DZIAŁ I. POSTĘPOWANIE CYWILNE

DZIAŁ I. POSTĘPOWANIE CYWILNE Postępowanie cywilne jest to zespół norm prawnych regulujących postępowanie sądowe. w sprawach ze stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy, jak również w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych oraz w innych sprawach, do których przepisy tego kodeksu stosuje się z mocy ustaw szczególnych (sprawy cywilne). Zagadnienie 1. Uwagi ogólne PYTANIE: Ustalenia co do popełnienia przestępstwa wiążą sąd w postępowaniu cywilnym w przypadku wydanego w postępowaniu karnym wyroku: A. prawomocnie umarzającego postępowanie z uwagi na znikomy stopień społecznej szkodliwości czynu, B. prawomocnie skazującego, C. prawomocnie uniewinniającego. Odp. B; art. 11 KPC Omówienie: UWAGI OGÓLNE Postępowanie cywilne Postępowanie cywilne jest to zespół norm prawnych regulujących postępowanie sądowe w sprawach ze stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy, jak również w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych oraz w innych sprawach, do których przepisy tego kodeksu stosuje się z mocy ustaw szczególnych (sprawy cywilne). Najistotniejszym zadaniem postępowania cywilnego jest realizacja norm prawa materialnego w zakresie spraw cywilnych na drodze ich przymusowego wykonania. 1

Dział I. Postępowanie cywilne Funkcje postępowania cywilnego koncentrują się na następujących zagadnieniach: 1) konkretyzowaniu i realizowaniu norm prawnych i z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, 2) wydawaniu zarządzeń, zwolnień i zezwoleń mających znaczenie prawne, 3) dokonywaniu czynności dokumentacyjno-rejestrowych, 4) dokonywaniu innych czynności przekazanych sądom na drodze ustawy. Pojęcie sprawy cywilnej Zgodnie z art. 1 KPC, sprawy cywilne to sprawy z zakresu: 1) prawa cywilnego, 2) prawa rodzinnego i opiekuńczego, 3) prawa pracy, 4) ubezpieczeń społecznych oraz 5) inne sprawy, do których przepisy KPC stosuje się z mocy ustaw szczególnych. Sprawy cywilne określane są za pomocą kryteriów materialnych lub formalnych. SPRAWY CYWILNE KRYTERIA MATERIALNE Są to sprawy normowane przepisami prawa cywilnego. Do tej grupy należą sprawy z zakresu: 1). prawa cywilnego, 2)..prawa rodzinnego i opiekuńczego oraz 3). prawa pracy. Sprawy należące do tej grupy pozostają zaw-. sze sprawami cywilnym, bez względu na organ właściwy do ich rozpoznawania. KRYTERIA FORMALNE Są to sprawy poddane właściwości sądów. powszechnych. Do tej grupy należą sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych oraz inne sprawy, do których przepisy Kodeksu postępowania cywilnego stosuje się z mocy ustaw szczególnych, np.: zaskarżanie uchwał walnego zgromadzenia spółdzielni (art. 42 2 PrSpółdz), czy sprawy. rejestrowe. Rodzaje postępowania cywilnego Postępowanie cywilne swoim zakresem obejmuje różne rodzaje postępowań sądowych, których celem i zadaniem jest rozpoznawanie spraw cywilnych. RODZAJE POSTĘPOWANIA CYWILNEGO PROCES POSTĘPOWANIE POZASĄDOWE POSTĘPOWANIE NIEPROCESOWE 2

Zagadnienie 1. Uwagi ogólne Proces Proces stanowi zasadniczy tryb postępowania rozpoznawczego w sprawach cywilnych. Kodeks postępowania cywilnego w art. 13 1 stwierdza bowiem, że sąd rozpoznaje sprawy w procesie, chyba że ustawa stanowi inaczej. W wypadkach przewidzianych w ustawie, sąd rozpatruje sprawy według przepisów o postępowaniach odrębnych. Oznacza to, że ustawodawca wprowadza jako zasadę rozpoznawanie spraw cywilnych w procesie, ustanawiając swoiste domniemanie w tym zakresie. Proces to postępowanie, w którym sąd rozpoznaje istniejący między stronami procesowymi spór prawny w drodze rozstrzygnięcia o będącym przedmiotem tego sporu stosunku prawnym i wynikających z niego prawach i obowiązkach. Procesem cywilnym nazywa się tylko taki spór prawny, który poddany został jurysdykcji sądownictwa cywilnego. Proces cywilny stanowi postępowanie modelowe (postępowanie sporne proces, Część I Księga I KPC), którego zasady, instytucje i formy stosuje się w dużej mierze także do innych rodzajów postępowań unormowanych w Kodeksie postępowania cywilnego. Ustawodawca określając dla pozostałych rodzajów postępowań odrębne zasady, instytucje i formy, czyni to tylko w zakresie niezbędnym do wprowadzenia odrębności tych postępowań, natomiast w kwestiach nieunormowanych inaczej przez przepisy szczególne nakazuje stosować wprost, ewentualnie odpowiednio przepisy o procesie, które mają znaczenie subsydiarne (zob. art. 13 2 KPC). Do najistotniejszych zasad procesu cywilnego należą m.in.: 1) zasada prawdy, zgodnie z którą strony i uczestnicy postępowania są zobowiązani dokonywać czynności procesowych zgodnie z dobrymi obyczajami, dawać wyjaśnienia co do okoliczności sprawy zgodnie z prawdą i bez zatajania czegokolwiek oraz przedstawiać dowody (art. 3 KPC); 2) zasada kontradyktoryjności (tj. sporności), której założeniem jest istniejący w każdym procesie cywilnym spór prawny (albo spór o prawo) zakładający istnienie dwóch przeciwstawnych stron procesowych (zasada dwustronności) oraz 3) zasada dyspozytywności, stanowiąca przejaw zasady rozporządzalności formalnej, tj. rozporządzania przez strony czynnościami procesowymi oraz całym tokiem postępowania. Dyspozycyjność formalna polega na rozporządzaniu przez strony wszelkimi środkami procesowymi i korzystaniu z wszelkich instytucji procesowych przewidzianych do obrony ich praw oraz na dokonywaniu w tym zakresie odpowiednich czynności procesowych. Z zasadą dyspozytywności koresponduje ograniczony w procesie cywilnym zakres ingerencji sądu w czynności dyspozytywne stron procesowych (np. cofnięcie pozwu, ugoda sądowa). Wskazane zasady są ściśle związane z samą istotą procesu cywilnego polegającą na prowadzeniu przez strony sporu o prawo przed sądem jako bezstronnym rozjemcą, co skutkuje z kolei tym, że proces cywilny nie może być wszczęty z inicjatywy sądu, a jedynie na wniosek strony. Jednak w razie uzasadnionej potrzeby sąd może udzielić stronom i uczestnikom postępowania występującym w sprawie bez adwokata, radcy prawnego, rzecznika patentowego lub radcy Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa niezbędnych pouczeń co do czynności procesowych. 3

Dział I. Postępowanie cywilne Postępowanie nieprocesowe Postępowanie nieprocesowe to drugi obok procesu, równorzędny tryb postępowania rozpoznawczego w sprawach cywilnych. Rozgraniczenie spraw rozpoznawanych i rozstrzyganych w tych dwóch głównych trybach postępowania rozpoznawczego oparte jest na kryterium charakteru spraw jakie są w nich rozpoznawane, a mianowicie na ich procesowym lub nieprocesowym charakterze. W trybie procesu rozpoznawane są sprawy, w których wyraźnie wyodrębnić można dwa podmioty o przeciwstawnych interesach i stanowiskach prawnych, do postępowania nieprocesowego (zwanego także postępowaniem niespornym) przekazane zostały natomiast przez ustawodawcę przede wszystkim te sprawy, w których chodzi raczej o współdziałanie sądu przy nawiązywaniu, zmianie lub zniesieniu stosunków prawnych oraz sprawy, w których brak jest strony przeciwnej. Postępowanie nieprocesowe odmiennie niż proces oparte jest na zasadzie uczestnictwa, co oznacza, że liczba uczestników tego postępowania, z których każdy zajmuje stanowisko samodzielnie i niezależnie, może być różna w zależności od tego ile podmiotów prawnych zainteresowanych jest wynikiem tego postępowania. Zasadniczo nie występuje tu przeciwstawność stanowisk i interesów prawnych między poszczególnymi uczestnikami (w praktyce nie wyłącza to możliwości wystąpienia takich sprzeczności, jak również zaistnienia sporu, który będzie musiał zostać rozstrzygnięty, jednak spór ten nie należy do istoty danej sprawy). W postępowaniu nieprocesowym rozpoznawane mogą być tylko te sprawy, które zostały do tego trybu wyraźnie przekazane przez ustawodawcę. Decydują w tym zakresie przede wszystkim przepisy KPC (postępowanie nieprocesowe, Część I Księga II KPC), jak również liczne przepisy szczególne przewidujące dla różnego rodzaju spraw tryb postępowania nieprocesowego. Zgodnie z Kodeksem postępowania cywilnego (zob. Część I Księga II Tytuł II), w postępowaniu nieprocesowym rozpoznawane są sprawy z zakresu: 1) prawa osobowego obejmujące postępowanie w sprawach o: a) uznanie za zmarłego, b) stwierdzenie zgonu, c) ubezwłasnowolnienie; 2) prawa rodzinnego, opiekuńczego i kurateli, obejmujące postępowania w sprawach: a) małżeńskich, b) z zakresu stosunków między rodzicami i dziećmi, c) o przysposobienie oraz d) z zakresu opieki i kurateli, e) o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką; 3) prawa rzeczowego dotyczące: a) spraw o stwierdzenie zasiedzenia, b) spraw zarządu związanego ze współwłasnością i użytkowaniem, c) zniesienia współwłasności, d) ustanowienia drogi koniecznej, e) przepadku rzeczy, f) postępowania wieczystoksięgowego; 4

Zagadnienie 1. Uwagi ogólne 4) prawa spadkowego dotyczące przede wszystkim: a) zabezpieczenia spadku i spisu inwentarza, b) przyjęcia lub odrzucenia spadku, c) zarządu spadkiem nieobjętym, d) stwierdzenia nabycia spadku i działu spadku; 5) przepisów o przedsiębiorstwach państwowych i o samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego; 6) o złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego; 7) postępowania rejestrowego. W postępowaniu nieprocesowym zasadą jest, że sąd wszczyna postępowanie na wniosek, jednak, odmiennie niż ma to miejsce w procesie, możliwe jest także w wypadkach wskazanych w ustawie wszczęcie postępowania z urzędu. Postępowania pozasądowe Do postępowań pozasądowych, czyli toczących się poza sądami powszechnymi, należy zaliczyć: 1) postępowanie przed sądami polubownymi, 2) postępowanie pojednawcze przed komisjami pojednawczymi w sprawach ze stosunku pracy. POSTĘPOWANIA POZASĄDOWE POSTĘPOWANIE PRZED SĄDAMI POLUBOWNYMI Mimo tego, że postępowanie polubowne unormowane jest w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego (art. 1154 1217), nie toczy się ono przed sądem powszechnym, ale przed sądem polubownym, powołanym przez strony. W myśl przepisu art. 1158 2 KPC, w Polsce mogą działać zarówno sądy polubowne stałe (np. Sąd Arbitrażowy przy Krajowej Izbie. Gospodarczej), jak i sądy polubowne powoływane ad hoc. Te ostatnie powoływane są przez strony (osoby fizyczne, prawne oraz inne jednostki organizacyjne posiadające zdolność sądową) w drodze umowy (zapis na sąd polubowny). Po rozstrzygnięciu konkretnej sprawy tego rodzaju sądy polubowne ulegają rozwiązaniu. Postępowanie przed sądem polubownym ma charakter rozpoznawczy. Wynika on z tego, że wykonanie orzeczeń sądu polubownego oraz ugód zawartych przed tym sądem następuje według przepisów KPC o postępowaniu egzekucyjnym. POSTĘPOWANIE POJEDNAWCZE PRZED KOMISJAMI POJEDNAWCZYMI W SPRAWACH ZE STOSUNKU PRACY W celu polubownego załatwiania sporów o roszczenia pracownika ze stosunku pracy mogą być powoływane komisje pojednawcze (art. 244 KP). Komisje te wszczynają postępowania na wniosek pracownika zgłoszony. na piśmie lub ustnie do protokołu. Komisję pojednawczą powołują wspólnie pracodawca i zakładowa organizacja związkowa, a jeżeli u danego pracodawcy nie działa zakładowa organizacja związkowa pracodawca, po uzyskaniu pozytywnej opinii pracowników. Przed komisjami toczy się wyłącznie postępowanie rozpoznawcze. W razie niewykonania ugody przez zakład pracy, podlega ona wykonaniu według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, po stwierdzeniu przez sąd jej wykonalności. 5

Dział I. Postępowanie cywilne Droga sądowa Do rozpoznawania spraw cywilnych powołane są: 1) sądy powszechne, o ile sprawy te nie należą do właściwości sądów szczególnych oraz 2) Sąd Najwyższy. Organizacja i skład sądu ORGANIZACJA SĄDU Konstytucja RP w art. 175 ust. 1 przewiduje, że wymiar sprawiedliwości w Polsce sprawują odpowiednio: 1) Sąd Najwyższy, 2) sądy powszechne (sądy rejonowe, okręgowe, apelacyjne), 3) sądy administracyjne (wojewódzkie sądy administracyjne, Naczelny Sąd Administracyjny), 4) sądy wojskowe (sądy garnizonowe, okręgowe, SN Izba wojskowa). STRUKTURA SĄDOWNICTWA W POLSCE SĄD NAJWYŻSZY SĄDY POWSZECHNE SĄDY ADMINISTRACYJNE SĄDY WOJSKOWE REJONOWE OKRĘGOWE WOJEWÓDZKIE SĄDY ADMINISTRACYJNE GARNIZONOWE OKRĘGOWE APELACYJNE NACZELNY SĄD ADMINISTRACYJNY SN IZBA WOJSKOWA Zgodnie z treścią art. 2 KPC, do rozpoznawania spraw cywilnych powołane zatem zostały sądy powszechne oraz Sąd Najwyższy, o ile takie sprawy nie należą do właściwości sądów szczególnych. Szczegółowa regulacja organizacji sądów powszechnych znajduje się w ustawie z 27.7.2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 427 ze zm.) oraz w wydanym na podstawie tej ustawy rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości co do utworzenia poszczególnych sądów, ustalenia ich siedzib i obszarów właściwości. Sąd Najwyższy sprawuje nadzór nad działalnością sądów powszechnych w zakresie orzekania. Dzieli się on na 4 Izby Cywilną; Karną; Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych; Wojskową. Sądy rejonowe zostały utworzone dla jednej lub większej liczby gmin, a w uzasadnionych przypadkach może być utworzony więcej niż jeden sąd rejonowy w obrębie tej samej gminy (art. 10 1 PrUSP). Od 28.3.2012 r. sądy te dzielą się przede wszystkim na 6

Zagadnienie 1. Uwagi ogólne 2 wydziały cywilny oraz karny, natomiast jest możliwość utworzenia wydziałów rodzinnego i nieletnich, pracy, ubezpieczeń społecznych albo pracy i ubezpieczeń społecznych, gospodarczego, ksiąg wieczystych. Sądy okręgowe obejmują obszar właściwości co najmniej dwóch sądów rejonowych (art. 10 2 PrUSP). Od 28.3.2012 r. sądy te dzielą się przede wszystkim na 2 wydziały cywilny oraz karny, natomiast jest możliwość utworzenia wydziałów pracy, ubezpieczeń społecznych albo pracy i ubezpieczeń społecznych, gospodarczego. Sądy apelacyjne zostały utworzone dla obszaru właściwości co najmniej dwóch okręgów sądowych (art. 10 3 PrUSP). Od 28.3.2012 r. dzielą się na 3 wydziały cywilny, karny, pracy i ubezpieczeń społecznych. Oprócz wyżej wymienionego podziału na konkretne wydziały, ustawodawca przewidział kolejną zmianę, dzięki której w sądach mogą być tworzone wydziały inne niż wymienione w ustawie. Poza siedzibą sądu mogą być tworzone wydziały zamiejscowe, a poza siedzibą sądu okręgowego także ośrodki zamiejscowe (art. 18a i 18b PrUSP). SKŁAD SĄDU Prawidłowe postępowanie sądowe gwarantowane jest m.in. poprzez właściwy skład sądu, który uzależniony jest od trybu rozpoznawania danej sprawy, jego przedmiotu, a także instancji przed, którą sprawa się toczy. Szczegółowe zasady regulujące skład sądu zawarte zostały w treści art. 47 i 47 1 KPC. I instancja Zasadniczo sprawy w tej instancji rozpoznawane są przez jednego sędziego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Wyjątkowo sprawy pierwszoinstancyjne rozpoznaje sąd w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników w następujących sprawach: 1) z zakresu prawa pracy o: a) ustalenie istnienia, nawiązanie lub wygaśnięcie stosunku pracy, o uznanie bezskuteczności wypowiedzenia stosunku pracy, o przywrócenie do pracy i przywrócenie poprzednich warunków pracy lub płacy oraz łącznie z nimi dochodzone roszczenia i o odszkodowanie w przypadku nieuzasadnionego lub naruszającego przepisy wypowiedzenia oraz rozwiązania stosunku pracy, b) naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu i o roszczenia z tym związane, c) odszkodowanie lub zadośćuczynienie w wyniku stosowania lobbingu; 2) ze stosunków rodzinnych o: a) rozwód, b) separację, c) ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa, d) rozwiązanie przysposobienia. Zgodnie z treścią art. 509 KPC, skład jednego sędziego i dwóch ławników występuje także w postępowaniu nieprocesowym w sprawach o przysposobienie, pozbawienie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej. Istnieje także możliwość rozpoznawania spraw w tej instancji przez trzech sędziów zawodowych, gdy prezes sądu uzna to za wskaza- 7

Dział I. Postępowanie cywilne ne ze względu na szczególną zawiłość lub precedensowy charakter sprawy (art. 47 4 KPC). Z mocy przepisów szczególnych sąd I instancji rozpoznaje w powyższym składzie sprawy: 1) o ubezwłasnowolnienie, 2) o uznanie skuteczności orzeczenia sądu zagranicznego, 3) o stwierdzenie wykonalności orzeczenia sądu zagranicznego. W wypadku, gdy sprawa podlega rozpoznaniu w składzie trzyosobowym, KPC zawiera wiele przepisów szczególnych, na podstawie których określone czynności i postępowania pomocnicze rozpoznawane są przez sąd w składzie jednoosobowym. Do tych czynności należą: 1) wydawanie postanowień i zarządzeń przez przewodniczącego poza rozprawą, 2) postępowanie pojednawcze przed wniesieniem pozwu, 3) przeprowadzenie dowodu przez sędziego wyznaczonego na zlecenie sądu orzekającego, 4) czynności wyjaśniające w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, 5) nadawanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu. II instancja Środki odwoławcze (apelacja, zażalenie) rozpoznawane są w składzie trzyosobowym zawodowym, chociaż w postępowaniu uproszczonym, apelacja rozpoznawana jest w składzie jednego sędziego (art. 505 10 1 KPC). Postanowienia dotyczące postępowania dowodowego na posiedzeniu niejawnym wydaje sąd w składzie jednego sędziego (art. 367 3 KPC). W składzie jednego sędziego sąd rozpoznający apelację może także wydać na posiedzeniu niejawnym postanowienie: 1) o przyznaniu i cofnięciu zwolnienia od kosztów sądowych, 2) o odmowie zwolnienia, 3) o odrzuceniu wniosku o zwolnienie oraz o nałożeniu na stronę obowiązku uiszczenia kosztów i skazaniu na grzywnę. W postępowaniu zażaleniowym sąd rozpoznaje w składzie jednego sędziego zażalenia na postanowienie w przedmiocie: 1) odmowy zwolnienia od kosztów sądowych lub cofnięcia takiego zwolnienia, 2) odrzucenia wniosku o zwolnienie, 3) nałożenia na stronę obowiązku uiszczenia kosztów i skazania na grzywnę. Sąd Najwyższy Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę kasacyjną i skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia w składzie trzech sędziów (art. 398 10 w zw. z art. 424 12 KPC). W pozostałych wypadkach Sąd Najwyższy orzeka w składzie jednego sędziego. Dotyczy to sytuacji, gdy Sąd Najwyższy nie orzeka co do istoty sprawy, a rozstrzyga o przyjęciu lub odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania oraz o odrzuceniu skargi kasacyjnej, jeżeli podlegała odrzuceniu przez sąd II instancji albo o jej zwróceniu temu sądowi w celu usunięcia braków. 8

Zagadnienie 1. Uwagi ogólne W przypadku skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia Sąd Najwyższy w składzie jednego sędziego orzeka w przedmiocie odrzucenia skargi i odmowy przyjęcia jej do rozpoznania. Referendarze sądowi W sądach rejonowych mogą być zatrudnieni referendarze sądowi do wykonywania określonych czynności należących do sądów w zakresie postępowania w sprawach związanych z prowadzeniem ksiąg wieczystych i rejestrów sądowych (art. 147 PrUSP). Na stanowisko referendarza sądowego może być mianowany ten, kto: 1) posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich, 2) jest nieskazitelnego charakteru, 3) ukończył 24 lata, 4) ukończył wyższe studia prawnicze w Polsce i uzyskał tytuł magistra lub studia zagraniczne uznane w Polsce, 5) odbył aplikację ogólną prowadzoną przez Krajową Szkołę Sądownictwa i Prokuratury lub zdał egzamin sędziowski, prokuratorski, notarialny, adwokacki lub radcowski. W postępowaniu nieprocesowym czynności w sprawach o wpis w księdze wieczystej może wykonywać referendarz sądowy (art. 509 1 KPC). Czynności w postępowaniu rejestrowym może wykonywać referendarz sądowy, z wyłączeniem prowadzenia rozprawy. Zasada prawdy Strony i uczestnicy postępowania obowiązani są dokonywać czynności procesowych zgodnie z dobrymi obyczajami, dawać wyjaśnienia co do okoliczności sprawy zgodnie z prawdą i bez zatajania czegokolwiek oraz przedstawiać dowody. Pouczanie stron W razie uzasadnionej potrzeby sąd może udzielić stronom i uczestnikom postępowania występującym w sprawie bez adwokata, radcy prawnego, rzecznika patentowego lub radcy Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa niezbędnych pouczeń co do czynności procesowych. Postulat szybkości postępowania Sąd powinien przeciwdziałać przewlekaniu postępowania i dążyć do tego, aby rozstrzygnięcie nastąpiło na pierwszym posiedzeniu, jeżeli jest to możliwe bez szkody dla wyjaśnienia sprawy. Strony i uczestnicy postępowania obowiązani są przytaczać wszystkie okoliczności faktyczne i dowody bez zwłoki, aby postępowanie mogło być przeprowadzone sprawnie i szybko. 9

Dział I. Postępowanie cywilne Zagadnienie 2. Zasady i przesłanki postępowania cywilnego PODSTAWOWE ZASADY POSTĘPOWANIA CYWILNEGO Zasady procesowe uznawane są za centralne i przewodnie idee systemu prawa procesowego o ogólnym charakterze kształtujące treść i formę postępowania cywilnego. Można określać je także mianem dyrektyw sprawności postępowania cywilnego 1. Katalog zasad postępowania jest otwarty, a wśród nich możemy wyróżnić te najważniejsze: NACZELNE ZASADY POSTĘPOWANIA CYWILNEGO ZASADA PRAWDY ZASADA DYSPOZYCYJNOŚCI ZASADA KONTRADYKTORYJNOŚCI ZASADA KONCENTRACJI MATERIAŁU DOWODOWEGO ZASADA RÓWNOŚCI STRON ZASADA BEZPOŚREDNIOŚCI ZASADA SWOBODNEJ OCENY DOWODÓW ZASADA USTNOŚCI I PISEMNOŚCI ZASADA JAWNOŚCI ZASADA FORMALIZMU DOWODOWEGO Zasada prawdy Wyraża się w dwóch formach jako prawda materialna, czyli zgodność ustaleń sądu z rzeczywistym stanem faktycznym i prawnym istniejącym pomiędzy stronami, oraz jako prawda formalna, czyli zgodność ustaleń sądu z materiałem faktycznym i dowodowym 1 W. Broniewicz, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 1978, s. 229 i n. 10

Zagadnienie 2. Zasady i przesłanki postępowania cywilnego przedstawionym przez strony procesu 2. Powyższa zasada wyrażona została w art. 3 KPC, zgodnie z którym, strony i uczestnicy postępowania mają obowiązek dokonywać czynności procesowych, zgodnie z dobrymi obyczajami, dawać wyjaśnienia co do okoliczności sprawy zgodnie z prawdą i bez zatajania czegokolwiek oraz przedstawiać dowody. Zasada dyspozycyjności Nazywana także jako zasada rozporządzalności, ponieważ strony stosunków cywilnoprawnych mogą swobodnie dysponować uprawnieniami wynikającymi z prawa materialnego. Przejawia się w dwóch postaciach, jako dyspozycyjność materialna, czyli możliwość korzystania z uprawnień przyznanych prawem materialnym, oraz jako dyspozycyjność formalna, czyli możliwość korzystania z prawnych środków ochrony powyższych uprawnień przed sądem. Powyższa reguła wiąże się z kwestią wszczęcia postępowania przez sąd jedynie na wniosek strony, a nie z urzędu (choć zasada ta doznaje kilku poważnych wyjątków, jak np. wszczęcie postępowania z urzędu przez sąd opiekuńczy na podstawie art. 570 KPC). Zasada kontradyktoryjności Jest to przeciwieństwo zasady inkwizycyjności, która zmusza sędziego do samodzielnego poszukiwania i przeprowadzania dowodów. W obecnie obowiązującym cywilnym prawie procesowym, zgodnie z regułą kontradyktoryjności, przedstawianie materiału dowodowego należy do stron. Od powyższej reguły istnieją jednak pewne wyjątki, ponieważ sąd może bez jakiegokolwiek wniosku stron, oprzeć się na faktach powszechnie znanych (art. 228 1 KPC) oraz faktach znanych mu z urzędu (art. 228 2 KPC), przy czym w drugim przypadku, sąd jest zobowiązany zwrócić na nie uwagę stron 3. Zasada koncentracji materiału dowodowego Reguła ta wyrażona została w treści art. 6 KPC i stanowi nakaz prowadzenia postępowania w taki sposób, aby wszystkie niezbędne do rozstrzygnięcia fakty i dowody zostały zebrane szybko i sprawnie. Innymi słowy, sąd został zobowiązany przez ustawodawcę do przeciwdziałania przewlekaniu postępowania i dążenia do tego, aby rozstrzygnięcie nastąpiło na pierwszym posiedzeniu oczywiście tylko wtedy, gdy nie wyrządzi to szkody dla wyjaśnienia sprawy. Zasada równości stron Źródłem tej reguły jest art. 32 ust. 1 Konstytucji RP, według którego wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne. Dodatkowo art. 45 ust. 1 Konstytucji RP jasno stwierdza, że każdy ma prawo do sprawiedliwego, jawnego rozpatrzenia sprawy przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Ogólnie rzecz biorąc zasada ta wyraża się w równości praw procesowych stron postępowania sądowego. Naruszenie powyższej zasady skutkuje jedną z poważniejszych sankcji procesowych pod postacią nieważności postępowania. 2 H. Dolecki, Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, Warszawa 2006, s. 51. 3 K. Flaga-Gieruszyńska, Postępowanie cywilne. Pytania, testy, tablice, kazusy, Warszawa 2009, s. 20. 11

Dział I. Postępowanie cywilne Zasada bezpośredniości Całe postępowanie rozpoznawcze musi być prowadzone przed sądem, który ma wydać wyrok w danej sprawie odnosi się to zwłaszcza do postępowania dowodowego. Powyższa reguła jest jednak ograniczona w postępowaniu odwoławczym, ponieważ nie można przeprowadzić przed sądem odwoławczym postępowania dowodowego w całości (art. 386 4 KPC). Zasada bezpośredniości nie może być w żaden sposób ograniczona przez strony, a jej skutkiem jest obowiązek wydania wyroku tylko przez sędziów, przed którymi odbyła się rozprawa poprzedzająca bezpośrednio wydanie wyroku (art. 323 KPC). Zasada swobodnej oceny dowodów Zgodnie z treścią art. 233 1 KPC, sąd ocenia wiarygodność i moc dowodów na podstawie własnego przekonania, według wszechstronnego rozważenia zebranego materiału. Powyższa reguła odnosi się do oceny wiarygodności przedstawionych w sprawie dowodów, choć ma także zastosowanie nawet wtedy, gdy strona odmówiła przedstawienia dowodu lub przeszkadza w jego przeprowadzeniu wbrew postanowieniu sądu (art. 233 2 KPC). Zasada ustności i pisemności Reguła ta związana jest z formą czynności procesowych podejmowanych przez strony lub uczestników postępowania cywilnego. Zasada ustności wystąpi, gdy ustawodawca nakazuje brać pod uwagę tylko czynności dokonanie ustnie (w myśl art. 210 1 KPC rozprawa odbywa się ustnie), zasada pisemności, gdy należy uwzględnić tylko czynności dokonane w formie pisemnej (np. skarga kasacyjna musi być złożona zawsze w formie pisemnej art. 398 4 2 w zw. z art. 475 1 KPC). Zasada jawności Wyrażona przede wszystkim w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, zgodnie z którym każdy ma prawo do jawnego rozpatrzenia sprawy przez sąd. Występuje w dwóch formach, jako jawność wewnętrzna, polegająca na każdorazowej możności przeglądania akt sprawy przez strony postępowania i jego uczestników, otrzymywania odpisów, kopii lub wyciągów z takich akt, oraz jako jawność zewnętrzna, czyli umożliwienie społeczeństwu wglądu w wykonywanie wymiaru sprawiedliwości 4. Wskazana także w art. 9 KPC. Zasada formalizmu procesowego Zgodnie z tą regułą, czynności procesowe dokonywane w toku postępowania cywilnego mają swoją określoną formę (pisemną, bądź ustną), czas i miejsce. W ustawodawstwie polskim powyższa zasada wyraża się w umiarkowanej formie, ponieważ przy niektórych uchybieniach procesowych istnieje możliwość ich usunięcia (np. instytucja przywrócenia terminu do dokonania czynności procesowej) 5. 4 J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodłowska, Postępowanie cywilne, Warszawa 2000, s. 122. 5 H. Dolecki, op. cit., s. 67. 12

Zagadnienie 2. Zasady i przesłanki postępowania cywilnego PRZESŁANKI POSTĘPOWANIA CYWILNEGO Przesłanką procesową jest okoliczność przewidziana prawem procesowym, od której istnienia bądź nieistnienia uzależniony jest określony skutek procesowy pod postacią prawidłowości czynności procesowych. Przesłanki procesowe dzielone są ze względu na różnorodne kryteria: przesłanki procesowe prawa do powództwa w znaczeniu procesowym, przesłanki związane z wykonywaniem prawa do powództwa w znaczeniu procesowym, przesłanki procesowe bezwzględne, przesłanki procesowe względne. PRZESŁANKI PROCESOWE PRZESŁANKI PROCESOWE PRAWA DO POWÓDZTWA W ZNACZENIU PROCESOWYM..zdolność sądowa stron;..zdolność procesowa powoda albo prawidłowe jego zastępstwo, jeśli nie ma zdolności procesowej;..występowanie powołanego do reprezentowania powoda organu (tylko do osób prawnych lub innych organizacji);..jurysdykcja krajowa;..dopuszczalność drogi sądowej;..zawisłość sporu;..powaga rzeczy osądzonej;..przekazanie sprawy do rozstrzygnięcia sądowi polubownemu;..złożenie kaucji aktorycznej przez powoda cudzoziemca na zabezpieczenie kosztów procesu. PRZESŁANKI PROCESOWE ZWIĄZANE Z WYKONANIEM PRAWA DO POWÓDZTWA W ZNACZENIU PROCESOWYM..należyte umocowanie pełnomocnika strony;..zdolność procesowa pozwanego albo jego prawidłowe ustawowe przedstawicielstwo, prawidłowy skład organu pozwanego;..immunitet dyplomatyczny pozwanego;..właściwość sądu;..właściwy tryb postępowania;..skład sądu zgodny z ustawą;..udział w składzie sądu sędziego wyłączonego z mocy ustawy. Źródło: J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodłowska, Postępowanie cywilne, Warszawa 2009, s. 61 62. 13

Dział I. Postępowanie cywilne PRZESŁANKI PROCESOWE BEZWZGLĘDNE Okoliczności, których istnienie lub nieistnienie powoduje bezwzględną niedopuszczalność zarówno wszczęcia postępowania, jak również rozpoznania sprawy przez sąd powszechny,. a ponadto okoliczności, które nie mogą być zmienione lub usunięte przez czynność procesową sądu lub strony: dopuszczalność drogi sądowej; nieusuwalny brak jurysdykcji krajowej; powaga rzeczy osądzonej; zawiśnięcie sporu; zdolność sądowa stron; zdolność procesowa stron; przedstawicielstwo ustawowe strony niemającej zdolności procesowej; prawidłowy skład organu powołanego do reprezentowania strony niebędącej osobą fizyczną; należyte umocowanie pełnomocnika strony; nieusuwalna niewłaściwość sądu, ze skutkiem nieważności; skład sądu sprzeczny z przepisami prawa;..udział w rozpoznaniu sprawy sędziego wyłączonego z mocy ustawy. WZGLĘDNE Okoliczności, których istnienie lub nieistnienie powoduje wprawdzie niedopuszczalność rozstrzygnięcia sprawy, ale które nie stoją na przeszkodzie wszczęciu postępowania i mogą być. w toku postępowania naprawione lub uzupełnione przez strony lub sąd:..właściwy tryb postępowania;..niewłaściwość sądu usuwalna lub nieusuwalna bez skutków nieważności;..jurysdykcja krajowa w zakresie, w jakim dopuszczalne są umowy prorogacyjne stron;..zapis na sąd polubowny;..kaucja aktoryczna powoda cudzoziemca;..immunitet dyplomatyczny pozwanego. Źródło: J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodłowska, Postępowanie cywilne, Warszawa 2009, s. 62 62. Udział prokuratora Prokurator może: 1) żądać wszczęcia postępowania w każdej sprawie, jak również 2) wziąć udział w każdym toczącym się już postępowaniu, jeżeli według jego oceny wymaga tego ochrona praworządności, praw obywateli lub interesu społecznego. W sprawach niemajątkowych z zakresu prawa rodzinnego prokurator może wytaczać powództwa tylko w przypadkach wskazanych w ustawie (art. 7 KPC). Udział organizacji pozarządowych Organizacje pozarządowe, których zadanie statutowe nie polega na prowadzeniu działalności gospodarczej, mogą dla ochrony praw obywateli, w wypadkach przewidzianych w ustawie, wszcząć postępowanie oraz wziąć udział w toczącym się postępowaniu. 14

Zagadnienie 2. Zasady i przesłanki postępowania cywilnego Ugoda sądowa W sprawach, w których zawarcie ugody jest dopuszczalne, sąd powinien w każdym stanie postępowania dążyć do ich ugodowego załatwienia. W tych sprawach strony mogą także zawrzeć ugodę przed mediatorem (art. 10 KPC). Moc wyroków karnych Ustalenia wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa wiążą sąd w postępowaniu cywilnym. Jednak osoba, która nie była oskarżona, może powoływać się w postępowaniu cywilnym na wszelkie okoliczności wyłączające lub ograniczające jej odpowiedzialność cywilną (art. 11 KPC). Roszczenia z przestępstwa Roszczenia majątkowe wynikające z przestępstwa mogą być dochodzone w postępowaniu cywilnym albo w wypadkach w ustawie przewidzianych w postępowaniu karnym (art. 12 KPC). INNE PYTANIA Z TEGO ZAKRESU W sprawach, w których zawarcie ugody jest dopuszczalne, sąd powinien dążyć do ich ugodowego załatwienia: A. wyłącznie w postępowaniu pierwszoinstancyjnym, B. wyłącznie w postępowaniu drugoinstancyjnym, C. w każdym stanie postępowania. Odp. C; art. 10 KPC Rozpoznawanie spraw odbywa się: A. zawsze jawnie, B. jawnie, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej, C. przy drzwiach zamkniętych, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Odp. B; art. 9 1 KPC Do rozpoznawania spraw cywilnych powołane są: A. sądy powszechne i administracyjne, o ile sprawy te nie należą do właściwości sądów szczególnych, B. sądy powszechne oraz Sąd Najwyższy, C. sądy powszechne, o ile sprawy te nie należą do właściwości sądów szczególnych, oraz Sąd Najwyższy. Odp. C; art. 2 1 KPC 15