Wszystkie scenariusze lekcji, komiksy i animacje są dostępne na: www.for.org.pl Temat: Zadłużone państwa u progu bankructwa? Autor: Krystyna Brząkalik Poziom gimnazjum i szkoła ponadgimnazjalna Podstawa programowa kształcenia ogólnego Gimnazjum - Wiedza o społeczeństwie Gospodarka w skali państwa. Uczeń: wymienia najważniejsze dochody i wydatki państwa; wyjaśnia, co to jest budżet państwa i finanse publiczne. Szkoła ponadgimnazjalna Podstawy przedsiębiorczości Państwo i gospodarka. Uczeń: wymienia źródła dochodów i rodzaje wydatków państwa; wyjaśnia wpływ deficytu budżetowego i długu publicznego na gospodarkę. Cele: Uczniowie powinni: posługiwać się pojęciami: budżet państwa, finanse publiczne, dochody, wydatki państwa, PKB; rozróżniać terminy: budżet państwa oraz finanse publiczne; rozróżniać terminy: deficyt budżetowy oraz dług publiczny; uświadomić sobie, że źródłem zadłużania się państwa są zbyt wysokie wydatki budżetowe; 1
rozumieć zagrożenia dla finansów państwa oraz obywateli, stwarzane przez dług publiczny; analizować skutki nadmiernego zadłużania się państwa na przykładzie Grecji. Metody: analiza danych statystycznych dyskusja studium przypadku Pojęcia kluczowe: budżet państwa finanse publiczne deficyt budżetowy dług publiczny Materiały: Materiał pomocniczy nr 1 komiks Mariusza Bocheńskiego, wyróżniony w kategorii Z budżetu, czyli z naszych podatków w III edycji konkursu FOR Materiał pomocniczy nr 2 tekst FOR Od kogo państwa pożyczają? Materiał pomocniczy nr 3 studium przypadku Czy Grecja zbankrutuje? Materiał pomocniczy nr 4 Na co państwo wydaje, ile państwo dostaje Czas: 1 godzina lekcyjna Przebieg zajęć: 1. Przedstaw klasie najważniejsze zagadnienia, które będą omawiane w trakcie zajęć. Przypomnij podstawowe pojęcia, związane z budżetem państwa. Możesz podać również dane dotyczące polskiego budżetu na rok 2011 (planowane dochody 273,14 mld zł, wydatki 313,34 mld) oraz sektora finansów publicznych (planowane dochody 606 mld zł, planowane wydatki 695 mld zł). Zapytaj uczniów, czy budżet i 2
finanse publiczne są zrównoważone i co się dzieje, kiedy wydatki państwa są wyższe od dochodów. Wyjaśnij różnice miedzy sektorem finansów publicznych a budżetem państwa. 2. Udostępnij komiks Mariusza Bocheńskiego, wyróżniony w konkursie FOR. Poproś, by uczniowie, pracując w parach, zapoznali się z przedstawioną historyjką i zaznaczyli pojęcia ekonomiczne, które pojawiły się w komiksie. Poleć, by przygotowali odpowiedzi na pytania: a) Co zagroziło mieszkańcom łąki? b) Jakie były przyczyny tego zjawiska? c) Jakie działania musiały podjąć władze? d) Jak obywatele odnieśli się do planowanych oszczędności? 3. Sprawdź, czy uczniowie rozumieją pojęcia ekonomiczne, których użył autor komiksu (podatki, podatnik, pomoc socjalna, wydatki, fundusz emerytalny). Następnie poproś ochotników o przedstawienie odpowiedzi. Omawiając problemy, jakie dotknęły państwo owadów, zwróć uwagę na fakt, że wystąpił tam deficyt budżetowy. Omówcie też reakcje obywateli na decyzje władz dotyczące ograniczenia wydatków (np. gniew, niezrozumienie sytuacji, zrzucanie odpowiedzialności na władze, obojętność, zgłaszanie roszczeń wobec państwa, odmowa głosowania w wyborach). Powiedz, że tego typu postawy obserwujemy również w rzeczywistości, w naszym życiu politycznym. 4. Porozmawiaj z klasą o sytuacji, gdy w budżecie państwa i sektorze finansów publicznych występuje deficyt. Ustalcie, co władze mogą zrobić, by go ograniczyć. Zapytaj też o skutki takich działań. Zwiększenie dochodów państwa poprzez podnoszenie podatków jest zazwyczaj bardzo niechętnie przyjmowane przez obywateli. Natomiast redukowanie wydatków sprawia, że na sfinansowanie niektórych zadań państwa przeznacza się mniej pieniędzy. Powiedz, że obydwie możliwości są stosunkowo trudne do realizacji i przynoszą różne konsekwencje 3
polityczne, społeczne i gospodarcze. Zmniejszanie deficytu budżetowego i deficytu sektora finansów publicznych jest jednak koniecznością. 5. Wyjaśnij, co państwo może zrobić, gdy dochody budżetowe nie wystarczają na pokrycie niezbędnych wydatków. Niezbędne jest wtedy pożyczenie pieniędzy. Państwo zaciąga kredyty lub emituje obligacje, które w określonym terminie musi wykupić, wypłacając korzystne dla nabywców oprocentowanie. Obligacje są sprzedawane bankom, instytucjom ubezpieczeniowym, przedsiębiorstwom, a także indywidualnym osobom. 6. Wyjaśnij pojęcie długu publicznego, na który składa się również zadłużenie samorządów, jaki i funduszy pozabudżetowych (np. FUS). Powiedz, że dług publiczny - wewnętrzny (krajowy) lub zewnętrzny (zagraniczny) trzeba systematycznie spłacać. Zarówno kredyty, jak i obligacje są oprocentowane państwo musi więc oddać więcej pieniędzy, niż pożyczyło, tak jak każdy dłużnik. Jeśli w budżecie na następny rok znów pojawia się deficyt, państwo nadal musi pożyczać pieniądze. Dług narasta i powiększają się koszty jego obsługi, czyli spłaty odsetek z kredytów czy obligacji. W trakcie kolejnych lat stanowią one coraz bardziej znaczącą pozycję w budżecie. Dług publiczny jest wielkim obciążeniem dla gospodarki. Brakuje wtedy środków na realizację innych ważnych celów związanych z rozwojem gospodarki. 7. Poproś uczniów, by w parach przeczytali tekst FOR pt. Od kogo państwo pożycza pieniądze (materiał pomocniczy nr 2). Możesz także omówić zagadnienie w formie krótkiego wykładu. Potem zapytaj klasę: a) Skąd się bierze dług publiczny? b) Od kogo państwo pożycza pieniądze? c) Jakie zagrożenia niesie z sobą powiększający się dług publiczny? 8. Ochotnicy prezentują odpowiedzi. Zwróć uwagę, czy uczniowie rozróżniają pojęcia deficytu finansów publicznych i długu publicznego. Następnie możesz polecić 4
uczniom, by sprawdzili aktualną wysokość polskiego długu publicznego, korzystając ze strony http://www.dlugpubliczny.org.pl 9. Poproś teraz uczniów, by wypisali na tablicy negatywne skutki zadłużania się państwa. Zaznacz, że Polska jako państwo członkowskie UE zobowiązała się do wprowadzenia euro. Aby mogła przyjąć wspólną europejską walutę, musi spełnić kilka warunków, między innymi starać się, by deficyt sektora finansów publicznych nie przekroczył 3% PKB, a dług publiczny 60% PKB. Z tych powodów kolejne rządy starają się, by deficyt budżetowy był jak najmniejszy. Ponadto, w ustawie o finansach publicznych ustanowiono progi ostrożnościowe dotyczące relacji długu publicznego do PKB (w wysokości 50, 55 i 60%). Po przekroczeniu progu rząd musi podejmować działania naprawcze, aż do całkowitego zrównoważenia budżetu państwa. Dopuszczalny limit długu na poziomie 60% PKB zapisano także w Konstytucji RP. 10. Powiedz klasie, że w roku 2011 wielkim problemem gospodarczym i politycznym Europy stała się groźba bankructwa państw. Bankructwo to trwała niezdolność podmiotu (osoby fizycznej, prawnej) do spłaty zobowiązań, ale ekonomiści spierają się, czy bankructwo może dotknąć państwo. Wielu z nich tłumaczy, że państwo ma instrumenty, by temu zapobiegać może zwiększać podatki, sprzedawać majątek państwowy (np. poprzez prywatyzację). 11. Podziel klasę na kilkuosobowe grupy. Rozdaj materiał pomocniczy nr 3 - studium przypadku Czy Grecja zbankrutuje?. Poleć przygotowanie odpowiedzi na pytania: a) Skąd wzięło się zadłużenie Grecji? b) Jakie działania musi przeprowadzić grecki rząd, by uniknąć bankructwa? c) Jakie instytucje rząd był zmuszony prosić o pomoc? d) Jakie są skutki wysokiego długu publicznego dla państwa i jego obywateli? e) Jak Grecy reagują na kłopoty swego państwa? 12. Wysłuchaj odpowiedzi uczniów, szczególną uwagę zwracając na konsekwencje nadmiernego zadłużenia, odczuwane przez różne grupy obywateli. Powiedz klasie, że 5
problemy finansowe mają również inne kraje europejskie: Irlandia, Portugalia, Włochy. Zaproponuj uczniom zapoznanie się z informacjami na ten temat oraz danymi statystycznymi, zamieszczonymi na stronie: http://www.dlugpubliczny.org.pl/pl/dlug-europy. 13. Na zakończenie zajęć przedyskutujcie problem: Co Polska musi zrobić, by zmniejszyć dług publiczny? Zapiszcie propozycje na tablicy. Materiały pomocnicze Materiał pomocniczy nr 1 Komiks Mariusza Bocheńskiego, wyróżniony w kategorii Z budżetu, czyli z naszych podatków w III edycji konkursu Forum Obywatelskiego Rozwoju http://www.for.org.pl/pl/a/1775,wyroznienie Materiał pomocniczy nr 2 Tekst FOR - Od kogo państwa pożyczają? Najczęściej od swoich obywateli. Każdy Polak, który kupuje obligacje skarbowe pożycza rządowi swoje pieniądze. Co więcej, ten dług zostanie mu spłacony z jego własnych podatków. To jednak oznacza, że im więcej państwo pożycza, tym więcej musi nakładać podatków. Jeżeli rząd systematycznie zwiększa dług, to ciężar jego spłaty spada na kolejne pokolenia. Statystyczny Polak może nawet nie wiedzieć o tym, że swoje pieniądze pożycza państwu. Wystarczy, że fundusz emerytalny, w którym zbiera pieniądze na jego emeryturę, kupuje obligacje skarbowe. Dług publiczny w Polsce jest finansowany głównie przez Polaków. W połowie 2010 r. państwowy dług publiczny wynosił 721 mld zł, z czego 425 mld zł stanowił dług wobec tzw. rezydentów, czyli polskich firm i obywateli. Pozostałe 296 mld zł długu Polska miała wobec inwestorów z innych krajów. Struktura zadłużenia publicznego jest silnie zróżnicowana. Niektóre kraje zadłużają się głównie u swoich obywateli (np. Japonia, Włochy), a inne przede wszystkim u inwestorów zagranicznych (np. Portugalia, Grecja). Gdyby Grecja lub Portugalia zawiesiły wykup swoich długów, to duże straty poniosłyby instytucje finansowe, które w swoich portfelach mają wiele ich obligacji (np. niemieckie banki). 6
Źródło: Od kogo państwa pożyczają? Miniakademia długu publicznego http://www.for.org.pl/pl/a/1445,10-od-kogo-panstwa-pozyczaja Materiał pomocniczy nr 3 Studium przypadku Czy Grecja może zbankrutować? Przeczytajcie tekst. Pracując w zespole przygotujcie odpowiedzi na poniższe pytania i przedstawcie je na forum klasy. a) Skąd wzięło się zadłużenie Grecji? b) Jakie działania musi przeprowadzić grecki rząd, by uniknąć bankructwa? c) Jakie instytucje rząd był zmuszony prosić o pomoc? d) Jakie są skutki wysokiego długu publicznego dla państwa i jego obywateli? e) Jak Grecy reagują na kłopoty swego państwa? Długi Grecji to obecnie 340 mld euro. Na każdego obywatela tego kraju przypada 31 tys. euro, więcej niż wynosi przeciętne roczne wynagrodzenie. Od wielu lat wydatki budżetowe Grecji były wyższe niż dochody. Utrzymywał się deficyt budżetowy i rósł dług publiczny. Wprawdzie wchodząc do strefy euro, Grecja musiała spełnić takie same warunki, jak inne kraje, przyjmujące wspólną walutę czyli zmniejszyć deficyt poniżej 3% PKB. Kiedy Grecy przyjęli euro, inwestorzy chętnie pożyczali pieniądze, a koszt zadłużania się (rentowność greckich obligacji) spadł o połowę. Niestety, dane statystyczne z lat 90. były fałszowane, władze informowały o niższych niż rzeczywiste wydatkach i wyższych podobno dochodach budżetu. Nie wprowadzono koniecznych reform w celu zmniejszenia deficytu, nie szukano oszczędności ani nie podnoszono podatków. Grecja żyła ponad stan. Obywatele unikali płacenia podatków, oszukiwali państwo (na przykład nie rejestrując obrotów w kasach fiskalnych, nie wydając paragonów w sklepach, restauracjach, taksówkach, hotelach). Pensje, zwłaszcza w administracji, rosły, coraz więcej grup uzyskiwało przywileje emerytalne. Prawda wyszła na jaw dopiero w 2009 roku. Nowy rząd ujawnił, że deficyt budżetowy wynosi nie 5,8% PKB, jak twierdził poprzedni rząd, ale aż 15% PKB. W dodatku dług publiczny osiągnął poziom 100% PKB. Rząd nie miał pieniędzy na spłatę długów, inwestorzy nie chcieli 7
już Grecji pożyczać pieniędzy, a jeśli kupowali obligacje, żądali bardzo wysokiego oprocentowania dług więc narastał, rosły też koszty obsługi długu. Już w 2010 roku Unia Europejska i Międzynarodowy Fundusz Walutowy musiały ratować Grecję, udzielając jej pomocy w wysokości 110 mld euro. Rząd musiał wprowadzić oszczędności. Zrównał i podniósł wiek emerytalny z 60 do 65 lat, podniósł VAT z 19% do 23%, odebrał pracownikom budżetówki nagrody roczne. Te działania były jednak niewystarczające. Już wiosną 2011 okazało się, że Grecja nadal ma problemy, dług sięga prawie 160% PKB i znów potrzebna jest pomoc finansowa UE. Parlament grecki uchwalił kolejną ustawę, która zakłada wprowadzenie oszczędności w wysokości 28 mld euro. Zakłada ona zwolnienie 150 tysięcy pracowników sfery budżetowej, podniesienie podatków i wydłużenie tygodnia pracy z 37,5 do 40 godzin, obniżenie pensji minimalnej z 730 do 600 euro. Do tego ma być przeprowadzona prywatyzacja majątku państwowego o wartości ponad 50 mld euro. Rząd jest zmuszony sprzedać do 2015 roku m.in. akcje kilku banków, kasyna, kolej, obiekty olimpijskie, koncerny energetyczne, międzynarodowe lotnisko w Atenach, port w Pireusie, koncesje na obsługę autostrad, nieruchomości i ziemię, w tym plaże oraz budynki mieszkalne. Grecy zaprotestowali przeciwko tym decyzjom. Twierdzą, że mają już dość wyrzeczeń, podwyżek podatków, obniżania wynagrodzeń, zwolnień. Bezrobocie wzrosło do 16%. W czerwcu i lipcu 2011 roku w wielu miejscowościach odbyły się manifestacje, wiece. Wybuchły też zamieszki - protestujący palili samochody, rozbijali witryny sklepowe, policja użyła gazu łzawiącego, rannych zostało ponad 300 osób. Źródło: opracowanie własne na podstawie tekstu FOR Jak prawie zbankrutowała Grecja http://www.for.org.pl/pl/a/1590,20-jak-prawie-zbankrutowala-grecja oraz artykułów prasowych: Leszka Baja Grecja dostanie pomoc? Druga część planu przyjęta, 30.06.2011 http://wyborcza.biz/biznes/1,100896,9871875,grecja_dostanie_pomoc Druga_czesc_plan u_przyjeta.html oraz Leszka Baja i Mariusza Piotrowskiego Grecja musi oszczędzać albo upaść, 29.06.2011 http://wyborcza.biz/biznes/1,100896,9860777,grecja_musi_oszczedzac_albo_upasc.html Materiał pomocniczy nr 4 Na co państwo wydaje, ile państwo dostaje www.dlugpubliczny.org.pl 8