IX Kongres Ekonomistów Polskich Marta Wajda-Lichy Katedra Makroekonomii Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie OŻYWIENIE WYMIANY HANDLOWEJ NOWYCH KRAJÓW CZŁONKOWSKICH UNII EUROPEJSKIEJ PO KRYZYSIE FINANSOWYM 2009-2010 Obok badań dotyczących przyczyn i przebiegu ostatniego kryzysu finansowego, który w literaturze określany jest mianem Wielkiej Recesji 2009-2010, stosunkowo dużo miejsca poświęca się roli handlu zagranicznego. Zainteresowanie tą problematyką wynika z silnych reakcji eksportu i importu w czasie kryzysu 2009-2010, jak również niejednoznaczności interpretacji tych zmian. Część ekonomistów, np. Baldwin i Tagliani (2009) jest zdania, że główną przyczyną silnego załamania się wymiany handlowej był nie tylko spadek łącznego popytu, ale także zmiana jego struktury. Podejście akcentujące zmianę struktury popytu tzw. compositional effect wskazuje, że silniejsze ograniczenia popytu na dobra trwałego użytku w stosunku do dóbr nietrwałego użytku skutkowały redukcją handlu zagranicznego, który obejmuje głównie dobra trwałego użytku. W innym podejściu prezentowanym m.in. w pracach McKinnona (2009), Mora i Powers (2009), Fontagné i Gaulier (2009) kładzie się nacisk na wpływ ograniczeń zewnętrznego finansowania przedsiębiorstw, w tym podmiotów prowadzących handel zagraniczny, na poziom aktywności wymiany handlowej. Zdaniem McKinnona (2009) spadek płynności banków i zaostrzenie akcji kredytowej skutkowały zmniejszeniem udzielania kredytów handlowych i w ten sposób ograniczeniem handlu. Interesujące podejście wyjaśniające silne reakcje wymiany handlowej w czasie kryzysu finansowego przedstawia m. in. Eichengreen (2009), a także Lee, Park, Abdon i Estrada (2013), według których istotną rolę w transmisji zmian popytu zagranicznego odgrywają globalne powiązania produkcyjne. Rosnące współzależności w handlu zagranicznym wynikające z międzynarodowej organizacji procesów produkcji znacznie przyspieszyły tempo przenoszenia zakłóceń gospodarczych. Baldwin (2009), oddziaływanie globalnych powiązań procesów produkcji na wymianę handlową w czasie kryzysu 2009-2010, określa mianem efektu synchronizacji. Kolejna grupa badań poświęconych ograniczeniu wymiany handlowej w czasie ostatniego kryzysu finansowego koncentruje się na znaczeniu rodzaju środków protekcjonistycznych, które jak piszą Baldwin i Evenett (2009) miały głównie charakter pozataryfowy, często trudny do zidentyfikowania. Opracowania obejmujące analizę gospodarek Europy Środkowo-Wschodniej, gdzie wahania eksportu i importu wyraźnie przewyższały dynamikę zmian PKB potwierdzają, że handel zagraniczny okazał się być jednym z głównych kanałów transmisji zakłóceń. Szybkie rozprzestrzenianie się kryzysu finansowego na gospodarki tzw. nowych krajów
członkowskich 1, które przystąpiły do Unii Europejskiej w 2004 r. i później, wynikało w dużej mierze z wysokiego stopnia ich otwartości oraz struktury handlu zagranicznego. Wobec wyzwań, jakie czekają gospodarki UE w zakresie dostosowań po kryzysie 2009-2010, pojawia się pytanie, czy wymiana handlowa w okresie ożywienia gospodarczego okaże się równie istotnym, jak w czasie trwania kryzysu, kanałem oddziaływania na koniunkturę. Zaobserwowany w okresie 2010-2012 dynamiczny wzrost eksportu i importu we wszystkich omawianych krajach skłania do badań w zakresie źródeł ożywienia handlu zagranicznego. Celem niniejszego opracowania jest zbadanie kierunków i skali zmian eksportu i importu nowych krajów członkowskich po 2009 r. Szczegółowe zadania badawcze koncentrują się na analizie zmian poziomu otwartości i struktury geograficznej powiązań handlowych mającej wskazać, w jakim stopniu ożywienie w eksporcie i imporcie dotyczyło wymiany z innymi gospodarkami UE, a w jakim wiązało się z realizowaniem handlu z krajami trzecimi. Partnerów handlowych niebędących członkami UE podzielono na pięć grup: obejmujących regiony Azji Wschodniej i Południowo-Wschodniej, Ameryki Południowej i Środkowej, Ameryki Północnej (kraje zrzeszone w NAFTA), Rosję oraz resztę krajów. Analizując wewnętrzne powiązania handlowe nowych krajów członkowskich UE wyróżniono grupę gospodarek należących do strefy euro oraz pozostających poza wspólnym obszarem walutowym. Ponadto, zbadano rolę gospodarki Niemiec w ożywieniu dynamiki wzrostu eksportu i importu omawianej grupy krajów, ze względu na to, że większość omawianych krajów realizuje z Niemcami największą część swoich obrotów w handlu zagranicznym. Horyzont czasowy analizy obejmuje okres od 2010 r., kiedy omawiane gospodarki zaczęły odnotowywać dodatnie tempo wzrostu PKB 2 do 2012 r., za który dostępne były najnowsze dane statystyczne. 1. Poziom otwartości gospodarek nowych krajów członkowskich UE Większość gospodarek nowych krajów członkowskich UE charakteryzuje wysoki poziom otwartości. Najczęściej stosowany do oceny stopnia otwartości gospodarek wskaźnik, kalkulowany jako stosunek sumy eksportu i importu do PKB, wynosił w 2012 r. średnio dla 10 omawianych krajów 128%. Najwyższą relację eksportu i importu do PKB odnotowują gospodarki Słowacji i Estonii, odpowiednio 173% i 164% (rysunek 1). Wysoki poziom integracji handlowej charakteryzuje także Czechy, Węgry i Litwę, dla których wskaźnik szacowany jest na ok. 150% (2012 r.). W przypadku większych gospodarek - Polski i Rumunii, relacja sumy eksportu i importu do PKB jest niższa i wynosi odpowiednio 76% i 73% (2012 r.). Własność ta, charakterystyczna jest także dla innych dużych gospodarek, np. w przypadku części krajów starej Unii np. Francji, Włoch, czy Wielkiej Brytanii, współczynniki otwartości są stosunkowo niskie i wynoszą ok. 60%. Niższy poziom otwartości 1 W ramach niniejszego opracowania badaniu poddano nowe kraje członkowskie Unii Europejskiej położone w Europie Środkowo-Wschodniej. Uwzględniono zatem osiem krajów, które przystąpiły do UE w 2004 r. (Czechy, Polskę, Słowację, Węgry, Estonię, Litwę, Łotwę i Słowenię) oraz dwa kraje, które są członkami UE od 2007 r. Bułgarię i Rumunię. 2 Spośród badanych 10 gospodarek UE, jedynie Polska w 2009 r. nie odnotowała ujemnego tempa wzrostu PKB, dlatego o wychodzeniu gospodarek z recesji w 2010 r. można mówić w odniesieniu do pozostałych dziewięciu.
dużych gospodarek wynika z tego, że one są w stanie w większym stopniu zaspokoić popyt wewnętrzny własną produkcją, jak również dysponując większym rynkiem wewnętrznym wykazują wyższą krajową absorpcję, która może obniżać skłonność do eksportu 3. W porównaniu z pozostałymi gospodarkami Unii Europejskiej, dla których średni poziom współczynnika otwartości wynosi ok. 114% 4, relacja sumy eksportu i importu do PKB (wartość średnia) w nowych krajach członkowskich jest wyższa, co implikuje ich większą podatność na zakłócenia o charakterze zewnętrznym. Rysunek 1: Poziom otwartości gospodarek nowych krajów członkowskich (suma eksportu i importu jako % PKB) w latach 1995, 2004, 2009 i 2012 Dane: UNCTAD, http://unctad.org/en/pages/statistics.aspx (dostęp sierpień 2013) Wysoki poziom otwartości gospodarek nowych krajów członkowskich UE jest wynikiem wieloletniego procesu transformacji i liberalizacji zasad prowadzenia handlu zagranicznego. W połowie lat 80tych poziom otwartości gospodarki Polski, czy Rumunii wynosił ok. 35%, w ciągu dziesięciu kolejnych lat wzrósł odpowiednio do 40% i 50%. Inne gospodarki regionu Europy Środkowo-Wschodniej cechowały w latach 90tych wskaźniki otwartości ok. 60% (Węgry, Łotwa) oraz 80% (Bułgaria, Czechy, Słowacja, Słowenia). Najwyższy współczynnik integracji handlowej w połowie lat 90tych wykazywały gospodarki Litwy i Estonii (ok. 90-100%), przy czym na początku tej dekady ich otwartość była dużo niższa i oscylowała wokół 60%. Tendencja wzrostowa relacji eksportu i importu względem PKB utrzymywała się we wszystkich omawianych krajach od początku lat 90tych do 2008 r. Sprzyjał jej proces integracji z krajami Wspólnoty Europejskiej, z którymi na początku lat 90tych podpisano umowy o stowarzyszeniu. Wprowadzały one stopniową liberalizację 3 Badania prowadzone dla Wielkiej Brytanii w odniesieniu do skutków silnej deprecjacji funta po kryzysie w Europejskim Systemie Walutowym w 1992 r. wykazały, że przyczyną stosunkowo słabego wzrostu eksportu do Niemiec (pomimo ponad 20% deprecjacji funta wobec marki niemieckiej) był wzrost popytu wewnętrznego, na który producenci brytyjscy zareagowali zwiększeniem produkcji w celu zaspokojenia konsumpcji krajowej. 4 Średnia arytmetyczna współczynników otwartości 17 krajów UE gospodarek, czyli członków UE przed 2004 r. oraz Malty i Cypru. Dane: obliczenia własne na podstawie danych UNCTAD za rok 2012.
wymiany handlowej, która stwarzała gospodarkom przechodzącym transformację ustrojową, nowe warunki dla kreacji handlu. Silny efekt kreacji handlu prowadzący zarówno do wzrostu stopnia otwartości gospodarek, jak i do wzmocnienia wymiany z krajami Unii Europejskiej zaobserwowano w nowych krajach członkowskich w okresie poprzedzającym ich pełne członkostwo w strukturach unijnych. W 2004 r., kiedy osiem spośród omawianych gospodarek uzyskało pełne członkowstwo w Unii Europejskiej, średni poziom ich otwartości sięgał 105%. W przypadku Bułgarii i Rumunii, które przystąpiły do Unii trzy lata później, współczynniki otwartości wynosiły odpowiednio 116% i 74%. Stosunek wartości eksportu i importu do PKB przed kryzysem (2008 r.) szacowany dla 10 nowych krajów członkowskich UE wynosił średnio 112%, przy utrzymujących się dominujących powiązaniach handlowych realizowanych w ramach ugrupowania (ok. 70% całości eksportu i importu). W okresie kryzysu finansowego w 2009 r. wszystkie omawiane gospodarki odnotowały spadek relacji wymiany handlowej (wartości eksportu i importu) do PKB (rysunek 1). Uwzględniając w 2009 r., ujemne tempo wzrostu lub (jak w przypadku Polski) redukcję dodatniej stopy wzrostu PKB, spadek współczynnika otwartości musiał się wiązać z silniejszymi w stosunku do PKB zmianami eksportu i importu. Przeciętny poziom współczynnika otwartości dla 10 omawianych gospodarek zmniejszył się z 112% w 2008 r. do 93% w 2009 r. Największe redukcje tego wskaźnika nastąpiły w Estonii, Łotwie i Bułgarii. Od 2010 r. gospodarki nowych krajów członkowskich zaczęły odnotowywać przyspieszenie wzrostu PKB i obrotów w handlu zagranicznym, przy czym dynamika eksportu i importu była wyższa niż PKB, w wyniku czego nastąpił wzrost poziomu współczynników otwartości. W 2011 r. relacja sumy eksportu i importu względem PKB wzrosła dla badanej grupy gospodarek średnio do 126%, a w 2012 r. do 128%. Uwzględniając powyższe cechy gospodarek nowych krajów członkowskich UE można wnioskować, że handel zagraniczny stanowi dla nich istotny kanał oddziaływania na gospodarkę, w tym także przenoszenia wstrząsów gospodarczych zwłaszcza w ramach ugrupowania. 2. Reakcje eksportu i importu nowych krajów członkowskich UE w 2009 r. Ze względu na wysoki poziom otwartości i strukturę wymiany handlowej zorientowaną na handel wewnątrzunijny gospodarki nowych krajów członkowskich doświadczyły w czasie kryzysu finansowego w 2009 r. silnych spadków obrotów handlowych. Efekty redukcji PKB w krajach tzw. starej Unii skutkowały gwałtownym spadkiem zarówno wolumenu eksportu, jak i importu nowych krajów członkowskich UE, dla których gospodarki z Europy Zachodniej są głównymi partnerami handlowymi. Ograniczenie eksportu w 10 nowych krajach członkowskich UE w 2009 r. w stosunku do roku poprzedniego wyniosło średnio 12,5%. W kalkulacjach dynamiki handlu zagranicznego uwzględniono wartości eksportu i importu w cenach z roku poprzedniego, co pozwoliło oszacować realne zmiany przepływów handlowych 5. 5 Zmiany eksportu w 2009 r. w stosunku do roku poprzedniego liczone w cenach bieżących były dużo większe i sięgały, średnio dla 10 nowych krajów członkowskich, -22% (Dane: Eurostat http://epp.eurostat.ec.europa.eu).
Najsilniejszą redukcję eksportu odnotowały gospodarki ze sztywnymi kursami walutowymi: Estonia (21%), Słowacja (16,3%), Słowenia (16,1%), a także Litwa (12,6%) i Łotwa (13,1%) 6, w których spadki popytu zagranicznego nie zostały zrekompensowane przez dostosowania kursowe. Najmniejszych zmian eksportu doświadczyły Rumunia (-6,4%) i Polska (-6,8%) funkcjonujące w systemach kursów zmiennych. Waluty tych krajów podlegały w czasie kryzysu silnej deprecjacji, co pozwoliło poprawić ich konkurencyjność cenową i złagodzić skutki spadku popytu zagranicznego. Warto przy tym zaznaczyć, że redukcje eksportu w odniesieniu do sektora dóbr, który stanowi zasadniczą część wymiany handlowej omawianej grupy krajów, były w większości przypadków silniejsze niż ograniczenia eksportu usług 7. Rysunek 2: Zmiany eksportu i importu 10 nowych krajów członkowskich UE w 2009 r. (w stosunku do poziomu z roku poprzedniego, w %) Dane: Eurostat, http://epp.eurostat.ec.europa.eu (dostęp sierpień 2013) Recesja bądź (jak w przypadku Polski) spowolnienie tempa wzrostu PKB mające miejsce w 2009 r. wywołały w nowych krajach członkowskich także ostre ograniczenia w imporcie. Średnio dla badanej grupy krajów import zmniejszył się o 21% (2009 r.) 8. Podobnie jak w przypadku eksportu, również zmiany importu były silniejsze w odniesieniu do sektora dóbr niż usług, przy czym wszystkie analizowane gospodarki wykazały tę właściwość. Największe spadki importu dóbr i usług miały miejsce w krajach bałtyckich: Estonii (31,1%), 6 Łotwa nie funkcjonuje w systemie sztywnego kursu walutowego, ale w systemie konwencjonalnego kursu stałego, który dopuszcza maksymalne wahania jedynie w wysokości +/-1% od kursu centralnego. 7 Gospodarkami, w których odnotowano silniejsze reakcje eksportu usług były Słowacja, Litwa i Łotwa. Eksport usług w 2009 r. (liczony w cenach z 2008 r.) zmniejszył się w stosunku do poziomu z 2008 r. w tych krajach odpowiednio o 25%, 16% i 17%. Podczas gdy redukcje eksportu dóbr wyniosły: 15,2% na Słowacji, 11,9% na Litwie i 10,8% na Łotwie (Dane: Eurostat). 8 Zmiany importu liczonego w cenach bieżących wyniosły średnio dla 10 nowych krajów członkowskich UE 30%, przy czym w niektórych gospodarkach (np. Estonii, Litwie czy Łotwie) sięgały ponad 40%.
Litwie (28,1%) i Łotwie (31,7%), co było związane z głębokimi recesjami, jakich doświadczyły te gospodarki w 2009 r. 9 Z kolei w gospodarkach, gdzie wyhamowanie stóp wzrostu PKB było najsłabsze (Polska i Czechy 10 ) redukcje importu okazały się najmniejsze, choć ich skala sięgała 12% i znacznie przekraczała zmiany PKB. W pozostałych nowych krajach członkowskich UE import zmniejszył się od 14,8% (na Węgrzech) do 20% (w Bułgarii). We wszystkich analizowanych gospodarkach dynamika zmian importu była silniejsza niż eksportu (rysunek 2), co skutkowało poprawą sald bilansów handlowych (tabela 1). Powiększające się w wielu gospodarkach przed kryzysem deficyty handlowe (np. w Bułgarii, Estonii, Łotwie, Litwie, Rumunii, Polsce) zostały w 2009 r. znacznie ograniczone. Z kolei kraje, które przed kryzysem odnotowały dodanie saldo obrotów handlu zagranicznego w 2009 r. zwiększyły swoje nadwyżki (Czechy, Węgry). Poprawa sald na rachunkach obrotów handlowych dotyczyła zarówno wartości bezwzględnych, jak i relacji eksportu netto do PKB (tabela 1). Tabela 1 : Salda bilansu handlu zagranicznego jako % PKB w okresie 2004-2012 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Bułgaria -11,3-15,4-17,5-19,7-20,6-8,2-2,5 0,4-3,1 Czechy 0,1 2,8 3,2 2,9 2,6 4,3 3,4 3,9 5,1 Estonia -7,0-6,4-10,6-10,0-4,5 5,8 7,5 6,4 2,7 Łotwa -15,9-15,2-22,3-20,5-13,8-1,1-0,9-4,3-3,0 Litwa -6,9-7,2-10,3-13,3-11,7-1,7-1,9-2,6 0,6 Węgry -3,2-1,6-1,1 0,7 0,3 4,7 6,4 6,5 7,6 Polska -2,4-0,8-1,9-3,3-4,8-0,6-1,8-1,6-0,1 Rumunia -9,0-10,2-12,0-14,0-13,1-6,1-5,8-5,4-5,2 Słowenia -1,2-0,4-0,5-1,8-2,6 1,9 0,8 1,1 3,9 Słowacja -3,0-4,3-3,3-0,5-1,9-0,1 0,1 0,9 5,5 Dane: Eurostat, http://epp.eurostat.ec.europa.eu (dostęp sierpień 2013) 3. Dynamika eksportu i importu w okresie 2010-2012 Po gwałtownych spadkach eksportu i importu w 2009 r. w badanej grupie gospodarek w 2010 r. nastąpił wyraźny wzrost obrotów handlowych. Średnie tempo ożywienia eksportu w 10 nowych krajach członkowskich UE sięgało prawie 15%, co pozwoliło przywrócić poziom sprzedaży zagranicznej sprzed kryzysu. Roczne stopy wzrostu eksportu dóbr i usług wynosiły od 10,2% (w Słowenii) do 23,7% (w Estonii) 11. Obok Estonii najwyższe tempo wzrostu eksportu w 2010 r. odnotowały Litwa (17,4%) i Słowacja (16%). W krajach tych ożywienie eksportu było najwyższe także w kolejnych latach: 2011 (odpowiednio 14,1% i 12,7%) i 2012 9 Produkcja realna na Łotwie spadła o 17,7%, na Litwie 14,8%, a w Estonii stopa wzrostu realnego PKB wyniosła -14,1% (Dane: Eurostat). 10 Stopa wzrostu realnego PKB w 2009 r. wyniosła dla Polski 1,6%, a dla Czech -4,5%. (Dane: Eurostat). 11 Wzrost kalkulowany w oparciu o wartości eksportu liczone w cenach z roku poprzedniego. Dynamika eksportu liczonego w cenach bieżących była wyższa i sięgała np. w Estonii 41%, a w Słowenii 11,5%.
(11,9% i 8,6%). Wysoka dynamika wzrostu eksportu w 2010 r. wynosząca od 12,1% do 15,4% miała miejsce także w Czechach, Bułgarii, na Węgrzech, w Rumuni i Polsce (rysunek 3). W 2011 r. kontynuowana była tendencja wzrostu eksportu, którego przeciętne tempo w badanych krajach wyniosło 11,6%. Warto zaznaczyć, że wyraźnemu ożywieniu eksportu po 2009 r. sprzyjały procesy dostosowawcze w zakresie cen, płac, które skutkowały redukcjami poziomu realnych kursów walutowych. W 2012 r. średnie tempo wzrostu eksportu zmniejszyło się do 4,3%, co niewątpliwie związało się z wyhamowaniem tempa wzrostu PKB gospodarek będących ważnymi partnerami handlowymi dla krajów UE z Europy Środkowo- Wschodniej. Rysunek 3: Roczne stopy wzrostu eksportu w latach 2010-2012 (w %) ane: Eurostat, http://epp.eurostat.ec.europa.eu (dostęp sierpień 2013) D Warto zaznaczyć, że w okresie 2010-2012 stopy wzrostu eksportu znacznie przekraczały zmiany łącznej produkcji omawianych gospodarek, co pozwoliło zwiększyć wartość eksportu w stosunku do PKB (rysunek 4). Ponadto, ożywienie eksportu było większe w odniesieniu do sektora dóbr niż usług i wynosiło średnio 18,6% (2010 r.) i 13% (2011 r.). Rysunek 4: Wartość eksportu i importu dóbr i usług w relacji do PKB (w % jako średnia dla 10 nowych krajów członkowskich UE))
Dane: Eurostat, http://epp.eurostat.ec.europa.eu (dostęp sierpień 2013) Dynamika zmian importu także wskazuje na wyraźne ożywienie wymiany handlowej po 2009 r., przy czym tempo wzrostu importu było niższe niż eksportu. Umożliwiło to dalszą redukcję deficytów handlowych lub, jak w przypadku Czech, Estonii i Węgier, a także Słowenii, utrzymanie nadwyżek w bilansach handlowych (tabela 1). W okresie 2010-2012 najwyższe stopy wzrostu importu odnotowały kraje bałtyckie (średniorocznie od 12,9% do 19,4%). Zmiany te mogły wynikać z chęci odbudowy popytu na import, który w tych gospodarkach spadł najsilniej w 2009 r. Ponadto, ożywienie importu było stymulowane (zwłaszcza w 2011 r.) wysokimi stopami wzrostu PKB, które w 2011 r. sięgały 9,6% w Estonii, 6% na Litwie i 5,3% na Łotwie. Utrzymaniu przez kraje bałtyckie najwyższego w badanej grupie krajów tempa wzrostu importu w 2012 r. sprzyjało dalsze ożywienie gospodarcze, bowiem PKB wzrósł o 11,4% na Łotwie, 3,9% w Estonii i 3,4% na Litwie. Oprócz krajów bałtyckich wysokie tempo wzrostu importu po 2009 r. wykazała Słowacja, która w czasie kryzysu doświadczyła także bardzo dużych redukcji importu (ok. 20%). W okresie 2010-2012 średnie tempo ożywienia importu wyniosło na Słowacji 9,3%, przy czym podobnie jak w innych gospodarkach wzrost był najwyższy w 2010 i 2011 r. (odpowiednio 14,9% i 10,1%) (rysunek 5). W pozostałych gospodarkach ożywienie importu było także większe w latach 2010 i 2011 (średniorocznie od 7% na Słowenii do 11% w Czechach) niż w 2012 r.. W 2012 r. dynamika wzrostu importu wyraźnie osłabła (rysunek 5), co wiązało się z wyhamowaniem wzrostu PKB w tych gospodarkach. W przypadku Słowenii, Rumunii i Polski w 2012 r. stopy wzrostu importu były ujemne i wynosiły odpowiednio -4,7%, -0,9% i - 0,7%. Rysunek 5: Roczne stopy wzrostu importu w latach 2010-2012 (w %)
Dane: Eurostat, http://epp.eurostat.ec.europa.eu (dostęp sierpień 2013) W okresie 2010-2012 tempo wzrostu importu przewyższało wzrost produkcji, dlatego, jak można zauważyć na rysunku 4, stosunek importu do PKB w badanej grupie krajów zwiększył się średnio z ok. 55% w 2009 r. do 72%. Ponadto, podobnie jak w przypadku reakcji eksportu, także zmiany importu w okresie 2010-2011 były większe w odniesieniu do sektora dóbr niż usług. 4. Kierunki ożywienia i zmiany struktury wymiany handlowej w okresie 2010-2012 Analizując strukturę geograficzną eksportu i importu 10 nowych krajów członkowskich UE po 2009 r. można stwierdzić, że nadal głównym ich partnerem handlowym pozostają gospodarki UE. Jednak po kryzysie udziały zarówno eksportu do UE, jak i importu z UE w ogólnym poziomie tych strumieni handlu zmniejszyły się w porównaniu z okresem przed 2009 r. Porównując zmiany struktury geograficznej handlu uwzględniono średnie udziały w eksporcie i imporcie z okresu trzech lat poprzedzających kryzys (lata 2006-2008) oraz trzech lat po tzw. Wielkiej Recesji w 2009 r. (lata 2010-2012). Partnerów handlowych podzielono na osiem grup obejmujących gospodarki: Niemiec, krajów strefy euro (z wyłączeniem Niemiec), krajów UE nienależących do strefy euro, krajów Ameryki Północnej (NAFTA), Ameryki Południowej i Środkowej, Azji Wschodniej i Południowo-Wschodniej, Rosji oraz resztę krajów. W odniesieniu do eksportu udział wymiany handlowej badanych krajów wzrósł z gospodarkami Azji, Rosji, UE spoza strefy euro, Ameryki Południowej i Środkowej, a także reszty świata (punkty poniżej linii 45 stopni na rys. 6) Zmniejszenie udziałów w eksporcie 10 nowych krajów członkowskich po 2009 r. odnotowano w relacjach z krajami strefy euro, Niemcami i krajami NAFTA (punkty powyżej linii 45 stopni na rys. 6). Rysunek 6: Udziały eksportu nowych krajów członkowskich UE do ośmiu grup partnerów handlowych (jako % całości eksportu) w okresie 2006-2008 i 2010-2012
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych UNCTAD Spadek udziału eksportu do krajów strefy euro (z wyłączeniem Niemiec) wyniósł 2 pkt. proc. (z 30,7% do 28,7%). Największe redukcje udziału eksportu do krajów strefy euro odnotowały Bułgaria (o 4,7 pkt. proc.), Słowenia (o 3,7 pkt. proc.), Słowacja (o 3 pkt. proc.), Rumunia (o 2,8 pkt. proc.) i Łotwa (o 2,3 pkt. proc.). Najmniejszych spadków pozycji strefy euro w strukturze eksportu doświadczyły Węgry (o 0,6 pkt. proc.) i Polska (o 0,8 pkt. proc.). Litwa była jedynym spośród badanych krajów, którego udział eksportu do strefy euro zwiększył się (o 0,5 pkt. proc.). Warto zauważyć, że redukcje udziału strefy euro w całości eksportu badanych krajów były większe niż spadki udziału eksportu do Niemiec. Udział eksportu na rynek niemiecki zmniejszył się średnio w badanej grupie z 24% do 23,4%, czyli o 0,6 pkt. proc. Gospodarka Niemiec okazała się zatem względnie stabilnym buforem popytu zagranicznego. W przypadku czterech gospodarek: Rumunii, Bułgarii, Litwy i Czech udział eksportu do Niemiec w strukturze całości eksportu zwiększył się. Dla Polski, Estonii i Słowenii redukcje udziału eksportu do Niemiec były mniejsze niż 0,4 pkt. proc. Największych zmian ograniczających udział Niemiec w strukturze eksportu doświadczyły gospodarki Węgier (o 2,5 pkt. proc.) i Słowacji (o 1,2 pkt. proc.), przy czym były one mniejsze niż spadek udziałów eksportu tych krajów do pozostałych gospodarek strefy euro. Trzecią grupą partnerów handlowych, spośród wyróżnionych w analizie, której udział w strukturze eksportu nowych krajów członkowskich się zmniejszył po 2009 r., były kraje
NAFTA. Spadki udziałów eksportu do tego regionu były jednak niewielkie i wyniosły od 0,02 pkt. proc. (Estonia, Czechy) do 0,8 pkt. proc. (Bułgaria). W przypadku Węgier i Polski udział eksportu do krajów NAFTA zwiększył się (odpowiednio o 0,8 pkt. proc. i 0,33 pkt. proc.) Rynki, do których eksport nowych krajów członkowskich UE wrastał najbardziej dynamicznie w okresie po 2009 r. objęły gospodarki UE nienależące do strefy euro, a także Azji Południowo-Wschodniej i Rosji. Udział eksportu do krajów UE spoza strefy euro zwiększył się o 1,8 pkt. proc. z 22,1% do 23,9%. Największy wzrost udziałów eksportu do tej grupy krajów odnotowały Bułgaria, Słowacja i Węgry (od 1,7 do 4 pkt. proc.). Część badanych gospodarek, w tym Litwa i Czechy zmniejszyły udział eksportu do innych krajów UE spoza strefy euro. Udział eksportu badanej grupy krajów do Azji Wschodniej i Południowo-Wschodniej w strukturze ich łącznego eksportu wzrósł z 2,1% do 3,1%, a do Rosji z 3,7% do 4,3%. Ten ostatni rynek był szczególnie popularny dla eksporterów z krajów bałtyckich i Słowacji. Z kolei udział w rynkach azjatyckich najbardziej zwiększyły Węgry, Słowacja, Łotwa i Estonia. Wzrost udziału eksportu odnotowano także do krajów Ameryki Południowej i Środkowej oraz grupy krajów zaliczonej do tzw. reszty świata (ROW 12 ). Zmiany udziału tych rynków w ogólnej strukturze eksportu nowych krajów członkowskich UE nie były duże i wyniosły w obu przypadkach 0,1 pkt. proc. Analiza struktury geograficznej handlu wskazuje na większe zmiany w imporcie niż eksporcie po 2009 r. Badanie objęło import z tych samych ośmiu rynków, które były uwzględnione w strukturze eksportu. Rysunek 7 przedstawia zmiany udziałów poszczególnych grup krajów w imporcie nowych krajów członkowskich UE. Jak można zauważyć w okresie 2010-2012 wzrósł udział importu nowych krajów członkowskich z krajów zaliczonych w badaniu do reszty świata (o 3,8 pkt. proc.), a także z Azji (o 2,4 pkt. proc.), z krajów UE spoza strefy euro (o 0,6 pkt. proc.), Rosji i krajów NAFTA (punkty poniżej linii 45 stopni na rys.7). W odniesieniu do dwóch ostatnich grup odnotowano niewielkie wzrosty udziałów importu (ok. 0,1 pkt. proc.). Wśród krajów, które najbardziej zwiększyły udział krajów azjatyckich w swoim imporcie były Czechy, Słowacja (po blisko 4,5 pkt. proc.) oraz Polska (o 3 pkt. proc.). W przypadku importu z krajów zaliczonych do reszty świata (ROW) największy wzrost udziałów w imporcie wykazały Rumunia, Słowenia i Słowacja. Z kolei, udział importu z krajów UE nienależących do strefy euro najbardziej zwiększyły Rumunia, Estonia, Łotwa i Bułgaria (od 5,5 do 2,8 pkt. proc.). Część krajów, w tym Polska odnotowały po 2009 r. zmniejszenie udziału importu z tej grupy, przy czym skala tych zmian wyniosła od 0,5 (Polska) do 1,8 (Słowacja, Litwa) pkt. proc. Rysunek 7: Udziały importu nowych krajów członkowskich UE do ośmiu grup partnerów handlowych (jako % całości importu) w okresie 2006-2008 i 2010-2012 12 ROW rest of the world
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych UNCTAD Udział importu z krajów strefy euro 13 zmniejszył się, podobnie jak udział importu z Niemiec i krajów Ameryki Środkowej i Południowej (punkty powyżej linii 45 stopni na rys.7). Spadek udziału importu Niemiec był największy i sięgał 2 pkt. proc. W przypadku importu z pozostałych krajów strefy euro, nowe kraje członkowskie UE zmniejszyły udział średnio o 1,7 pkt. proc. Zmiany udziału importu z krajów Ameryki Środkowej i Południowej były dużo mniejsze i wyniosły 0,01 pkt. proc. Redukcje importu ze strefy euro były największe w gospodarkach Słowenii (o 7 pkt. proc.) i Estonii (o 4 pkt. proc.), a udział importu z Niemiec najbardziej ograniczyły oprócz Słowenii (o 3,3 pkt. proc.), także Litwa (o 3,8 pkt. proc.) i Łotwa (2,3 pkt. proc.). Udział importu z Niemiec w łącznej strukturze importu Polski zmniejszył się o 2 pkt. proc., a udział pozostałych krajów strefy euro o 2,4 pkt. proc. 5. Zakończenie Analiza wymiany handlowej nowych krajów członkowskich UE pokazała, że po gwałtownym załamaniu eksportu i importu w 2009 r., nastąpiło szybkie ożywienie strumieni handlu, które nie tylko przywróciło poziom wymiany sprzed 2009 r., ale w wielu przypadkach go przewyższyło. Stosunek wartości eksportu i importu do PKB, stosowany jako miara otwartości gospodarki, zmniejszył się w czasie kryzysu z 112% w 2008 r. do 93% w 2009 r. Uwzględniając w 2009 r., ujemne tempo wzrostu lub (jak w przypadku Polski) redukcję 13 W niniejszym badaniu, z uwagi na analizę gospodarki Niemiec jako odrębnego partnera handlowego, strefa euro nie uwzględnia tej gospodarki.
dodatniej stopy wzrostu PKB, spadek współczynnika otwartości był wynikiem silniejszych w stosunku do PKB zmian eksportu i importu. Od 2010 r. gospodarki nowych krajów członkowskich zaczęły odnotowywać przyspieszenie wzrostu zarówno PKB i obrotów w handlu zagranicznym, przy czym dynamika eksportu i importu była wyższa niż PKB, w wyniku czego nastąpił wzrost poziomu współczynników otwartości. W 2011 r. relacja sumy eksportu i importu względem PKB wzrosła w badanej grupie dziesięciu nowych krajów członkowskich UE średnio do 126%, a w 2012 r. do 128%. Oznaczało to, że handel zagraniczny nadal stanowi dla nich istotny kanał oddziaływania na gospodarkę, w tym także przenoszenia wstrząsów gospodarczych zwłaszcza w ramach ugrupowania, z którym wymiana (zarówno eksport jak i import stanowi ok. 70%). Ze względu na to, że w okresie ożywienia po 2009 r. dynamika wzrostu eksportu była większa niż importu w badanej grupie krajów doszło do redukcji deficytów handlowych lub, jak w przypadku Czech i Węgier do zwiększenia nadwyżek, które te gospodarki wykazywały przed kryzysem. Dodatnie saldo obrotów handlowych w okresie 2010-2012 utrzymywały także Estonia i Słowenia, które w 2009 r. dzięki większym spadkom importu niż eksportu dołączyły do grupy krajów z nadwyżkami w handlu zagranicznym. Analizując zmiany udziałów poszczególnych grup krajów w eksporcie i imporcie dziesięciu krajów UE z Europy Środkowo-Wschodniej zauważono, że udziały realizowane z krajami strefy euro oraz Niemcami zmniejszyły się. W przypadku eksportu spadek udziału miał także miejsce w odniesieniu do krajów NAFTA, natomiast w imporcie udział zmniejszył się krajów z Ameryki Południowej i Środkowej. Warto zauważyć, że redukcje udziału eksportu do Niemiec, będących dla większości badanych krajów głównym partnerem handlowym, były mniejsze niż do pozostałych krajów strefy euro. Wyniki te mogą potwierdzać tezę, że gospodarka Niemiec stanowi dla badanej grupy krajów stosunkowo stabilny rynek eksportowy. W przypadku importu ograniczenia udziału Niemiec średnio dla 10 nowych krajów członkowskich były większe w porównaniu do redukcji udziałów importu z innych krajów strefy euro. Jeśli chodzi o partnerów handlowych z Azji oraz UE z wyłączeniem krajów strefy euro, to udziały zarówno w eksporcie, jak i imporcie zwiększyły się. Ponadto wzrosły także, udziały eksportu i importu z krajami zaliczonymi do grupy reszta świata, co wskazuje na potencjalne możliwości intensyfikacji handlu z tą grupą krajów. Bibliografia Baldwin R. (2009), The Great Trade Collapse: What caused it and what does it mean?, 27 November, dostęp: http://www.voxeu.org/article/great-trade-collapse-what-caused-it-andwhat-does-it-mean. Baldwin R., Evenett S. (2009), The collapse of global trade, murky protectionism, and the crisis: Recommendations for the G20, CEPR, London, http://www.voxeu.org/reports/protectionism.pdf
Baldwin R., Taglioni D. (2009), The great trade collapse and trade imbalances w The Great Trade Collapse: Causes, Consequences and Prospects (red. R. Baldwin), A VoxEU.org Publication, Centre for Economic Policy Research, dostęp na www.cepr.org Eichengreen (2009), Lessons of the Crisis for Emerging Markets, ADBI Working Paper Series, Asian Development Bank Institute, dostęp: www.adbi.org/files/2009.12.15.wp179.lessons.crisis.emerging.markets.pdf Eurostat (dane statystyczne, http://epp.eurostat.ec.europa.eu, dostęp sierpień 2013) Fontagné L, Gaulier G. (2009), French exporters and the global crisis, w The Great Trade Collapse: Causes, Consequences and Prospects (red. R. Baldwin), A VoxEU.org Publication, Centre for Economic Policy Research, dostęp na www.cepr.org Lee M., Park D., Abdon A., Estrada G. (2013), Economic Impact of Eurozone Sovereign Debt Crisis on Developing Asia, ADB Economics Working Papers Series No. 336, January 2013, Asian Development Bank. www.international- McKinnona (2009), Collapse in the World Trade, dostęp: economy.com/tie_sp09_worldtrade.pdf Mora J., Powers W. (2009), Did trade credit problems deepen the graet trade collapse? w The Great Trade Collapse: Causes, Consequences and Prospects (red. R. Baldwin), A VoxEU.org Publication, Centre for Economic Policy Research, dostęp na www.cepr.org UNCTAD, http://unctad.org/en/pages/statistics.aspx (dostęp sierpień 2013)