UWAŻNOŚĆ WSPOMAGANA BIOFEEDBACKIEM W EDUKACJI W TEORETYCZNYM KONTEKŚCIE NEUROFENOMENOLOGII

UWAŻNOŚĆ WSPOMAGANA BIOFEEDBACKIEM W EDUKACJI W TEORETYCZNYM KONTEKŚCIE NEUROFENOMENOLOGII Spis treści Wprowadzenie... 2 Uważność w edukacji... 3 Praktyczne zastosowania biofeedbacku... 5 Koncepcja Web 2.0... 5 E-learning... 7 Kołyska Sony... 8 Osobisty Elektroencefalograf... 9 Aplikacje programowe... 11 Neurofenomenologia jako teoretyczna baza implementacji biofeedbacku do praktyki... 12 Zakończenie... 13 Bibliografia... 14 Uczenie może być rozumiane jako behawioralny, kognitywny lub emocjonalny rezultat optymalnego wykorzystania doświadczeń, które wywołują stabilne zmiany w centralnym układzie nerwowym i służą bardziej adaptacyjnym zachowaniom podmiotu. W szkolnictwie w różnych regionach świata (USA, Niemcy, Australia, Wielka Brytania, Izrael, Hong-Kong) stosuje się z powodzeniem różne innowacyjne metody, szczególnie te oparte o techniki uważności. W niniejszym artykule zaprezentowano przykłady stosowania technik uważnościowych w połączeniu z interaktywnymi strategiami opartymi o biofeedback (Web 2.0, e-learning, Kołyska Sony, Osobiste EEG, specjalne aplikacje i programy). Zintegrowane zastosowanie takich strategii jak wykazano na podstawie wielu badań istotnie przyczynia się do poprawy jakości i efektywności procesów dydaktycznych oraz wychowawczych. Słowa kluczowe: edukacja, uważność, biofeedback, sprzężenie zwrotne Mindfulness combined with a biofeedback in education Learning can be defined as the behavioral, cognitive, or emotional result of making optimal use of experiences, so that lasting changes in the central nervous system lead to more adaptive behaviors. Mainstream schools around the world are now actively implementing with success new programs, especially mindfulness-based interventions (US, Germany, Australia, Great Britain, Israel, Hong-Kong) that promote well-being and enhance quality of education processes. In this article are presented an integrative approach in which a mindfulnessbased interventions is combined with a biofeedback intervention in education (Web 2.0, e-learning, Sonic Cradle, EEG, special applications and programs). Integrative application of this strategies strengthen the effects of teaching and educational processes. 1

Keywords: education, mindfulness, biofeedback, Wprowadzenie Biofeedback to biologiczne sprzężenie zwrotne, czyli dostarczanie człowiekowi informacji zwrotnej (ang. feedback) o zmianach dotyczących jego stanu fizjologicznego ( bio ). Filozofia biofeedbacku zakłada więc zasadniczą interakcyjność pomiędzy człowiekiem a maszyną (człowiek dzięki zmianom własnego zachowania wpływa na narzędzie służące do pomiaru określonych cech fizjologicznych, urządzenie dostarcza informacje do komputera, który wyświetlając specyficzny obraz interakcyjnie wpływa na człowieka). Zmiany fizjologiczne organizmu mogą być monitorowane przez różne urządzenia (np. pomiarowy system komputerowy, aplikacja programowa, specjalny przyrząd) i dostarczane w dostosowany do możliwości percepcyjnych człowieka sposób (obraz, dźwięk). Informacje o stanie fizjologicznym osoby przekazywane są w formie: 1) wizualnej (np. wraz z pogłębianiem się koncentracji na ekranie monitora piłka się powiększa a w chwilach rozproszenia piłka znika), 2) akustycznej (np. przyjemny dźwięk przy sukcesie, nieprzyjemny przy porażce ). Metoda biofeedbacku coraz częściej wykorzystywana jest w psychoterapii, medycynie, sporcie oraz biznesie, jako forma leczenia zaburzeń albo wspomagania rozwoju. W tym znaczeniu biofeedback rozumiany jest jako forma terapii, która polega na podawaniu pacjentowi (klientowi, sportowcowi) sygnałów zwrotnych o zmianach stanu fizjologicznego jego organizmu. Pacjent (klient, sportowiec) dzięki możliwości monitorowania zmian fizjologicznych, jakie występują w jego organizmie, może nauczyć się modyfikować funkcje, które normalnie nie są kontrolowane świadomie, np. fale mózgowe, napięcie mięśni, potliwość, opór elektryczny skóry (ang. galvanic skin response, GSR), itp. Współcześnie w różnych częściach świata podejmowane są próby stosowania nowych systemów i technologii do edukacji, których podstawą jest idea interakcji pomiędzy uczniem a stosowanymi urządzeniami wspomagającymi procesy uczenia. Są to na przykład udane implementacje interwencji uważnościowych (jedna z technik medytacji). Wprawdzie obecnie nie ma wielu przykładów aplikacji techniki biofeedbacku do systemu edukacyjnego, ale efekty wprowadzania nowych technologii oddziaływania są na tyle obiecujące, że z nadzieją można patrzeć w przyszłość. Wydaje się, że biofeedback wspomagający inne technologie może być stosowany z powodzeniem w warunkach szkolnych do wspomagania procesów wychowawczych oraz dydaktycznych. 2

Uważność w edukacji Wyniki opracowań teoretycznych dotyczących modelu uważności oraz badań dotyczących efektywności stosowania różnych treningów medytacyjnych w rozległych obszarach funkcjonowania człowieka, ujawnia ich duże znaczenie. Obiecująco wyglądają też próby implementacji technik uważności do edukacji w różnych regionach świata. Od ponad 10 lat stosuje się je z powodzeniem w warunkach szkolnych 1. W Polsce nie są jeszcze znane przykłady ich stosowania. Trening uważności skierowany jest do pracowników administracji, nauczycieli, pedagogów, psychologów szkolnych i samych uczniów. Proponuje się podobne treningi dla ich rodziców i opiekunów. Do istotnych zalet stosowania praktyk uważności należą: - brak stygmatyzacji religijnej oraz wykluczenia społecznego, dla osób o odmiennych poglądach światopoglądowych albo, którzy z którzy z nieufnością i niechęcią podchodzą do dominującej w Polsce religii katolickiej, - skierowanie oferty do dużej liczby osób poszukujących głębszych doświadczeń duchowych (chrześcijaństwo, buddyzm, hinduizm, joga, tai chi, itd.), którzy nieufnie podchodzą do psychologii i psychiatrii oraz leczenia psychofarmakologicznego (zwłaszcza dotyczy to ludzi głęboko religijnych), - możliwość elastycznego stosowania różnych terapii w zależności od preferencji religijnych klienta: oparte o uważność, wykorzystujące elementy uważności oraz stosujące różne strategie pomocy duchowej, które wspomagają standardowe terapie, - brak stygmatyzacji psychiatrycznej oraz wykluczenia społecznego osób, które nie wymagają hospitalizacji, choć posiadają wskazania do standardowej psychoterapii. Głównym celem treningów uważności jest uczenie najpierw personelu i opiekunów bycia całkowicie tu i teraz (trudne do przetłumaczenia dynamiczne i zmieniające się permanentnie ang. moment-bymoment) oraz postawy otwartości i przyjmowania wszelkich wewnętrznych doświadczeń, a w konsekwencji uczenie odseparowania (dezidentyfikacji) ja od własnych stresujących myśli, doznań i emocji (ja nie jestem tożsama z pojawiającymi się i przemijającymi myślami, doznaniami i emocjami). 1 R. J. Davidson, J. Dunne, J. S. Eccles, A. Engle, M. Greenberg, P. Jennings, A. Jha, T. Jinpa, L. Lantieri, D. Meyer, R. W. Roeser, D. Vago, D. (2013). Contemplative Practices and Mental Training: Prospects for American Education. Child Development Perspectives Volume 2013, 6(2), 146 153; J. Meiklejohn, C. Phillips, M. L. Freedman, M. L., Griffin, G. Biegel, A. Roach, J. Frank, C. Burke, L. Pinger, Integrating Mindfulness Training into K-12 Education: Fostering the Resilience of Teachers and Students. Mindfulness 2012. DOI: 10.1007/S12761-012-0094-5; S. Radoń, Uważność jako ponadkulturowe wyzwanie dla polskiej edukacji. W: N. Majchrzak, A. Zduniak (Red.) Edukacja międzykulturowa w warunkach kultury globalnej. Od rozważań definicyjnych do praktycznych zastosowań (s. 109-117). Poznań 2013; S. Radoń, Uważność czyli medytacja w edukacji: fakty i mity. W: J. Zimny (Red.), Współczesne zagrożenia: fakty i mity (s. 299-317). Lublin 2014 3

Osoby te wraz z zaawansowaniem w uważności wyzwalają się z automatycznych i nieelastycznych reakcji, które w przeszłości powodowały u nich poczucie niekompetencji w relacjach z uczniami (rodziców wobec własnych dzieci a nauczycieli wobec uczniów). Dzięki temu stają się bardziej otwarci oraz bardziej akceptują siebie oraz swoich podopiecznych. Celem stosowania praktyk uważności jest nabycie specyficznych umiejętności 2 : - pogłębione wsłuchanie w swoje odczucia ciała, potrzeby, emocje i myśli bez poczucia bycia owładniętym, - postrzeganie pełni doświadczenia (otoczenie, dźwięki, smak, zapach, itd.), - spotkanie realnego nauczyciela z realnym uczniem, - wczesne rozpoznawanie realnych problemów swoich i ucznia, - reagowanie na ucznia a nie na własne nierozwiązane problemy (ruminacje, projekcja, przeniesienie, przeciwprzeniesienie, idealizacja, itd.), - mówienie Nie bez poczucia winy. Wyniki przeprowadzonych badań walidacyjnych w kilku Ośrodkach w Stanach Zjednoczonych potwierdzają zasadność i efektywność stosowania interwencji uważnościowych w następujących dziedzinach 3 : - poprawa efektów dydaktycznych i wychowawczych podczas lekcji (współpraca uczniów, samodzielne poszukiwania i myślenie, lepsze posługiwanie się uzyskaną w trakcie lekcji wiedzą, wzmacnianie zdolności akademickich, itd.), - istotny spadek zachowań auto- i hetero-destrukcyjnych (zmniejszenie się liczby epizodów agresji słownej i fizycznej wobec otoczenia), - ograniczenie nasilenia symptomów wypalenia u personelu, rodziców i opiekunów, - poprawa ogólnego dobrostanu (well-being) zarówno uczniów, jak i rodziców, opiekunów oraz personelu, 2 R. J. Semple, C. A. Burke, Changing Paradigms: Treating Children and Adolescents with Mindfulness. Child and Adolescent Therapy: Cognitive-Behavioral Procedures. New York 2011 3 N. N. Singh, G. E. Lancioni, M. Ramasamy, R. G. Wahler, J. Singh, M. Sabaawi, Mindful parenting decreases aggression, noncompliance and self-injury in children with autism. Journal of Emotional and Behavioral Disorders 2006, 14 169-177; N. N. Singh, G. E. Lancioni, A. S. W. Winton, B. C. Fisher, J. Singh, A mindfulnessbased strategy for self-management of aggressive behavior in adolescents with autism. Research in Autism Spectrum Disorders 2011, 5, 1153 1158; J. Taylor, B. Lindsay, C. Hatton, Psychological Therapies for Adults with Intellectual Disabilities. Chichester 2012 4

- redukcja absencji personelu z 310 przed interwencją do 15 po interwencji, - oszczędności rzędu 150 000 PLN na skutek poważnego ograniczenia kosztów przeznaczonych na leczenie personelu. Praktyczne zastosowania biofeedbacku Od wielu lat obserwujemy potężny rozwój technologii, których celem jest wspomaganie ludzi w dziedzinie zapobiegania i leczenia problemów zdrowotnych (dieta, ćwiczenia fizyczne, leczenie uzależnień). Narzędzia te dostępne są powszechnie dzięki rozwojowi sieci reklamy, marketingu i sprzedaży. Jednak pomimo tak wielkiego rozwoju w dziedzinie wytwarzania i dystrybucji nowych narzędzi technologicznych, mało jest wartościowych systemów, które nastawione są na wsparcie psychologiczne. Te systemy nie służą tylko zapobieganiu i leczeniu różnych zaburzeń, ale nade wszystko pomagają człowiekowi samemu identyfikować problemy 4 oraz regulować niezdrowe objawy zachowania 5. Jednym z dobrych egzemplifikacji tworzenia takich systemów jest implementacja niektórych elementów biofeedbacku do różnych obszarów życia człowieka. Jak się wydaje, wpisują się one w szerszy kontekst teoretyczny, którego znakiem rozpoznawczym jest filozofia Web 2.0. (indywidualne podchodzenie do każdego człowieka). Dotyczą one takich technologii jak Kołyska Sony (wspomaganie umiejętności medytacyjnych), programy monitorujące aktywność fizjologiczną (komputery osobiste) oraz specjalne aplikacje przeznaczone na urządzenia mobilne (szczególnie oparte o system Android). Koncepcja Web 2.0 Web 2.0 nie jest to wcale jak się potocznie sądzi - technologia informatyczna, ale określona teoretyczna koncepcja projektowania i budowania sieci internetowych. Koncepcja ta zakłada potrzebę tworzenia takich rozwiązań technologicznych, które umożliwiają korzystanie z tzw. kolektywnej inteligencji 6. Do istotnych składowych filozofii Web 2.0 zalicza się postrzeganie internetu jako platformy łączącej - a nie rozdzielającej ludzi, co stanowiło podstawę wcześniejszej koncepcji Web 1.0, która bazowała na założeniu tworzenia oddzielonych od siebie stron lub portali 4 Garrison, Santoyo, Davis, Thornhill, Kerr, Brewer, 2013 K. A. Garrison, J. F. Santoyo, J. H. Davis, T. A. Thornhill, C. E. Kerr, J. A. Brewer, Effortless awareness: using real time neurofeedback to investigate correlates of posterior cingulate cortex activity in meditators self-report, Frontiers in Human Neuroscience 2013, 7, DOI: 10.3389/fnhum.2013.00440 5 C. Peterson, M. E. Seligman, Character strengths and virtues: A handbook and classification. Oxford 2004 6 A. Cocciolo, H. S. Chae, G. Natriello, Does Web 2.0 Matter? Investigating How Learning Environment Design Affects User Community Engagement. Annual Conference of the Association of Internet Researchers Vancouver 2007; T. O'Reilly, What is Web 2.0: Design Patterns and Business Models for the Next Generation of Software. 2007. http://www.oreillynet.com/pub/a/oreilly/tim/news/2005/09/30/what-is-web-20.html. [dostęp: 5.09.2014] 5

internetowych. Idea Web 2.0 zmierza do stworzenia takiego systemu, który umożliwi skupianie jak największej rzeszy ludzi w ramach wzajemnie połączonych bytów sieciowych (np. za pośrednictwem linków, rss, widgetów, mashup ów, itp.). Istotną składową filozofii Web 2.0 jest otwartość, czyli postrzeganie sieci internetu jako gotowego zestawu komponentów, które należy tak skoordynować, aby możliwe stało się ich globalne wykorzystywanie (każdy człowiek może wpływać na kształtowanie się tego zestawu). Nikt odgórnie nie stara się tworzyć od nowa rozwiązań, tylko wykorzystywać je jak gotowe elementy do budowania nowej wartości (administrator albo moderator nie jest cenzorem, tylko stróżem zachowywania reguł portalu, który tworzą sami uczestnicy). Ważnym elementem filozofii Web 2.0 jest zasada oderwania aplikacji od urządzeń (komputer, system komputerowy, sieć internetowa, smartfon, tablet, telefon). W praktyce oznacza ona możliwość korzystania z programów na możliwie największej ilości urządzeń czy systemów operacyjnych (programy dopasowane do możliwości technologicznych wszystkich urządzeń). Zasada oderwania nazywana jest często określeniem any time, any place, any way. Istotnym czynnikiem filozofii Web 2.0 jest też interakcyjne podejście do budowania aplikacji, które tworzone są w oparciu o darmowe technologie (tzw. lekkie). W praktyce oznacza ono wykorzystywanie opinii i zachowań użytkowników do tworzenia, modyfikowania i rozwijana w kierunku zgodnym z ich preferencjami. Finalny efekt nie zależy więc wyłącznie od intencji i umiejętności autora aplikacji, ale od ocen, preferencji, zachowań i aktywnej współpracy użytkowników (w wielu przypadkach sami użytkownicy są autorami innowacyjnych aplikacji). Reasumując można stwierdzić, że filozofia Web 2.0 to technika projektowania i budowania rozwiązań internetowych, nastawiona na interaktywne wykorzystanie wiedzy, umiejętności, ocen, preferencji oraz zachowań użytkowników. Idea interaktywności Web 2.0 bazuje na następujących założeniach 7 : - internet to platforma łącząca ludzi, - sieć jest otwarta na wszystkich ludzi, - aplikacje nie są przywiązane do konkretnych urządzeń czy systemów operacyjnych, - aplikacje są rozwijane według ocen, poglądów, zapotrzebowań użytkowników, - do tworzenia aplikacji wykorzystywane są technologie otwarte, czyli darmowe (tzw. lekkie). 7 T. O'Reilly, What is Web 2.0: Design Patterns and Business Models for the Next Generation of Software. 2007. http://www.oreillynet.com/pub/a/oreilly/tim/news/2005/09/30/what-is-web-20.html. [dostęp: 5.09.2014] 6

E-learning W ścisłej łączności z filozofią Web 2.0 pozostaje e-learning, który w dobie rozwoju komunikacji globalnej nabiera coraz większego znaczenia. E learning bowiem to nauczanie z wykorzystaniem sieci komputerowych i internetu, który pozwala na ukończenie kursów, szkoleń, a nawet studiów bez konieczności fizycznej obecności. E-learning to ponadto doskonałe uzupełnienie tradycyjnych procesów nauczania oraz wspomaganie procesów dydaktycznych 8. Dużą zaletą tego systemu dydaktycznego jest stosowanie modułowej organizacji treści nauczania, która może być wspierana przez interaktywny system nauczający 9. Interaktywny system nauczający wykorzystuje narzędzia sztucznej inteligencji do zarządzania treścią nauczania stosownie do aktualnych kwalifikacji i możliwości osoby uczącej się. Podstawową filozofią e-learningu jest kognitywny konstruktywizm, którego bazę stanowi teoria wiedzy (konstruktywizm jako teoria edukacyjna) 10. Teoria ta traktuje uczenie jako raczej proces rekonstrukcji, niż przekazywania wiedzy. Dlatego koncentruje się na procesach tworzenia wiedzy (innowacyjność, twórczość, oryginalność, itd.). Przykładem zastosowania tej strategii do uczenia i wzmacniania efektów treningów uważnościowych jest program leczenia osób z chronicznym bólem. Program nazywa się Uważnościowe Kursy Radzenia Sobie z Chronicznym Bólem (ang. Mindfulness-Based Chronic Pain Management Courses MBCPMC) 11 a powstał w Toronto. Podstawowym motywem stworzenia tego programu była chęć dotarcia do tych osób, które żyją z dala od centrów medycznych, aby zaordynować im pomoc w warunkach domowych. Osoby z tego programu przyjeżdżają raz w tygodniu na 2 godzinny kurs przez 10 tygodni do jednego z dwóch szpitali w Toronto (niektórzy pacjenci mogą też zrobić do poprzez zdalne połączenie drogą telemedyczną - transmisja IP ok. 384 kbit/s.) a potem medytują już w domu. Aktywnie prowadzona jest kontrola efektów stosowania tej metody (randomizowane badania nad osobami, które zgłosiły się do tego programu). W tym celu świetnie nadaje się połączenie telemedyczne, dzięki któremu można w sposób nieintruzywny i długofalowy kontrolować postępy w 8 M. Hyla, Przewodnik po e-learningu. Kraków 2005; J. Mischke (Red.), Akademia on-line. Łódź 2005 9 J. Korbicz, J. Kościelny, Z. Kowalczuk, W. Cholewa, Diagnostyka procesów. Modele. Metody sztucznej inteligencji. Zastosowania. Warszawa 2002 10 S. Dhanadhiwat, S. Promta, C. Aporntewan, Mindfulness enhancement model using feedback online diary to observe oneself. Computer Engineering and Intelligent Systems 2012, 3(12), 13-25 11 J. Gardner-Nix, S. Backman, J. Barbati, J. Grummitt, Evaluating distance education of a mindfulness-based meditation programme for chronic pain management. Journal of Telemedicine and Telecare 2008, 14(2), 88-92 7

leczeniu chronicznych pacjentów. Uzyskane rezultaty badawcze potwierdzają rzetelność i trafność stosowanej strategii 12. Kołyska Sony Kołyska Sony (ang. Sonic Cradle) to stosunkowo niedawno opracowany system, który motywuje, uczy i pomaga człowiekowi w rozwijaniu zdolności medytacyjnych 13. Służy on osobie trenującej medytację do kontrolowania procesów koncentracji poprzez dostarczanie informacji zwrotnej (biofeedback) wysyłanej przez czujniki respiracyjne umieszczone na przeponie i brzuchu. Specjalnie opracowany algorytm pozwala na kontrolę procesów oddychania, który mierzona jest wielkością relacji maksymalny/minimalny różnych aspektów oddychania (szybki-wolny, głęboki-płytki, persiowybrzyszny). W zależności od zmian wielkości kontrolowanych czynników algorytm wywołuje różnego rodzaju dźwięki, które dostarczają osobie medytującej informacji zwrotnej. Systematycznie dostarczana informacja zwrotna umożliwia osobie medytującej uświadomienie sobie takich aspektów oddychania, których często nie zauważa, nie docenia, zapomina, itd. Odpowiednio wykorzystana informacja zwrotna stanowi czynnik motywujący do dalszego wysiłku i wzmacniania efektów treningowych. Trzeba podkreślić, że Kołyska Sony przeznaczona jest głównie dla osób, które wcześniej nie miały do czynienia z medytacją 14. Oczywiście, osoby obeznane z medytacją, mogą ją z powodzeniem używać jako narzędzie wspomagające efektywność procesów medytacji. Zwłaszcza że, jak wskazują niektóre badania, efekty uzyskiwane podczas sesji w Sonicznej Kołysce są podobne do tych uzyskiwanych podczas treningów uważności 15. Ponadto jak podkreślają osoby, które miały wcześniej doświadczenie medytacyjne i dodatkowo przeszły sesje w Sonicznej Kołysce 16 narzędzie to istotnie ułatwia angażowanie się w medytację. Kołyska Sony to rodzaj podwieszonego na stropie hamaka, na którym znajduje się w pozycji półleżącej medytująca osoba. Hamak umieszczony jest w nieprzepuszczającym światło pomieszczeniu (rodzaj namiotu, w którym panuje całkowita ciemność). Ponadto pomieszczenie jest tak 12 J. Gardner-Nix, S. Backman, J. Barbati, J. Grummitt, Evaluating distance education of a mindfulness-based meditation programme for chronic pain management. Journal of Telemedicine and Telecare 2008, 14(2), 88-92 13 http://www.jayvidyarthi.com/cradle - por. J. Vidyarthi, B. E. Riecke, D. Gromala, Sonic Cradle: designing for an immersive experience of meditation by connecting respiration to music. Proceedings of Designing Interactive Systems 2012, 408 417 14 J. Vidyarthi, B. E. Riecke, D. Gromala, op. cit. 15 J. Vidyarthi, B. E. Riecke, Interactively Mediating Experiences of Mindfulness Meditation. International Journal of Human-Computer Studies 2014, 72(8 9), 663 673 16 Vidyarthi, Riecke, 2014, op. cit. 8

skonstruowane, że uniemożliwia dostęp jakiegokolwiek dźwięku. Medytujący w ten sposób słyszy głównie dźwięki pochodzące z procesów własnego oddychania, co wzmacnia efekt biofeedbacku. Ideą przewodnią było stworzenie takiego narzędzia, przy pomocy którego bez pomocy innych osób oraz specjalnych instrukcji jak to jest w przypadku standardowych treningów - każda osoba mogłaby zupełnie samodzielnie podejmować praktyki medytacyjne. Celem, który przyświecał autorom systemu, była teza, że najlepszym nauczycielem człowieka jest własne doświadczenie. Ponieważ każdy z ludzi ma ograniczony dostęp do własnych zasobów doświadczeniowych, dlatego wymyślenie sposobu poszerzenia dostępu do wewnętrznych doświadczeń może stanowić klucz do rozwiązania. Paradygmat zastosowanego systemu, tkwiącego u podstaw konstrukcji Sonicznej Kołyski, zakłada intencjonalne pobudzanie trenującego do oswajania się z wewnętrznymi odczuciami głównie związanymi z oddychaniem których celem jest kontrola tych procesów oraz progresywny rozwój identyfikacji odczuć związanych z doświadczaniem abstrakcyjnych dla początkującego doznań 17. Na skutek tego, że Kołyska Sony znajduje się w całkowitej ciemności stymuluje ona rozwój zdolności medytacyjnych wskutek tego, że stanowi pretekst ubogacenia odbierania bodźców dotykowych, ruchowych, wzrokowych (mimo, że odbywa się w całkowitej ciemności) oraz słuchowych (koncentracja na oddechu jako metoda stabilizacji procesów uwagi). W niektórych przypadkach przewiduje się zastosowanie muzyki relaksacyjnej znanych artystów. Uzależnione jest to głównie od uwarunkowań i predyspozycji osobowościowych osoby poddającej się treningowi (dla niektórych osób dłuższe przebywania w małej, ciemnej przestrzeni, do której nie dociera dźwięk z zewnętrz może wywołać efekty klaustrofobii albo wyzwolić inne reakcje lękowe). Trzeba jednak podkreślić, że nawet w przypadku braku muzyki relaksacyjnej w przypadku Sonicznej Kołyski nie można mówić o pełnej deprywacji sensorycznej, ponieważ występują tam różnorodne dźwięki, które wchodzą w integrację z procesem oddychania człowieka. Osobisty Elektroencefalograf Minęły czasy, w których Elektroencefalograf był potężnym urządzeniem, dostępnym tylko w szpitalach (i to tylko w tych większych). Współczesne EEG to urządzenie niemal kieszonkowe (zwłaszcza jego jednokanałowa wersja), które łatwo transportować i samodzielnie używać (zakładać i wykorzystywać w domowych warunkach). Ponadto w ciągu ostatnich lat wprowadzono liczne ulepszenia tego urządzenia (zamiast tradycyjnych elektrod przylepianych do głowy stosuje się aktywne elektrody, które nie wymagają stosowania żelów ani roztworów solnych a w miejsce 17 Vidyarthi, Riecke, 2014, op. cit. 9

łączności przewodowej z urządzeniem rejestrującym zastosowano bezprzewodowe). Zmalały też istotnie ceny tego urządzenia. Przykładem ciekawego zastosowania jednokanałowego EEG jest jego wykorzystanie jako narzędzia dostarczającego informacji zwrotnej podczas treningów medytacji. Dokonana przez badaczy 18 metaanaliza ponad 50 publikacji dotyczących korelatów elektrycznych procesów medytacji wskazuje na to, że stosowanie EEG w przypadku treningów medytacji jest rzetelne i trafne. Chociaż istnieją sprzeczne dane dotyczące trafności EEG w różnicowaniu różnych typów medytacji, to jednak urządzenie to pozwala trafnie odróżniać stany medytacyjne od stanu bazowego. A to na obecnym etapie świadomości jest wystarczającym argumentem za stosowaniem tej strategii. Aplikacja działa w ten sposób, że dostarcza osobie medytującej informacji dotyczącej zmian w aktywności elektrycznej mózgu. Informacje pozyskane za pośrednictwem aktywnych elektrod bezprzewodowo dostarczane są do urządzenia rejestrującego, w którym dokonuje się informatyczna obróbka danych (analiza dynamiki zmian 8 pasm częstotliwości gamma w oparciu o specjalnie opracowany algorytm wykonywany przez system samouczący się maszyny wektorowej) 19. Osoba medytująca otrzymując informacje zwrotne może istotnie modyfikować własną aktywność mentalną, wpływając istotnie na nią (neurofeedback). Uzyskane rezultaty badawcze w zakresie stosowania strategii w oparciu o EEG i maszynę wektorową z systemem samouczącym się są obiecujące 20. Badania przeprowadzone na próbce składającej się z 31 osób zaawansowanych w medytacji potwierdziły wstępnie trafność stosowania osobistego EEG (w 90% przypadków poprawnie różnicuje stan medytacyjny od bazowego na poziomie sekunda-dosekundy) oraz jego efektywność (aplikacja EEG istotnie ułatwia praktykowanie medytacji). Jednak stosowanie tej procedury w przypadku osób niezaawansowanych w medytacji albo nowicjuszy wymaga dalszych badań walidacyjnych. Ciekawym rezultatem badawczym uzyskanym w badaniach nad osobami zaawansowanymi w medytacji przy pomocy EEG i maszyny wektorowej jest odkrycie, że mózg człowieka (medytującego na pewno) funkcjonuje pod względem aktywności elektrycznej w sposób nielinearny (trafność modelu wektorowego). Oznacza to, że przy tworzeniu strategii badań, która opiera się o aktywność 18 B. R. Cahn, J Polich, Meditation states and traits: EEG, ERP, and neuroimaging studies. Psychological Bulletin 2006, 132(2), 180-211 19 A. Ben-Hur, C. S. Ong, S. Sonnenburg, B. Scholkopf, G. Ratsch, Support Vector Machines and Kernels for Computational Biology. PloS Computational Biology 2008, 4, 10 20 R. Dixit, Meditation Training and Neurofeedback Using a Personal EEG Device. AAAI Technical Report 2013, 12-05, 15-16 10

elektryczną mózgu należy zachować daleko idącą ostrożność (zależności liniowe są nietrafne w stosunku do tego obszaru badań). Aplikacje programowe Wiele interakcji człowieka z technologią zależy od jakości jego uwagi, pamięci, funkcji wykonawczych, zdolności percepcyjnych i umiejętności podejmowania decyzji. Wprawdzie większość interakcji człowiek-komputer obecnie jest jednokierunkowa, ale pojawia się coraz więcej projektów, których celem jest stworzenie i rozwijanie odwrotnej zależności tzn. w interakcji aktywną stroną zaczyna być komputer. Celem projektantów opracowujących aplikacje bazujące na filozofii Web 2.0 jest stworzenie takiej architektury logicznej aplikacji (dobór narzędzi, technologii, etc.), aby nie tylko włączyć maksymalną liczbę ludzi we wzajemne interakcje, ale pomóc im w różnych problemach. Ostatnio pojawiają się przykłady realizacji takich projektów, w których odpowiednio skonstruowane aplikacje służą celowi poprawy jakości życia człowieka. Okazuje się więc, że domowy komputer lub smartfon wyposażony w specjalnie przygotowane aplikacje może pomóc nie tylko w uczeniu się, planowaniu zadań, zarządzaniu projektami i celami, ale także jak się okazuje ostatnio - w relaksowaniu się, wychodzeniu ze stresu, czy wyzwalaniu się ze szkodliwych uzależnień. Nie chodzi tu wcale o tzw. wyładowanie agresji w grach akcji, ale o wykorzystanie osobistego komputera do nauki wchodzenia w stan głębokiego relaksu. Przykładem takiej aplikacji jest Praktyka Świadomej Uważności (Mindfull Awareness Practices - MAPs for ADHD) 21 stworzona dla pacjentów ze zdiagnozowanym ADHD. Oprócz standardowych elementów uczenia uważności (8-tygodniowy program nawiązujący do MBSR, formalna praktyka od 5 minut poprzez 10 do 15 minut i codziennie ćwiczenia domowe) każdy z uczestników otrzymuje przewodniki CD zawierające instrukcje medytacyjne do wykorzystania podczas medytacji formalnej oraz specjalnie opracowane wizualne przypominacze (aplikacje pod Androida albo inny system). Przypominacze to nic innego jak przychodzące SMSy o treści Oddychaj albo zawierające różne instrukcje lub polecenia. Metoda ta obecnie jest w trakcie sprawdzania efektywności (studia dwóch przypadków) 22. Obserwacje kliniczne są obiecujące co do skuteczności MAPs for ADHD 23. 21 L. Zylowska, D. L. Ackerman, M. H. Yang, J. L. Futrell, N. L. Horton, T. S. Hale, T. S., i, in., Behavioral and cognitive changes in Attention Deficit Hyperactivity Disorder using a mindfulness meditation approach. Journal of Attention Disorders 2008, 11(6), 737 746; L. Zylowska, S. L. Smalley, J. M. Schwartz, Mindful Awareness and ADHD. W: F. Didonna (Red.), Clinical Handbook of Mindfulness (s. 319 338). New York 2009. 22 Zylowska, Smalley, Shwartz, 2009, op. cit. s. 330 331 23 Zylowska, Smalley, Shwartz, 2009, op. cit. 11

Neurofenomenologia jako teoretyczna baza implementacji biofeedbacku do praktyki Takie wymiary ludzkiego doświadczenia jak wartości, sens, etyka, moralność, duchowość stanowią margines zainteresowań naukowych oraz oddziaływań edukacyjnych i traktowane są jako małowartościowy materiał subiektywny. Współcześnie pojawiają się jednak pewne zmiany w paradygmacie naukowym, które pozwala z nadzieją patrzeć na przyszłość. Nauki zorientowane empirycznie traktując bardziej poważnie eksplorowaną intensywnie w neuronaukach - perspektywę pierwszej osoby (introspekcyjnie dostępne doświadczenia wewnętrzne) oraz kontemplacyjne nauki (contemplative sciences) nieco zmniejszą tendencję do redukowania człowieczeństwa do prostych mechanizmów bio-fizykalnych i staną się nieco bliższe - nie tracąc nic na obiektywizmie - humanistyce, sztuce i kulturze. Wzorcowymi przykładami udanych prób wykorzystania materiału subiektywnego do wartościowych badań mogą być prace jednego w głównych twórców hermeneutyki Schleiermachera oraz epistemologa doświadczeń wewnętrznych Louchakovej. Na gruncie psychologii znaczące są odkrycia Francisco J. Vareli, twórcy neurofenomenologii, który postulował łączenie metod introspekcyjnych (perspektywa pierwszej osoby) z metodami obiektywnymi (perspektywa trzeciej osoby) podczas ściśle zaplanowanych i kontrolowanych warunków eksperymentalnych 24. Proponował on, aby podczas eksperymentów badawczych wykorzystywać informacje otrzymywane od osoby badanej. Interesującą metodą badawczą bazującą na osiągnieciach Vareli może być stworzona stosunkowo niedawno tzw. wywiad wywołujący (elicitation interview) 25. Umożliwia ona badaczom w sposób bardziej trafny oceniać subiektywny materiał dzięki uzyskiwaniu informacji zwrotnych ze strony uczestników badań, którzy w trakcie eksperymentów stymulują i oceniają własne doświadczenia mentalne z pierwszej perspektywy. Badacze są aktywnie zaangażowani w przebieg eksperymentu, ponieważ od czasu do czasu proszą osoby poddawane eksperymentom, aby pobudzały określone (znane wcześniej badaczowi) stany mentalne. Informacje zwrotne służą eksperymentatorowi do trafniejszej obserwacji i interpretacji obiektywnych danych (neurofizjologiczne korelaty) 26. 24 F. J. Varela, Neurophenomenology: a methodological remedy for the hard problem, Journal of Consciousness Studies 1996, 3, 330 349. 25 M. Bitbol, C. Petitmengin, A defense of introspection from within. Constructivist Foundation 2013, 8, 269 279; C. Petitmengin, Describing one s subjective experience in the second person: an interview method for the science of consciousness, Phenomenology and the Cognitive Sciences 2006, 5, 229 269. DOI: 10.1007/s11097-006-9022-2 26 A. Lutz, E. Thompson, Neurophenomenology: integrating subjective experience and brain dynamics in the neuroscience of consciousness, Journal of Consciousness Studies, 2003, 10, 31 52 12

Jak się wydaje, osoby zaawansowane w medytacji są dobrze przygotowane do tego, aby w oparciu o ich doświadczenie z perspektywy pierwszej osoby tworzyć zręby pod nowe osiągnięcia naukowe 27. Trzeba przyznać, że osoby zaawansowane z praktykach kontemplacyjnych były uczestnikami wielu neurologicznych badań, to jednak jest tylko kilka studiów badawczych, które wykorzystywały materiał z pierwszej perspektywy 28. Wykorzystanie w badaniach danych pochodzących z samoobserwacji zaawansowanych praktyków medytacji ważne jest też dlatego, że osoby te nie tylko są ekspertami w zakresie doświadczeń wewnętrznych, ale mają pogłębioną wiedzę dotyczącą konceptualnych oraz kulturalnych podstaw, w których ta dziedzina doświadczeń rozwinęła się w ciągu wieków. Umiejętne wykorzystanie tego bagaż doświadczeń i wiedzy w badaniach naukowych dotyczące funkcjonowania umysłu stanowi szczególne wyzwanie naszych czasów. Ważne jest jednak, że ta współpraca (doświadczenia z pierwszej perspektywy obiektywne narzędzia badawcze) przebiegała bez zakłóceń (uproszczeń, uprzedzeń, zaniedbań, pomieszania pojęć). Potrzeba więc ustalenia wspólnej bazy pojęciowej, względem której stanie się możliwa intersubiektywna komunikatywność. Pozytywnymi przykładami jest zaangażowanie praktyków medytacji w międzynarodowych konferencjach naukowych, w których staje się możliwe ustalanie wspólnej podstawy pojęciowej, a dotyczących takich obszarów jak: świadomość 29, emocje 30 i neuroplastyczność mózgu 31. Zakończenie Stosowanie technik uważnościowych znajduje powszechny odzew na całym świecie ze względu na udowodnioną efektywność ich działania zarówno w warunkach klinicznych, ambulatoryjnych, 27 G. Desbordes, L. T. Negi, A new era for mind studies: training investigators in both scientific and contemplative methods of inquiry, Frontiers of Human Neuroscience 2013, 7, 741. DOI: 10.3389/fnhum.2013.00741 28 Carter, Presti, Callistemon, Ungerer, Liu, Pettigrew, 2005; Dor-Ziderman, Berkovich-Ohana, Glicksohn, Goldstein, 2013; K. A. Garrison, J. F. Santoyo, J. H. Davis, T. A. Thornhill, C. E. Kerr, J. A. Brewer, Effortless awareness: using real time neurofeedback to investigate correlates of posterior cingulate cortex activity in meditators self-report, Frontiers in Human Neuroscience 2013, 7, DOI: 10.3389/fnhum.2013.00440; K. A. Garrison, D. Scheinost, P. D., Worhunsky, H. M. Elwafi, T. A. Thornhill, E. Thompson, i in., Real-time fmri links subjective experience with brain activity during focused attention, NeuroImage 2013, 81, DOI: 10.1016/j.neuroimage.2013.05.030 29 Dalai Lama, F. J. Varela, Sleeping, dreaming, and dying: An exploration of consciousness. Boston 2002; J. W. Hayward, F. J. Varela, Gentle Bridges: Conversations with the Dalai Lama on the Sciences of Mind. Boston 2001; Z. Houshmand, B. A. Wallace, R. B. Livingston (Red.), Consciousness at the Crossroads: Conversations with the Dalai Lama on Brain Science and Buddhism. New York 1999 30 D. Goleman, Destructive Emotions. How can we overcome them? A scientific Dialogue with the Dalai Lama, New York 2003 31 S. Begley, Train Your Mind, Change Your Brain: How a New Science Reveals Our Extraordinary Potential to Transform Ourselves. New York 2007 13

domowych, jak i edukacyjnych 32. Systematyczne stosowanie praktyk medytacyjnych opartych o technikę uważności odgrywa pozytywną rolę w przypadku większości problemów współczesnego człowieka. Adaptacja systemów opartych o biofeedback do praktyk uważnościowych może istotnie przyczynić się do wzmocnienia ich rozwoju oraz zwiększenia dostępności. Jak wykazano, podejmowane próby aplikacji biofeedbacku w edukacji sytuują się w szerszym kontekście nowych technik informatycznych Web 2.0 oraz neurofenomenologii. Dobrze wpisują się w kontekst teoretyczny, którego głównym elementem zdaje się być interakcyjność, czyli personalistyczne (indywidualne) traktowanie każdego człowieka (zarówno jego doznań, uczuć, marzeń, poglądów, ocen, preferencji, jak i uprzedzeń, złości, lęków, itd.). W anonimowym świecie relacji międzyludzkich biofeedback może być interesującym medium ograniczania różnych zaburzeń i wspomagania osobniczego rozwoju współczesnych ludzi. Podejmowane na świecie próby aplikacji strategii biofeedbacku do interwencji uważnościowych (Elearning, czyli nauczanie na odległość, Kołyska Sony, osobisty Elektroencefalograf i aplikacje programowe) pokazują, jak liczne są obszary ich implementacji. Wykazana efektywność wprowadzanych innowacji dowodzi zasadności ich stosowania. Wprawdzie w niektórych przypadkach sprawdzono efektywność tych oddziaływań jedynie w stosunku do elitarnych grup (osoby zaawansowane w medytacji), ale jak sugerują badacze wyniki są na tyle interesujące, że kontynuacja ich staje się koniecznością. Główną zaletą stosowania strategii biofeedbacku jest ich interakcyjność: człowiek oddziałuje na maszynę a maszyna dostarczając informacji zwrotnych o niedostępnych normalnie dla człowieka - stanie własnego organizmu umożliwia mu intencjonalną modyfikację własnych zachowań. Ta interakcyjność z jednej strony podkreśla podmiotowość człowieka, która jest ważna w edukacji (pedagogika dialogu) a z drugiej odkrywaniu twórczych potencjałów ucznia (edukacja nie jest przekazywaniem samej wiedzy, ale współtworzeniem). Dalszym celem oddziaływań edukacyjnych jest kształtowanie samodzielnego i dojrzałego podmiotu, który podejmuje ważne dla społeczeństwa zadania, dlatego odkrywanie i wspieranie jego ukrytych potencjałów (doskonale realizowane w strategiach biofeedbacku) wydaje się w tym znaczeniu zasadne, ważne i oczekiwane. Bibliografia S. Begley, Train Your Mind, Change Your Brain: How a New Science Reveals Our Extraordinary Potential to Transform Ourselves. New York 2007 32 S. Radoń, Uważność jako ponadkulturowe wyzwanie dla polskiej edukacji. W: N. Majchrzak, A. Zduniak (Red.) Edukacja międzykulturowa w warunkach kultury globalnej. Od rozważań definicyjnych do praktycznych zastosowań (s. 109-117). Poznań 2013; S. Radoń, Uważność czyli medytacja w edukacji: fakty i mity. W: J. Zimny (Red.), Współczesne zagrożenia: fakty i mity (s. 299-317). Lublin 2014 14

A. Ben-Hur, C. S. Ong, S. Sonnenburg, B. Scholkopf, G. Ratsch, Support Vector Machines and Kernels for Computational Biology. PloS Computational Biology 2008, 4, 10 M. Bitbol, C. Petitmengin, A defense of introspection from within. Constructivist Foundation 2013, 8, 269 279 B. R. Cahn, J Polich, Meditation states and traits: EEG, ERP, and neuroimaging studies. Psychological Bulletin 2006, 132(2), 180-211 O. L. Carter, D. E. Presti, C. Callistemon, Y. Ungerer, G. B. Liu, J. D. Pettigrew, Meditation alters perceptual rivalry in Tibetan Buddhist monks, Current Biology 2005, 15, 412 413. DOI: 10.1016/j.cub.2005.05.04 A. Cocciolo, H. S. Chae, G. Natriello, Does Web 2.0 Matter? Investigating How Learning Environment Design Affects User Community Engagement. Annual Conference of the Association of Internet Researchers Vancouver 2007 Dalai Lama, F. J. Varela, Sleeping, dreaming, and dying: An exploration of consciousness. Boston 2002 R. J. Davidson, J. Dunne, J. S. Eccles, A. Engle, M. Greenberg, P. Jennings, A. Jha, T. Jinpa, L. Lantieri, D. Meyer, R. W. Roeser, D. Vago, D. (2013). Contemplative Practices and Mental Training: Prospects for American Education. Child Development Perspectives Volume 2013, 6(2), 146 153 G. Desbordes, L. T. Negi, A new era for mind studies: training investigators in both scientific and contemplative methods of inquiry, Frontiers of Human Neuroscience 2013, 7, 741. DOI: 10.3389/fnhum.2013.00741 S. Dhanadhiwat, S. Promta, C. Aporntewan, Mindfulness enhancement model using feedback online diary to observe oneself. Computer Engineering and Intelligent Systems 2012, 3(12), 13-25 R. Dixit, Meditation Training and Neurofeedback Using a Personal EEG Device. AAAI Technical Report 2013, 12-05, 15-16. Y. Dor-Ziderman, A. Berkovich-Ohana, J. Glicksohn, A. Goldstein, Mindfulness-induced selflessness: a MEG neurophenomenological study, Frontiers in Human Neuroscience, 2013, 7, DOI: 10.3389/fnhum.2013.00582 J. Gardner-Nix, S. Backman, J. Barbati, J. Grummitt, Evaluating distance education of a mindfulnessbased meditation programme for chronic pain management. Journal of Telemedicine and Telecare 2008, 14(2), 88-92 K. A. Garrison, J. F. Santoyo, J. H. Davis, T. A. Thornhill, C. E. Kerr, J. A. Brewer, Effortless awareness: using real time neurofeedback to investigate correlates of posterior cingulate cortex activity in meditators self-report, Frontiers in Human Neuroscience 2013, 7, DOI: 10.3389/fnhum.2013.00440 K. A. Garrison, D. Scheinost, P. D., Worhunsky, H. M. Elwafi, T. A. Thornhill, E. Thompson, i in., Realtime fmri links subjective experience with brain activity during focused attention, NeuroImage 2013, 81, DOI: 10.1016/j.neuroimage.2013.05.030 D. Goleman, Destructive Emotions. How can we overcome them? A scientific Dialogue with the Dalai Lama, New York 2003 J. W. Hayward, F. J. Varela, Gentle Bridges: Conversations with the Dalai Lama on the Sciences of Mind. Boston 2001 15

Z. Houshmand, B. A. Wallace, R. B. Livingston (Red.), Consciousness at the Crossroads: Conversations with the Dalai Lama on Brain Science and Buddhism. New York 1999 M. Hyla, Przewodnik po e-learningu. Kraków 2005 J. Korbicz, J. Kościelny, Z. Kowalczuk, W. Cholewa, Diagnostyka procesów. Modele. Metody sztucznej inteligencji. Zastosowania. Warszawa 2002 A. Lutz, E. Thompson, Neurophenomenology: integrating subjective experience and brain dynamics in the neuroscience of consciousness, Journal of Consciousness Studies, 2003, 10, 31 52 J. Meiklejohn, C. Phillips, M. L. Freedman, M. L., Griffin, G. Biegel, A. Roach, J. Frank, C. Burke, L. Pinger, Integrating Mindfulness Training into K-12 Education: Fostering the Resilience of Teachers and Students. Mindfulness 2012. DOI: 10.1007/S12761-012-0094-5 J. Mischke (Red.), Akademia on-line. Łódź 2005 C. Peterson, M. E. Seligman, Character strengths and virtues: A handbook and classification. Oxford 2004 C. Petitmengin, Describing one s subjective experience in the second person: an interview method for the science of consciousness, Phenomenology and the Cognitive Sciences 2006, 5, 229 269. DOI: 10.1007/s11097-006-9022-2 S. Radoń, Uważność jako ponadkulturowe wyzwanie dla polskiej edukacji. W: N. Majchrzak, A. Zduniak (Red.) Edukacja międzykulturowa w warunkach kultury globalnej. Od rozważań definicyjnych do praktycznych zastosowań (s. 109-117). Poznań 2013 S. Radoń, Uważność czyli medytacja w edukacji: fakty i mity. W: J. Zimny (Red.) Współczesne zagrożenia: fakty i mity (s. 299-317). Lublin 2014 T. O'Reilly, What is Web 2.0: Design Patterns and Business Models for the Next Generation of Software. 2007. http://www.oreillynet.com/pub/a/oreilly/tim/news/2005/09/30/what-is-web- 20.html. [dostęp: 5.09.2014] R. J. Semple, C. A. Burke, Changing Paradigms: Treating Children and Adolescents with Mindfulness. Child and Adolescent Therapy: Cognitive-Behavioral Procedures. New York 2011 N. N. Singh, G. E. Lancioni, M. Ramasamy, R. G. Wahler, J. Singh, M. Sabaawi, Mindful parenting decreases aggression, noncompliance and self-injury in children with autism. Journal of Emotional and Behavioral Disorders 2006, 14 169-177 N. N. Singh, G. E. Lancioni, A. S. W. Winton, B. C. Fisher, J. Singh, A mindfulness-based strategy for self-management of aggressive behavior in adolescents with autism. Research in Autism Spectrum Disorders 2011, 5, 1153 1158 J. Taylor, B. Lindsay, C. Hatton, Psychological Therapies for Adults with Intellectual Disabilities. Chichester 2012 F. J. Varela, Neurophenomenology: a methodological remedy for the hard problem, Journal of Consciousness Studies 1996, 3, 330 349 J. Vidyarthi, B. E. Riecke, Interactively Mediating Experiences of Mindfulness Meditation. International Journal of Human-Computer Studies 2014, 72(8 9), 663 673 16

J. Vidyarthi, B. E. Riecke, D. Gromala, Sonic Cradle: designing for an immersive experience of meditation by connecting respiration to music. Proceedings of Designing Interactive Systems 2012, 408 417 L. Zylowska, D. L. Ackerman, M. H. Yang, J. L. Futrell, N. L. Horton, T. S. Hale, T. S., i, in., Behavioral and cognitive changes in Attention Deficit Hyperactivity Disorder using a mindfulness meditation approach. Journal of Attention Disorders 2008, 11(6), 737 746 L. Zylowska, S. L. Smalley, J. M. Schwartz, Mindful Awareness and ADHD. W: F. Didonna (Red.), Clinical Handbook of Mindfulness (s. 319 338). New York 2009 17