum Państwowego W Krakowie i Wydziału Geodezji Urzędu Miasta Krakowa). ziemi. Z dotychczasowej tradycyjnej funkcji produkcyjnej coraz częściej użytki te przeobrażają się w obiekty o charakterze rekreacyjnym, tworząc tzw. ogrody ozdobne. Odmienne tendencje rozwojowe wykazały dwie inne grupy terenów zielonych : grunty pod lasami i zadrzewieniami oraz zieleń rekreacyjna (osiedlowa). W przypadku lasów w 1848 r. zajmowały one powierzchnię niecałe 6,5 %. W latach następnych w obrębie terytorium Krakowa w aktualnych granicach administracyjnych karczowano i wypalano lasy przeznaczając je najczęściej pod grunty orne. Stąd powierzchnia użytków rolnych rosła, a lasów malała. W 1950 r. lasy stanowiły już tylko 3,2 %. Niewiele więcej było ich w 1977 r. (3,3 %). W ostatnich latach notuje się przyrost powierzchni leśnej, zwłaszcza w południowej części Krakowa tj. na terenie Podgórza. W 2008 r. lasy, tereny zadrzewione i zakrzewione zajmowały ponad 4,7 % powierzchni miasta Powierzchnia zieleni pozostałej (zgodnie z Rozporządzeniem z 2001 r. - terenów rekreacyjno-wypoczynkowych 20 ) odznaczała się wolną tendencją wzrostową, nieco szyb- 20 Zgodnie z Rozporządzeniem z 2001 r. do terenów rekreacyjno-wypoczynkowych zalicza się nie będące terenami zabudowanymi : tereny ośrodków wypoczynkowych, tereny zabaw dziecięcych, plaże, urządzone parki, skwery, zieleńce, tereny o charakterze zabytkowym (ruiny zamków, grodziska, kurhany, pomniki przyrody), tereny sportowe, tereny spełniające funkcje rozrywkowe (lunaparki, wesołe miasteczka), ogrody zoologiczne, botaniczne, tereny zieleni nieurządzonej, nie zaliczane do lasów i gruntów zadrzewionych i zakrzewionych por. Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dn r. op. cit. szą w okresie ponad 100 lat bo ok. 0,02 punktów procentowych rocznie (tj. z 0,3 % do 2,0 %) i w ostatnich blisko 60 latach : wolniejszą (0,01 punktu procentowego w skali rocznej), tj. z 2,0 % do 2,7 %. W latach wzrósł istotnie udział powierzchni użytków charakterystycznych dla terenów miejskich tj. użytków technicznych 21. W 1848 r. ich udział w skali całego miasta wyniósł zaledwie 3,32 %, przy czym największą powierzchnię zajmowały tereny komunikacyjne (ponad 2,4 %), pra- 21 Nomenklatura przyjęta zgodnie z K. Bromkiem i R. Mydelem, (por. K. Bromek, R. Mydel. Uwagi metodyczne do opracowania szczegółowej mapy użytkowania ziemi przestrzeni miejskiej, Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, 1972, t. 5, s ). 34 Świat Nieruchomości

6 wie trzykrotnie większą niż zabudowa (ryc. 2.). Oznaczało to, że terytorium Krakowa w aktualnych granicach administracyjnych w poł. XIX w. prezentowało się jako obszar typowo rolniczy. Tylko tereny położone najbliżej centrum miasta przedstawiały obraz bardziej zurbanizowany. Z biegiem czasu obszar zajęty przez użytki techniczne zaczął się powiększać, przede wszystkim kosztem terenów zielonych, a zwłaszcza użytków rolnych. Zmieniała się również ich wewnętrzna struktura. Zaczęła wyraźnie wzrastać powierzchnia terenów zabudowanych, a maleć terenów komunikacyjnych. Dotyczyło to zwłaszcza centralnych dzielnic Krakowa. Ilościowa ocena przemian powierzchni użytków technicznych możliwa jest dopiero względem 1950 r. Dane statystyczne w przytaczanych źródłach, pochodzących z okresu międzywojennego nie są precyzyjne, albo w ogóle ich nie ma. W 1950 r. udział powierzchni zajmowanej przez użytki techniczne wzrósł do niecałych 10 %. Udział powierzchni terenów zabudowanych zrównał się już wtedy z udziałem powierzchni zajętej przez komunikację (na tereny komunikacyjne przypadało 4,7 % ogółu powierzchni miasta, a na tereny zabudowane 4,3 %). W ostatnich latach notuje się ogromny przyrost powierzchni terenów zabudowanych. Już w 1977 r. na użytki techniczne przypadało ponad 26 % powierzchni miasta (w granicach administracyjnych z tegoż roku, a więc przy powierzchni niecałe ha), przy czym na tereny zabudowane przypadało ponad 71 % powierzchni zajmowanej przez użytki techniczne, a więc 2,5 raza więcej niż na tereny komunikacyjne. W 2008 r. użytki techniczne zajmowały już ponad 42 % powierzchni miasta, a tereny zabudowane były już 2,7 razy większe obszarowo niż tereny komunikacyjne. Na niemal niezmienionym poziomie kształtował się w ostatnich latach udział powierzchni użytków kopalnych. W 1848 r. wyniósł on 0,03 %, w 1950 r. 0,32 %, w 1977 r. 0,25 % w 1992 r. 0,56 % i w 2008 r. 0,47 %. Jak widać największy ich przyrost nastąpił w okresie bo blisko 11 krotny. Po 1950 r. powierzchnia ich wahała się co oznaczało likwidację jednych obiektów (np. kamieniołomów wapienia) i uruchamianie innych (np. żwirowni, glinianek). Zbliżonym udziałem powierzchni odznaczały się pozostałe użytki a zwłaszcza wody i nieużytki. Wody zajmowały w 1848 r. 2,65 %, z czego na wody płynące przypadało ok. 80 % powierzchni ogółu wód w Krakowie w aktualnych granicach administracyjnych. W 2008 r. powierzchnia wód wyniosła ponad 2,2 % ogólnej powierzchni miasta, co oznaczało nieznaczny spadek jej udziału. W dalszym ciągu wody płynące (do których zaliczone zostały także rowy) dominowały w powierzchni ogólnej wód, zajmując ok. 82 %. Podobnym udziałem w powierzchni ogólnej miasta w aktualnych granicach administracyjnych odznaczały się nieużytki. W 1848 r. zajmowały one ponad 0,7 % tej powierzchni, a w 1950 r., podobnie jak w 2008 r. 0,86 %. 3. Prognoza przemian użytkowania ziemi w Krakowie Na podstawie zaobserwowanych w ciągu ostatnich 160 lat tendencji rozwojowych, można stwierdzić, iż w dalszym ciągu spadać będzie powierzchnia użytków rolnych, a zwłaszcza gruntów ornych, które w pierwszej kolejności ulegają przekształceniu (zagospodarowaniu, względnie też przekwalifikowaniu na nieużytki, z racji trwającej procedury prawnej, polegającej na zmianie działki z rolniczej na budowlaną). Mniejszą tendencję spadkową wykazywać się będzie powierzchnia rolniczych użytków zielonych, a zwłaszcza łąk, z których część powinna pełnić w przyszłości funkcje zieleni izolacyjnej, względnie innej ochronnej, czego przykładem mogą być tworzone użytki ekologiczne czy pomniki przyrody. Tego typu działania mogą przyczynić się do nieznacznego wzrostu udziału powierzchni poza rolniczych i poza leśnych terenów zielonych Krakowa. W niewielkim stopniu powinna wzrosnąć lub utrzymywać się na tym samym poziomie powierzchnia sadów i ogrodów, z racji wzrostu powierzchni terenów mieszkaniowych, którym tego typu użytki towarzyszą. Tendencję wzrostową powinna się również odznaczać powierzchnia zajęta przez lasy oraz tereny zadrzewione i zakrzewione. Głównie odbywać się to może kosztem zagospodarowywania nieużytków, słabszych gleb gruntów ornych, względnie łąk. Lasy na terenie miasta winny spełniać w dalszym ciągu głównie funkcje ochronne i rekreacyjne (np. Las Wolski, Sikornik, Lasek Mogilski i tp.). Utrzymywać się będzie na dotychczasowym poziomie powierzchnia zieleni poza rolniczej i poza leśnej. Z jednej strony powstawać będą na obszarze miasta nowe parki, zieleńce, z drugiej zaś tereny zajęte pod tego typu zieleń przejmowane będą w pierwszej kolejności (obok użytków rolnych) pod zabudowę (zwłaszcza mieszkaniową) czy komunikację. Wzrastać będzie w dalszym ciągu powierzchnia użytków technicznych. Udział ich nie osiągnie jednak 100 %, gdyż pozostałą powierzchnię, jeśli nawet całkowicie zabudowane zostaną użytki rolne, powinny zajmować wody (głównie płynące), poza rolnicze użytki zielone (w tym lasy), a także nieużytki sztuczne, obecne z reguły w trakcie wszelkiego rodzaju zmian (stanu własności gruntów, koncepcji planistycznych). Za przykład może posłużyć Śródmieście (była I dzielnica katastralna, funkcjonująca w latach ). Na obszarze tej części Krakowa użytki techniczne osiągnęły pułap nasycenia. W świetle badań przeprowadzonych przez Z. Górkę 22, a także autora niniejszego artykułu wyniósł on ok %. Zmiany, które tu można zaobserwować polegają jedynie na zmianie przeznaczenia lokali użytkowych, wpływające na różnice funkcjonalne obiektów, względnie całych działek ewidencyjnych. W dalszym ciągu pogłębiać się będą dysproporcje przestrzenne pomiędzy powierzchnią zajętą przez tereny zabudowy i tereny komunikacyjne. Przy ogólnej tendencji wzrostowej powierzchni tych 2 form użytkowania ziemi znacznie szybszym przyrostem odznaczać się będzie powierzchnia terenów zabudowanych niż komunikacyjnych. Zgod- 22 Por. Z. Górka, Użytkowanie ziemi... op. cit. Świat Nieruchomości 35

7 nie z opinią Z. Ziobrowskiego, przy obecnym poziomie planowania przestrzennego w Krakowie i w Polsce o ulicach z prawdziwego zdarzenia nie ma mowy, ponieważ deweloperzy stawiać będą budynki, jak na to pozwala kształt wykupionej dzialki 23. Bardziej szczegółowe prognozy odnośnie tendencji rozwojowych powierzchni zajętej przez wybrane formy użytków technicznych, a zwłaszcza terenów zabudowanych jak na razie nie są możliwe, gdyż dane geodezyjne dopiero od kilku lat (tj. od 2002 r.) 24 pozwalają na ocenę procesu przemian wyróżnionych w ich obrębie terenów mieszkaniowych względnie przemysłowych. Dla innych form użytkowania ziemi np. terenów usługowych jest to nadal niemożliwe, gdyż zestawienia ewidencji gruntów, tego typu użytków nie uwzględniają. Na podobnym poziomie powinny w przyszłości kształtować się nieużytki (0,7-0,9 % powierzchni miasta), jako efekt wzmożonych procesów inwestycyjnych. Z jednej strony zmiany funkcjonalno-prawne będą powodować nieznaczny wzrost ich powierzchni, z drugiej strony będą one zagospodarowywane na cele nierolnicze. Na uwagę zasługują zmiany strukturalne tej formy użytkowania ziemi. Dominować będą, co jest charakterystyczne dla obszarów miejskich nieużytki o charakterze sztucznym (a więc wytworzone przez człowieka), aczkolwiek w geodezyjnych zestawieniach ewidencji gruntów nie dokonuje się bardziej szczegółowego podziału tej kategorii użytkowania ziemi. Na podobnym poziomie utrzymywać się będzie również powierzchnia zajmowana przez wody (2 %). Niewielki przyrost udziału powierzchni wód płynących może być spo- 23 Por. E. Piłat, Improwizacja z konieczności, Dziennik Polski, 2004, nr 61, s. 46, Dopiero najnowsze Rozporządzenie w sprawie ewidencji gruntów i budynków z dn r. w ramach tzw. gruntów zabudowanych, wyróżnia tereny mieszkaniowe, przemysłowe i inne tereny tereny zabudowane, co pozwala na porównanie procesu przemian w okresie (Zarządzenie z 1969 r. w ramach terenów zabudowanych bardziej szczegółowych form nie wyróżniało) por. Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dn. 29 marca 2001 r.... op. cit. Oraz Zarządzenie Ministrów Rolnictwa i Gospodarki Komunalnej z dn. 20 lutego 1969 r.... op. cit. wodowany realizacją Kanału Krakowskiego, od wielu lat uwzględnianego w planach 25. Perspektywiczne działania w zakresie wód, zwłaszcza płynących na terenie Krakowa powinny być skoncentrowane nie tyle na wzroście udziału ich powierzchni w obrębie 25 Budowa Kanału Krakowskiego (tzw. kanału ulgi) przewidywana w dotychczasowych planach zagospodarowania przestrzennego (w tym w Miejscowym planie ogólnym zagospodarowania przestrzennego miasta Krakowa z 1994 r.) została uwzględniona zarówno w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Krakowa z 2003 r., jak i w zatwierdzonym w 2006 r. miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego Obszaru ujścia Wilgi terytorium miasta, ile na poprawie stanu czystości, mimo iż w ostatnich latach zaobserwowano zmniejszanie się zanieczyszczenia zarówno pod względem chemicznym, jak i biologicznym, na co istotny wpływ miały oddane do użytku, względnie zmodernizowane przy współudziale środków unijnych, oczyszczalnie ścieków 26. Reasumując należy podkreślić, że w najbliższych latach zmiany polegać będą na zabudowie wolnych działek budowlanych. Punkt ciężkości procesów inwestycyjnych 26 Por. Raport o stanie miasta, Prezydent Miasta Krakowa : Wydział Strategii i Rozwoju Miasta Urzędu Miasta Krakowa, Kraków 2007, s Świat Nieruchomości

8 przesunie się od centrum Krakowa i obejmie głównie tereny przyłączone do miasta w ostatnich latach. Procesy te postępować będą żywiołowo. Jeśli w dość krótkim czasie nie zostaną opracowane i zatwierdzone plany zagospodarowania przestrzennego obejmujące swym zasięgiem przestrzennym cały Kraków może dojść do istotnych dysproporcji w strukturze przestrzennej miasta, a zwłaszcza fragmentów będących przedmiotem intensywnej zabudowy w ostatnich latach. 4. Uwagi końcowe Analiza procesu przemian użytkowania ziemi na terenie Krakowa w aktualnych granicach administracyjnych w okresie perspektywicznym możliwa będzie (zarówno miasta jak i jego poszczególnych jednostek ewidencyjnych) dopóty, dopóki miasto nie zmieni swojego zasięgu przestrzennego (tj. nie powiększy po raz kolejny swojej powierzchni). Jeżeli natomiast w najbliższym czasie przyłączone zostaną do Krakowa dalsze miejscowości (jednostki katastralne), to chcąc wydłużyć porównywalność w czasie, trzeba będzie dokonywać przeliczeń retrospektywnych. W przypadku przyłączenia miejscowości położonych przed 1918 r. w granicach zaboru rosyjskiego (dotyczy to obszarów położonych na północ względnie północny wschód od miasta) to porównania w czasie mogą być ograniczone do danych spisowych pochodzących z okresu międzywojennego tj. z 1931 r. Porównanie procesu przemian użytkowania ziemi we współczesnych granicach administracyjnych dla starszych odcinków czasowych może być trudne a nawet niemożliwe, z racji braku systematycznie prowadzonej ewidencji gruntów na tych terenach (na terenie byłego zaboru rosyjskiego nie opracowano- na przykład katastru 27 ). 27 Por. W. Czarnecki, Planowanie miast..., op. cit., s Dr Bo g u s ł a w Lu c h t e r Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Katedra Gospodarki Regionalnej, Zakład Geografii Ekonomicznej Tendencje zmian użytkowania ziemi w Krakowie w latach (Streszczenie) Celem niniejszego artykułu jest analiza procesu przemian użytkowania ziemi w Krakowie, w jego aktualnych granicach administracyjnych (ok. 327 km 2 ) w ciągu ostatnich 160 lat. Na podstawie dotychczasowych tendencji w końcowej części opracowania zaprezentowana została prognoza perspektywicznych przemian użytkowania ziemi w mieście w ciągu najbliższych lat. Ocenę tego typu ułatwiają bogate źródła o charakterze kartograficzno-statystycznym, sięgające jeszcze czasów zaboru austriackiego (w granicach którego znajdowało się całkowicie terytorium dzisiejszego Krakowa), a także prowadzona regularnie przez instytucje geodezyjne w ostatnich latach ewidencja gruntów. Interpretację danych ułatwia także fakt, iż Kraków nie zmienił swojego zasięgu przestrzennego od 1986 r. The trends in land use changes in Krakow between 1848 and 2008 (Summary) The paper analyses the process of land use changes in Krakow, within its current administrative boundaries (ca. 327 square kilometers) during last 160 years. Hitherto observed trends of land use, allow for presentation of prognosis of land use changes in the city in near future. The prognosis has been made possible by the existence of far-reaching sources of information in this subject: statistic and cartographic, presenting data reaching back as far as to Austrian occupancy of Krakow (which covered the whole area of present city of Krakow). Also information from the regularly updated land register operated by geodesy institutions has been utilized. Explanation of data has been additionally facilitated by the fact that spatial boundaries of Krakow has not altered since Świat Nieruchomości 37