Organ Komitetu Ekonomiki Rolnictwa PAN, Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej PIB, i Sekcji Ekonomiki Rolnictwa PTE

Kwartalnik 3 (308) 2006 Organ Komitetu Ekonomiki Rolnictwa PAN, Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej PIB, i Sekcji Ekonomiki Rolnictwa PTE

RADA PROGRAMOWA Wojciech Józwiak, Bogdan Klepacki, Stanisław Krasowicz, Włodzimierz Rembisz, Michał Sznajder, Andrzej Wiatrak, Jerzy Wilkin, Zofia Wyszkowska KOMITET REDAKCYJNY M. Adamowicz, M. Duczkowska-Piasecka, A. Kowalski (red. nacz.), A. Rosner, Z. Smoleński (sekretarz redakcji), R. Urban, W. Ziętara. Redaktor: E. Dzierżawa Wydanie publikacji dofinansowane przez Komitet Badań Naukowych WARUNKI PRENUMERATY Prenumerata krajowa: Za pośrednictwem RUCH S.A. wpłaty na prenumeratę przyjmują jednostki kolportażowe RUCH S.A. właściwe dla miejsca zamieszkania. Termin przyjmowania wpłat na prenumeratę krajową do 5 każdego miesiąca poprzedzającego okres rozpoczęcia prenumeraty. Prenumerata opłacana w złotówkach ze zleceniem wysyłki za granicę: Informacji o warunkach prenumeraty i sposobie zamawiania udziela RUCH S.A. Oddział Krajowej Dystrybucji Prasy, 01-248 Warszawa, ul. Jana Kazimierza 31/33. Telefony: prenumerata płatna w walucie obcej: 22 532 87 31 prenumerata płatna w PLN: 22 532 88 16, 22 532 87 34, 22 352 88 19 infolinia: 0 800 120 029. Wpłaty w PLN na konto w banku: PEKAO S.A. IV O/Warszawa, nr 68124010531111000004430494 lub w kasie Oddziału. Dokonując wpłaty na prenumeratę w Banku czy też w Urzędzie Pocztowym należy podać: nazwę naszej firmy, nazwę banku, numer konta, czytelny adres odbiorcy za granicą, okres prenumeraty, rodzaj wysyłki (pocztą priorytetową lub ekonomiczną) oraz zamawiany tytuł. Warunkiem rozpoczęcia wysyłki prenumeraty jest dokonanie wpłaty na nasze konto. Prenumerata opłacana w dewizach przez odbiorcę z zagranicy: Przelewem na nasze konto w banku: SWIFT banku: PKOPPLPWWA4 w USD: PEKAO S.A. IV O/Warszawa IBAN PL54124010531787000004430508 w EUR: PEKAO S.A. IV O/Warszawa IBAN PL46124010531978000004430511 po dokonaniu przelwu prosimy o przesłanie kserokopii polecenia przelewu z podaniem adresu i tytułu pod nr faxu: +48 22 532 87 31. Opłaty za prenumeratę można dokonać również czekiem wystawionym na firmę RUCH SA OKDP, przesłanym razem z zamówieniem listem poleconym na adres jw. Informujemy, że klienci płacący z zagranicy mogą też dokonać wpłaty na prenumeratę kartami kredytowymi VISA i MASTERCARD w internecie http://www.ruch.pol.pl Zamówienia na prenumeratę przyjmują również księgarnie Domu Handlowego Nauki Sp. z o.o.: 40-007 Katowice, ul. Bankowa 11 02-352 Warszawa, ul. Szczęśliwicka 2/17 Płatności gotówką, przelewem lub za zaliczeniem pocztowym. Prenumeratę i sprzedaż pojedynczych egzemplarzy prowadzi ponadto Redakcja ZER. Zamówienia na prenumeratę wraz z dowodem wpłaty na konto Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej: BPS S.A. O/Warszawa 07193015232020200253510001 prosimy nadsyłać pod adres IERiGŻ: 00-950 Warszawa, ul. Świętokrzyska 20, pok. 210a (skr. poczt. 984). Warszawa 2006 Nakład 400 egz. Ark. wyd. 15,50 Ark. druk. 11,00 Skład i łamanie: M. Polakowska-Karol Wydrukowano w Drukarni Karo tel. 0~22 790 20 19

Artykuły WOJCIECH JÓZWIAK GRAŻYNA NIEWĘGŁOWSKA TOMASZ CZEKAJ Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej PIB Warszawa ZACHOWANIA GOSPODARSTW DZIAŁAJĄCYCH NA OBSZARACH O NIEKORZYSTNYCH WARUNKACH Wstęp Od momentu wejścia Polski do Unii Europejskiej polska wieś i rolnictwo objęte zostały budżetowym wsparciem w ramach Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) oraz funduszy strukturalnych. Wśród działań zaliczanych do II filaru WPR, a realizowanych w ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW), jako pierwsze udostępnione zostały płatności z tytułu prowadzenia działalności rolniczej na terenach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW). Jest to, po dopłatach bezpośrednich, najpowszechniej stosowany instrument WPR. Dopłaty dla gospodarstw rolnych położonych na terenach ONW mają ograniczać spowodowane lokalnymi utrudnieniami różnice dochodów, w stosunku do dochodów pozostałych gospodarstw rolnych naszego kraju. Ma to z założenia przeciwdziałać lokalnemu wyludnianiu się obszarów wiejskich i zatracaniu ich rolniczego charakteru. Nie dysponujemy wiedzą o obszarach ONW i o gospodarstwach, które tam istnieją, ani też o zainteresowaniu producentów rolnych składaniem wniosków o stosowne dopłaty budżetowe. Niniejsza publikacja ma tę lukę wypełnić. Przeprowadzona analiza ma charakter analizy poziomej. Porównywano bowiem parametry charakteryzujące gospodarstwa wydzielonych grup między sobą. Gospodarstwem rolnym nazwano w tym opracowaniu gospodarstwo o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych, bez względu na rodzaj prowadzonej produkcji (roślinna, zwierzęca). Tylko takie gospodarstwa mogą być beneficjentami dopłat wypłacanych z tytułu położenia na terenach ONW. Dochody gospodarstw policzono jako różnicę wartości produkcji roślinnej, zwierzęcej i innej sprzężonej, powiększonej o subwencje budżetowe, oraz kosztów, które obejmują: zużycie bezpośrednie, amortyzację, podatki oraz koszty czynników zewnętrznych (opłata pracy najemnej, opłata za dzierżawę środków produkcji i odsetki od kredytów oraz pożyczek).

4 Wojciech Józwiak, Grażyna Niewęgłowska, Tomasz Czekaj Źródłem danych empirycznych były wyniki powszechnego spisu rolnego z 2002 roku [6], szacunki ekonomiczne dla rolnictwa (RER) [1] oraz efekty monitoringu Polskiego FADN. Dwa ostatnie źródła obejmują dane z 2004 roku. Charakterystyka obszarów ONW Obszary ONW obejmują w Polsce: 1. Obszary górskie, z gminami, w których ponad 50% użytków rolnych (UR) jest położone na wysokości powyżej 500 metrów n.p.m. Utrudnienia w gospodarowaniu na tych obszarach związane są z krótkim okresem wegetacji roślin oraz z występowaniem dużego nachylenia terenu, co zwiększa nakłady pracy i wymaga specjalnego sprzętu oraz określonego gospodarowania [7]. 2. Obszary nizinne, którym grozi zaprzestanie użytkowania ziemi, a w związku z tym również zmiana krajobrazu. Obszary nizinne podzielono na dwie strefy: strefę nizinną I i strefę nizinną II. Zasady wydzielania tych stref określa tabela 1. Liczba osób na 1 km 2 do 40 40,1-60 powyżej 60 Zasady wydzielania ONW na obszarach nizinnych Tabela 1 Wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej < 52 52,1-56 56,1-66,0 (warunki 66,1-72,5 (warunki (znaczne skrajnie (utrudnienia) niekorzystne) utrudnienia) niekorzystne) strefa II strefa II strefa II strefa I strefa I strefa I strefa I strefa I - strefa I - - Źródło: Plan rozwoju obszarów wiejskich dla Polski na lata 2004-2006. MRiRW, Warszawa 2004. 3. Obszary ze specyficznymi utrudnieniami, na których działalność rolnicza powinna być kontynuowana w celu poprawy stanu środowiska, utrzymania walorów krajobrazu i zachowania ich potencjału turystycznego. Obejmują one gminy rejonów podgórskich oraz obręby geodezyjne, które w przeszłości zostały wydzielone w strefie podgórskiej. Na obszarach tych gospodarstwa rolne charakteryzują się małą powierzchnią i niekorzystnym rozłogiem pól, a ze względu na rzeźbę terenu są też narażone na erozję wodną. Charakteryzowane obszary wyróżnia poza tym duży udział trwałych użytków zielonych w strukturze użytków rolnych. W efekcie, w zasięgu wydzielonych obszarów ONW znalazło się 50,7% użytków rolnych 1, zamieszkiwanych przez 48% ludności rolniczej. Uzupełnienie ONW według granic obrębów geodezyjnych spowodowało niewielki wzrost wydzielonych obszarów ONW. 1 Udział obszarów ONW w powierzchni użytków rolnych w Polsce nie odbiega od wielkości analogicznego wskaźnika obliczonego dla większości krajów członkowskich Unii Europejskiej. Jednak w Luksemburgu, Austrii, Grecji, Hiszpanii, Portugalii i Szwecji jest on większy, dużo mniejszy zaś w Belgii, Danii i Holandii.

Zachowania gospodarstw działających na obszarach o niekorzystnych warunkach 5 Tereny ONW w Polsce cechuje kilkukrotnie większa liczba ludności związanej z rolnictwem w przeliczeniu na jednostkę powierzchni użytków rolnych, w stosunku do terenów znajdujących się poza wydzielonymi strefami ONW [2]. Wymagania wobec beneficjentów ONW i płatności otrzymywane przez rolników Polskie prawo 2 określa wymagania wobec producentów rolnych, którzy składają wnioski o wsparcie z funduszy budżetowych z tytułu gospodarowania na obszarach ONW. W związku z tym producenci powinni prowadzić działalność rolniczą zgodnie z zasadami zwykłej dobrej praktyki rolniczej. Oznacza to, że powinni przestrzegać wymagań dotyczących: stosowania nawozów i ich przechowywania, rolniczego wykorzystania ścieków na terenie gospodarstwa rolnego, rolniczego wykorzystania komunalnych osadów ściekowych, stosowania i przechowywania środków ochrony roślin, gospodarki na użytkach zielonych, utrzymania czystości i porządku w gospodarstwie rolnym, ochrony siedlisk przyrodniczych, ochrony gleb, gospodarki wodnej. Jeżeli kontrola wykaże brak przestrzegania zasad zwykłej dobrej praktyki rolniczej, wówczas płatność ONW należna za dany rok podlega zmniejszeniu o 7% lub wstrzymaniu. Ponadto producent rolny, któremu przyznano płatność z tytułu ONW, jest zobowiązany przechowywać przez pięć lat: dowody zakupu nawozów i środków ochrony roślin, plan nawożenia i kopie pozwolenia wodnoprawnego w przypadku rolniczego wykorzystania ścieków i komunalnych osadów ściekowych, atest dla opryskiwacza ciągnikowego oraz dokumenty: potwierdzające ukończenie szkolenia w zakresie stosowania środków ochrony roślin w produkcji roślinnej, charakteryzujące zabiegi wykonywane przy użyciu środków ochrony roślin. Metodyka ustalania płatności dla rolników-beneficjentów została oparta na różnicach w osiąganych dochodach z produkcji rolniczej na terenach ONW i poza nimi. Za podstawę określania płatności przyjęto zróżnicowanie dochodu rolniczego w gospodarstwach z obszaru referencyjnego i w gospodarstwach z terenów ONW. 2 Rozporządzenie Rady Ministrów z 14 kwietnia 2004 (Dz. U. Nr 73, poz. 656 i 657) w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na wspieranie działalności rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania, objętej planem rozwoju obszarów wiejskich za Rozporządzeniem Rady (WE) 1257/1999 w sprawie wsparcia rozwoju wsi przez Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej. Szczegółowe dane dotyczące wyżej wymienionych wymagań zostały określone w załączniku do tego rozporządzenia.

6 Wojciech Józwiak, Grażyna Niewęgłowska, Tomasz Czekaj Pomoc finansowa udzielana jest w postaci corocznych zryczałtowanych płatności (dopłat wyrównawczych), przyznawanych rolnikom do hektara użytków rolnych położonych na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania i pozostających w użytkowaniu rolniczym. Płatnością mogą być objęte grunty orne, sady i trwałe użytki zielone. Kwoty płatności zawiera tabela 2. Tabela 2 Wysokość stawek dopłat wyrównawczych do gruntów na obszarach ONW Kategorie ONW Dopłata w zł/ha Górskie 320 Nizinne: - strefa nizinna I 179 - strefa nizinna II 264 Obszary ze specyficznymi naturalnymi utrudnieniami 264 Źródło: www.arimr.gov.pl Dopłaty wyrównawcze z tytułu ONW podlegają zmniejszeniu (modulacji) w miarę wzrostu powierzchni gruntów rolnych gospodarstwa. Tak więc rolnicy użytkujący gospodarstwo rolne o wielkości od 1 do 50 hektarów otrzymują płatność z tytułu ONW w pełnej wysokości, gospodarstwa o powierzchni od 50 do 100 ha otrzymują 50% stawki podstawowej płatności, natomiast jeszcze większe gospodarstwa otrzymują odpowiednio mniej, lub nie są objęte dopłatą (tabela 3). Tabela 3 Kwota dopłat wyrównawczych z tytułu ONW a obszar gospodarstwa Obszar (ha) Dopłata wyrównawcza ONW 1-50 100% płatności 50-100 50% płatności 100-300 25% płatności Ponad 300 brak płatności Źródło: www.arimr.gov.pl Powyższe ograniczenia wypłat zostały wprowadzone w wyniku analizy poszczególnych typów produkcyjnych i grup obszarowych gospodarstw oraz korzyści osiąganych przez duże gospodarstwa z racji rosnącej skali prowadzonej produkcji. Organizacja gospodarstw i produkcji oraz uzyskiwane wyniki Z uwagi na brak innych danych charakteryzujących gospodarstwa rolne na terenach ONW, posłużono się danymi z powszechnego spisu rolnego przeprowadzonego w 2002 roku [6]. Dane te nie obejmują gospodarstw położonych na obszarach ze specyficznymi utrudnieniami, z wyjątkiem liczb zestawionych w tabeli 4. Wpływ tego pominięcia na wyniki analizy jest jednak niewielki, ponieważ obszary ze specyficznymi utrudnieniami zajmują tylko około 2% ogólnej powierzchni ONW. Poza tym połączono gospodarstwa strefy I i II nizinnych obszarów ONW w jeden agregat, również ze względu na brak danych liczbowych.

Zachowania gospodarstw działających na obszarach o niekorzystnych warunkach 7 W strukturze gospodarstw rolnych z terenów ONW dominują gospodarstwa położone na terenach nizinnych (tabela 4). Zbliżoną ocenę można też sformułować, jeśli za miarę udziału weźmie się powierzchnię użytków rolnych. Tabela 4 Liczba gospodarstw oraz posiadany obszar użytków rolnych w gospodarstwach położonych na terenach ONW i poza nimi Wyszczególnienie Tereny ONW górskie a nizinne razem Pozostałe tereny rolnicze Razem kraj Liczba gospodarstw o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych (tys.) 105 1084 1189 767 1956 Struktura (%) 5,4 55,4 60,8 39,2 100,0 Obszar użytków rolnych (tys. ha) 530 8270 8800 7463 16263 Struktura (%) 3,3 50,9 54,2 45,8 100,0 a łącznie z obszarami o specyficznych utrudnieniach. Źródło: Obliczenia własne sporządzone na podstawie opracowania [6]. Gospodarstwa analizowanych grup różnią się posiadanym potencjałem wytwórczym (tabela 5). Gospodarstwa z terenów ONW dysponują średnio mniejszym o 2,33 ha obszarem użytków, tj. o blisko 24% mniejszym od gospodarstw z pozostałych rejonów rolniczych. Wśród gospodarstw z terenów ONW są także duże różnice: najmniejsze obszarowo są gospodarstwa z górskich terenów ONW. Gospodarstwa z terenów ONW są gorzej wyposażone w maszyny i urządzenia, o czym świadczy udział gospodarstw dysponujących ciągnikiem (tylko co drugie gospodarstwo z terenów ONW, natomiast na pozostałych terenach rolniczych około 2/3 gospodarstw). Tabela 5 Powierzchnia użytków rolnych oraz wyposażenie w mechaniczną siłę pociągową gospodarstw, zatrudnienie i posiadany obszar użytków rolnych w gospodarstwach położonych na terenach ONW i poza nimi Wyszczególnienie Tereny ONW górskie nizinne średnio Pozostałe tereny rolnicze Średnio kraj Średni obszar użytków rolnych 1 gospodarstwa (ha) 5,05 7,63 7,40 9,73 8,31 Udział gospodarstw z co najmniej 1 ciągnikiem (%) 51,2 42,0 46,9 65,7 51,8 Źródło: Jak w tabeli 4. Gospodarstwa analizowanych grup różnią się również stopniem wykorzystania posiadanych gruntów oraz strukturą zasiewów (rys. 1-2). Różnica w stopniu wykorzystania gruntów ornych w gospodarstwach z terenów ONW w porównaniu do pozostałych terenów rolniczych nie jest co prawda duża

8 Wojciech Józwiak, Grażyna Niewęgłowska, Tomasz Czekaj (wynosi zaledwie 3,3 punktu procentowego = 3,3 p.p.), ale jest ona istotna między grupami gospodarstw z terenów ONW. Gospodarstwa z górskich terenów odłogują bowiem, bądź ugorują 39-40% powierzchni użytków rolnych, podczas gdy gospodarstwa z nizinnych terenów ONW nieco ponad 18%. Gospodarstwa z górskich terenów ONW wykorzystują zatem zaledwie 60-61% gruntów ornych, zaś z nizinnych terenów ONW blisko 82%. Różnica w stopniu wykorzystania tego zasobu wynosi więc około 21 p.p. Średnio kraj Tereny ONW średnio Tereny ONW nizinne Tereny ONW górskie Pozostałe tereny rolnicze 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 (%) Rys. 1. Udział odłogów i ugorów w powierzchni gruntów ornych (%). Źródło: Jak w tabeli 4. (%) 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Tereny ONW górskie Tereny ONW nizinne Tereny ONW średnio Pozostałe tereny rolnicze średnio kraj zboża strączkowe jadalne ziemniaki rośliny przemysłowe rośliny pastewne pozostałe uprawy Rys. 2. Struktura zasiewów w gospodarstwach położonych na terenach ONW i poza nimi (%). Źródło: Jak w tabeli 4.

Zachowania gospodarstw działających na obszarach o niekorzystnych warunkach 9 Największe różnice w strukturze zasiewów między gospodarstwami z terenów ONW i z pozostałych terenów rolniczych widoczne są w przypadku udziału roślin przemysłowych oraz zbóż. Gospodarstwa z terenów ONW mają większy o 3,4 p.p. udział zbóż w strukturze zasiewów (głównie żyta i owsa), oraz o 4,6 p.p. mniejszy udział roślin przemysłowych. Rzutuje to niewątpliwie negatywnie na uzyskiwane przez nie wyniki ekonomiczne. Charakterystyczna jest struktura zasiewów w gospodarstwach położonych w górskich terenach ONW. Wyróżnia je mały udział zbóż i roślin przemysłowych w strukturze zasiewów, większy natomiast udział ziemniaków i roślin pastewnych. Gospodarstwa na terenach ONW cechuje znacznie mniejszy poziom intensywności produkcji roślinnej w porównaniu do gospodarstw z pozostałych terenów rolniczych. Świadczy o tym udział gospodarstw stosujących nawożenie mineralne: gospodarstwa z górskich terenów ONW 64,7% gospodarstwa z nizinnych terenów ONW 54,5% średnio gospodarstwa z terenów ONW 55,4% gospodarstwa z pozostałych terenów rolniczych 96,9% średnio gospodarstwa o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych 71,7% Gospodarstwa z terenów ONW posiadają dużo mniejszą (o około 69%) obsadę zwierząt, czyli liczbę sztuk dużych inwentarza żywego przeliczoną na 100 ha użytków rolnych (tabela 6). Szczególnie zwraca uwagę bardzo mała obsada zwierząt w gospodarstwach z nizinnych terenów ONW, które cechuje zła jakość gleb. Około 46% tych gospodarstw nie prowadzi produkcji zwierzęcej, w istocie więc obsada zwierząt w 54% gospodarstw wynosi około 40 sztuk dużych, zaś w pozostałej części gospodarstw jest ona równa zeru. Taka sytuacja w dłuższym okresie grozi mineralizacją próchnicy glebowej, ze wszystkimi negatywnymi skutkami tego zjawiska. Korzystniejsza pod tym względem sytuacja jest w gospodarstwach z górskich terenów ONW. Obserwuje się rówież duże zróżnicowanie skali chowu drobiu w analizowanych grupach gospodarstw. Tabela 6 Pogłowie zwierząt w gospodarstwach położonych na terenach ONW i poza nimi Wyszczególnienie Tereny ONW górskie nizinne średnio Pozostałe tereny rolnicze Średnio kraj Obsada zwierząt (liczba sztuk dużych inwentarza żywego na 100 ha użytków rolnych) 38,9 21,8 22,9 74,8 46,7 Drób w przeliczeniu na 1 gospodarstwo (szt.) 4,4 7,1 8,6 245,8 101,6 Źródło: Jak w tabeli 4.

10 Wojciech Józwiak, Grażyna Niewęgłowska, Tomasz Czekaj Różna jest ponadto struktura pogłowia zwierząt w gospodarstwach z terenów ONW i z pozostałych terenów (rys. 3). Gospodarstwa z nizinnych terenów ONW wyróżnia daleko idąca specjalizacja w chowie trzody chlewnej, zaś pozostałe gatunki mają znaczenie drugorzędne. Duży udział bydła w pogłowiu zwierząt występuje natomiast w gospodarstwach z górskich terenów ONW i pozostałych terenów rolniczych. Obie te grupy gospodarstw różnią się jednak udziałem trzody chlewnej i koni. (%) 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Tereny ONW górskie Tereny ONW nizinne Tereny ONW średnio Pozostałe tereny rolnicze Średnio kraj bydło owce i kozy trzoda chlewna konie Rys. 3. Struktura pogłowia zwierząt w gospodarstwach położonych na terenach ONW i poza nimi (%). Źródło: Jak w tabeli 4. Niewielki udział koni w strukturze stada zwierząt w gospodarstwach z pozostałych terenów rolniczych koresponduje z dużym udziałem gospodarstw dysponujących co najmniej jednym ciągnikiem (patrz tabela 5). Udział gospodarstw z produkcją zwierzęcą przedstawia się następująco: gospodarstwa z górskich terenów ONW 91,4% gospodarstwa z nizinnych terenów ONW 54,2% średnio gospodarstwa z terenów ONW 57,5% gospodarstwa z pozostałych terenów rolniczych 51,3% średnio gospodarstwa o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych 55,1% Jak widać z powyższego zestawienia, udział gospodarstw z produkcją zwierzęcą na terenach ONW jest więc większy o 6,2 p.p. w porównaniu do gospodarstw z pozostałych terenów. Trudne warunki gospodarowania wymuszają zatem zainteresowanie chowem zwierząt, mimo to aż około 46% gospodarstw z nizinnych terenów ONW nie prowadzi takiej produkcji. Obniża to dochody, bo produkcja roślinna na gruntach złej jakości jest mało opłacalna.

Zachowania gospodarstw działających na obszarach o niekorzystnych warunkach 11 Fakt iż, zdecydowana większość gospodarstw rolnych z górskich terenów ONW prowadzi produkcję zwierzęcą, wiąże się zapewne z nastawieniem tych gospodarstw na samozaopatrzenie rodzin rolniczych. W świetle powyższej analizy nie zaskakują niewielkie efekty osiągane przez gospodarstwa z terenów ONW. Według danych GUS, produkcja towarowa z 1 ha użytków rolnych w 2002 roku wynosiła: w gospodarstwach z górskich terenów ONW 1091 zł w gospodarstwach z nizinnych terenów ONW 2146 zł średnio w gospodarstwach z terenów ONW 2104 zł w gospodarstwach z pozostałych terenów rolniczych 2795 zł średnio w gospodarstwach o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych 2429 zł Była ona zatem w gospodarstwach z terenów ONW mniejsza o 24,7% w porównaniu do produkcji w gospodarstwach z pozostałych terenów rolniczych. Szczególnie małą produkcją towarową z jednostki powierzchni użytków rolnych cechowały się gospodarstwa z górskich terenów ONW (o około 55% mniejszą od średnich krajowych wyników), jednak najprawdopodobniej gospodarstwa te dużą część swojej produkcji przekazywały na samozaopatrzenie. Gdyby zatem dodać wartość produktów zużytych na potrzeby rodzin rolniczych do wartości produkcji towarowej, to okazałoby się, że różnica ta jest mniejsza. Dochody uzyskane przez gospodarstwa w 2004 roku zestawiono w tabeli 7. Są one również bardzo zróżnicowane. Średnie dochody 1 gospodarstwa z terenów ONW są mniejsze o 6047 zł, tj. o około 51% od średniego dochodu 1 gospodarstwa z pozostałych terenów rolniczych. Najmniejsze dochody (mniejsze o około 80% od średnich dochodów w kraju) uzyskały gospodarstwa z górskich terenów ONW. Tabela 7 Dochody a gospodarstw z terenów ONW i pozostałych terenów rolniczych w 2004 roku Wyszczególnienie Tereny ONW górskie nizinne średnio Pozostałe tereny rolnicze Średnio kraj Średnie dochody w zł na 1 gospodarstwo b 1595 6141 5736 11783 7999 Średnie dochody gospodarstw b w kraju = 100 19,9 76,7 71,7 147,3 100,0 a Ponieważ próba gospodarstw objęta monitoringiem Polskiego FADN nie była jeszcze kompletna, więc wstępne ustalenia dopasowano do wyników rachunku ekonomicznego RER. Wstępne obliczenia do rachunku sporządził T. Czekaj, końcowe zaś sporządził W. Józwiak. b W rachunku wzięto pod uwagę wszystkie gospodarstwa rolne o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych, z których 17,1% nie prowadziło produkcji rolniczej.

12 Wojciech Józwiak, Grażyna Niewęgłowska, Tomasz Czekaj Krótka analiza złożonych przez rolników wniosków o dopłaty wyrównawcze w 2004 roku Rolnicy w 2004 roku złożyli blisko 630 tys. wniosków o dopłaty wyrównawcze z tytułu gospodarowania na gruntach ONW, a więc zaledwie 53,0% potencjalnych beneficjentów, z tego na obszarach: górskich 50,0% ze specjalnymi utrudnieniami 98,4% nizinnych w strefie I 49,4% nizinnych w strefie II 98,4% Tak niewielki udział wniosków w liczbie potencjalnych beneficjentów był wynikiem niespełnienia przez dużą ich część warunków zwykłej praktyki rolniczej, o których pisano wcześniej. Największy udział wniosków o dopłaty w relacji do ogólnej liczby gospodarstw (tabela 8) odnotowano w woj. podlaskim (61,2%), warmińsko-mazurskim (52,1%) i wielkopolskim (52,0%), najmniejszy zaś w woj. śląskim (12,0%), opolskim (14,6%) podkarpackim (18,9%). Tabela 8 Liczba wniosków o dopłaty z tytułu ONW na tle ogólnej liczby gospodarstw oraz średnia płatność w przeliczeniu na 1 ha użytków rolnych w poszczególnych województwach w 2004 roku Województwo Udział wnioskodawców ONW Płatność w ogólnej liczbie gospodarstw (%) (zł/ha) Dolnośląskie 21,7 174 Kujawsko-pomorskie 35,2 162 Lubelskie 25,3 172 Lubuskie 42,8 130 Łódzkie 40,2 188 Małopolskie 22,3 273 Mazowieckie 39,1 201 Opolskie 14,6 164 Podkarpackie 18,9 215 Podlaskie 61,2 197 Pomorskie 36,8 165 Śląskie 12,0 200 Świętokrzyskie 24,4 203 Warmińsko-mazurskie 52,1 148 Wielkopolskie 52,0 171 Zachodniopomorskie 39,3 120 Średnio 32,2 176 a Źródło: Wyliczenia własne na podstawie danych ARiMR oraz PSR 2002, GUS.

Zachowania gospodarstw działających na obszarach o niekorzystnych warunkach 13 Ogólna powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach wnioskodawców wyniosła 6442,4 tys. ha, czyli 73,2% w stosunku do łącznej analogicznej powierzchni w gospodarstwach potencjalnych beneficjentów, co oznacza, że wnioskodawcami byli głównie rolnicy dysponujący gospodarstwami o większej od średniej powierzchni użytków rolnych. Odmienna sytuacja miała miejsce jedynie na obszarach górskich ONW, gdzie wnioskodawcami byli rolnicy dysponujący gospodarstwami o powierzchni zbliżonej do średniej. Najmniejsze kwoty płatności w przeliczeniu na 1 hektar uzyskali rolnicy z obszaru nizinnego strefy I (150,1 zł), a najwyższe odnotowano na obszarze górskim (295,0 zł). Takie dane świadczą o dużym udziale gospodarstw o powierzchni powyżej 50 ha na obszarze nizinnym strefy I, a wiąże się to z zasadą modulacji, o której pisano wcześniej. Największy wpływ modulacja miała w strefie I obszarów nizinnych, najmniejszy zaś w strefie II tych obszarów oraz na terenach górskich. Wnioski 1. Ze wsparcia budżetowego z powodu położenia na terenach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) może w Polsce korzystać około 60,8% gospodarstw o powierzchni powyżej 1 ha, które dysponują około 54% całkowitej powierzchni użytków rolnych kraju. 2. Wsparcie budżetowe jest bardzo potrzebne gospodarstwom z obszarów ONW. Charakteryzują się bowiem one na tle innych gospodarstw dużo mniejszym wyposażeniem w czynniki produkcji, o czym świadczy mniejsza średnia powierzchnia użytków rolnych gospodarstw oraz mniejszy udział gospodarstw dysponujących ciągnikiem rolniczym. Cechuje je poza tym mało korzystna struktura zasiewów, co przejawia się dużym udziałem mało intratnych upraw (żyto, owies) i w niewielkim udziale zyskownych zazwyczaj roślin przemysłowych. Mniejszy jest też udział gospodarstw stosujących nawożenie mineralne. Gospodarstwa z terenów ONW wyróżnia nieco większy udział gospodarstw z produkcją zwierzęcą, co najprawdopodobniej wiąże się z nastawieniem tych gospodarstw na samozaopatrzenie rodzin oraz zapewnienie nawożenia organicznego. Jest to jednak produkcja prowadzona na małą skalę i najprawdopodobniej w sposób ekstensywny. W efekcie średni dochód gospodarstwa z terenów ONW był w 2004 roku mniejszy o 6047 zł (48,7%) od średniego dochodu gospodarstwa z pozostałych terenów rolniczych. 3. Gospodarstwa położone na terenach ONW są mocno zróżnicowane. Wyposażenie w czynniki produkcji gospodarstw górskich jest zbliżone do wyposażenia gospodarstw z terenów nizinnych, ale te pierwsze wyróżnia: istotnie większy udział odłogów i ugorów w powierzchni gruntów ornych, mniejszy udział zbóż i roślin przemysłowych, a większy ziemniaków i roślin pastewnych, znacznie większa obsada zwierząt, znacząco większy udział bydła w pogłowiu zwierząt, mniejszy zaś trzody i drobiu.

14 Wojciech Józwiak, Grażyna Niewęgłowska, Tomasz Czekaj Efektem tego zróżnicowania są różne kwoty dochodów uzyskiwanych z gospodarstw rolnych. Średnie dochody 1 gospodarstwa z terenów ONW górskich i ze specyficznymi utrudnieniami były w 2004 roku o 4546 zł (74,0%) mniejsze od analogicznie liczonych dochodów z nizinnych terenów ONW. 4. W 2004 roku wnioski o dopłaty wyrównawcze z tytułu gospodarowania na terenach ONW złożyło jedynie 53% potencjalnych beneficjentów, co spowodowało, że wsparciem objęto jedynie 73,2% powierzchni użytków rolnych na obszarach ONW. Przyczyną tej niekorzystnej sytuacji było najprawdopodobniej niespełnienie przez dużą część drobnych rolników wymagań związanym z obowiązkiem stosowania zwykłej dobrej praktyki rolniczej, gdyż nie stać ich było na sfinansowanie wymaganych obiektów wyposażenia technicznego. 5. Rozpoczęcie wypłat wszystkich kwot należnych z tytułu ONW ograniczy nieco dysproporcje dochodów występujące między analizowanymi grupami gospodarstw rolnych, ale nie wyeliminuje ich w pełni. Średni dochód 1 gospodarstwa z terenów ONW byłby w takiej sytuacji mniejszy o około 4847 zł, tj. o 41% od średniego dochodu gospodarstwa z pozostałych terenów rolniczych. Różnica dochodu 1 gospodarstwa z górskich terenów ONW byłaby natomiast o 72% mniejsza od średniego dochodu gospodarstw w kraju. 6. Zasada modulacji uzależniająca kwotę wypłat od powierzchni gospodarstw wywarła wpływ na kwotę płatności przeliczoną na 1 ha. Były one mniejsze z tego powodu o 6,3-16,1%, zależnie od kategorii i strefy obszaru ONW. 7. Podejmując w przyszłości podobne analizy, warto byłoby przeprowadzić je oddzielnie dla każdego z czterech rodzajów terenów ONW. Literatura: 1. Gomułka J., Floriańczyk Z.: Wyniki produkcyjno-ekonomiczne polskiego rolnictwa w świetle rachunków ekonomicznych dla rolnictwa (RER) /w:/ opracowaniu zbiorowym pod kier. A. Wosia pt. Analiza produkcyjno-ekonomiczna sytuacji rolnictwa i gospodarki żywnościowej w 2004 roku. IERiGŻ-PIB Warszawa 2005. 2. Józwiak W., Mirkowska Z.: Zatrudnienie na obszarach wiejskich w 2002 roku i w perspektywie następnych dwudziestu lat, ze szczególnym uwzględnieniem obszarów o niskich wydajnościach (ONW). Ekspertyza dla MRiRW. Maszynopis, IERiGŻ Warszawa 2004. 3. Józwiak W., Czekaj T., Niewęgłowska G.: Sytuacja gospodarstw działających na obszarach o niekorzystnych warunkach. Ekspertyza dla MRiRW. Maszynopis, IERiGŻ Warszawa 2006. 4. Niewęgłowska G.: Zdolność rodzinnych gospodarstw rolnych do realizacji programu rolnośrodowiskowego. Maszynopis, IERiGŻ-PIB Warszawa 2005. 5. Niewęgłowska G.: Wsparcie polskich gospodarstw rolnych położonych na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania /w:/ pracy zbiorowej pod red. W. Józwiaka pt. Sytuacja ekonomiczna i aktywność gospodarcza różnych grup polskich gospodarstw rolniczych. Wstępne wyniki badań. IERiGŻ-PIB, Program Wieloletni 2005-2009 nr 7, Warszawa 2005.

Zachowania gospodarstw działających na obszarach o niekorzystnych warunkach 15 6. Rolnictwo na terenach górskich i terenach o słabszych warunkach glebowych. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań, Powszechny Spis Rolny 2002, GUS Warszawa, 2003. 7. Sprawozdanie z działalności ARiMR po akcesji do Unii Europejskiej. Warszawa 2005. 8. Ustawa z 28 listopada 2003 roku o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich ze środków pochodzących z Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej. Dz. U. Nr 229, poz. 2273 wraz z późniejszymi zmianami. 9. Wieliczko B.: Wykorzystanie unijnego wsparcia finansowego dla Polskiej wsi i rolnictwa w pierwszym roku członkostwa w Unii Europejskiej. Komunikaty, Raporty, Ekspertyzy nr 508, IERiGŻ-PIB Warszawa 2005. 10. Witek T.: Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski według gmin. IUNG Puławy 1994. WOJCIECH JÓZWIAK, GRAŻYNA NIEWĘGŁOWSKA, TOMASZ CZEKAJ Institute of Agricultural and Food Economics - National Research Institute Warszawa THE BEHAVIOUR OF FARMS OPERATING IN THE POOR CONDITIONS AREAS Summary Making use of the results of the Common Agricultural Survey of 2002, the economic accounts for agriculture and the results of monitoring of the Polish FADN (2004), the organization as well as the production and income situation of farms operating in the areas of poor conditions for agriculture have been analysed and presented in the article. The interest of such farmers in payments which were available to them in 2004 has been also considered.

MARIUSZ MACIEJCZAK Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego Warszawa EKONOMICZNE I RYNKOWE ASPEKTY WSPÓŁISTNIENIA PRODUKTÓW MODYFIKOWANYCH GENETYCZNIE I NIEZMIENIONYCH W ŁAŃCUCHACH DYSTRYBUCJI ŻYWNOŚCI I PASZ Wstęp Rozwój biotechnologii i wykorzystanie jej osiągnięć w praktyce rolniczej powoduje, że na świecie z roku na rok rośnie powierzchnia upraw roślin modyfikowanych genetycznie (ang. Genetically Modified Organisms, GMO). System produkcji rolniczej wykorzystujący najnowsze zdobycze biotechnologii budzi dziś wiele kontrowersji. Zważając jednak na skalę jego rozwoju, poza ogólną dyskusją na temat słuszności oraz korzyści i kosztów uwolnienia GMO do środowiska naturalnego, zastosowania w praktyce rolniczej, a w efekcie wykorzystania w żywieniu ludzi i zwierząt, należy zwrócić szczególną uwagę na kwestie współistnienia produktów modyfikowanych genetycznie i niezmienionych, tzn. konwencjonalnych i ekologicznych w całym łańcuchu dystrybucji żywności i pasz. Jest to istotne, ponieważ niezależnie od tempa rozwoju i wielkości wykorzystania poszczególnych systemów produkcji rolniczej w przyszłości, dziś pewnym jest, że systemy te, pomimo różnych założeń, będą funkcjonowały obok siebie (współistniały) w praktyce rolniczej, a produkty z nich pochodzące będą równolegle dostępne na rynku, w efekcie konkurując między sobą. Zagadnienia współistnienia, często zwanego również koegzystencją 1, produktów modyfikowanych genetycznie i niezmienionych można rozpatrywać w wielu wymiarach. Ma ono bowiem wiele aspektów, zarówno etycznych, prawnych, jak i środowiskowych, społecznych, ekonomicznych czy rynkowych. Wiele z tych kwestii jest dziś obszarem nie do końca zbadanym. Jednak konsumenci, rolnicy, przetwórcy i dystrybutorzy żywności oczekują, że będą mieli rzeczywistą możliwość wyboru pomiędzy produktami modyfikowanymi genetycznie i niezmienionymi. Zagwarantowanie tych możliwości poprzez zabezpieczenie odpowiednich warunków dla współistnienia wymaga zmian w sposobach zarządzania na poziomie 1 W słowniku wyrazów obcych czytamy, że koegzystencja oznacza współistnienie, stąd dla potrzeb niniejszego artykułu używane będzie słowo współistnienie. Źródło: Kopaliński Wł. (1985): Słownik wyrazów obcych. PWN, Warszawa.

Ekonomiczne i rynkowe aspekty współistnienia produktów 17 całego łańcucha dystrybucji, począwszy od produkcji kwalifikowanego materiału siewnego, a skończywszy na koszyku konsumenta. W niniejszym artykule przedstawione zostaną ekonomiczne i rynkowe uwarunkowania współistnienia w świetle wyników najnowszych badań prowadzonych na świecie w tym zakresie. Rolnictwo oparte na biotechnologii Rolnictwo oparte na biotechnologii można zdefiniować jako system gospodarowania wykorzystujący organizmy modyfikowane genetycznie, dążący do uzyskania jak największych korzyści ekonomicznych i przewag konkurencyjnych na rynku, wynikających z wdrożenia postępu biologicznego, technologicznego i organizacyjnego. 100 80 uprawy ekologiczne uprawy transgeniczne mln ha 60 40 20 0 2000 2001 2002 2003 2004 lata Rys. 1. Powierzchnia upraw transgenicznych na świecie w latach 2000-2004. Źródło: [6]. W 2004 r. ogólna powierzchnia upraw GMO na świecie wynosiła 81 mln ha i wzrosła w porównaniu do roku poprzedniego o 13,3% (rys. 1). Rośliny modyfikowane genetycznie w 2004 r. uprawiane były przez ponad 8,25 mln rolników z 17 krajów. Dla porównania, w 2003 uprawą takich roślin zajmowało się 7 mln rolników w 18 krajach. Największymi producentami GMO na świecie w 2004 r były: Stany Zjednoczone 47,6 mln ha (59% globalnego areału upraw GMO), Argentyna 16,2 mln ha (20%), Kanada 5,4 mln ha (6%), Brazylia 5,0 mln ha (6%), Chiny 3,7 mln ha (5%), Paragwaj 1,2 mln ha (2%) oraz Indie 0,5 mln ha (1%). W Unii Europejskiej (UE) największą powierzchnię upraw GMO posiadała Hiszpania, gdzie w 2004 r. uprawiano 58 000 ha genetycznie modyfikowanej kukurydzy, notując wzrost o 80% w porównaniu do 2003 r. W Europie Centralnej i Wschodniej największym producentem GMO był kraj kandydujący do UE Rumunia, gdzie w 2004 r. uprawiano 50 000 ha modyfikowanej genetycznie soi [6].

18 Mariusz Maciejczak Spośród nowych krajów członkowskich UE uprawy GMO można spotkać w Czechach. W 2005 r. po raz pierwszy dopuszczono tu do uprawy rośliny GMO i 52 rolników wysiało genetycznie modyfikowaną kukurydzę Bt MON 810 na ogólnej powierzchni 270 ha, z czego 59% na polach o powierzchni poniżej 1 ha [5]. Ponad połowa (56%) soi uprawianej na świecie w 2004 r. była modyfikowana genetycznie. Równie wysoki udział upraw GMO w globalnym areale zanotowano w przypadku bawełny 28%, rzepaku 19% i kukurydzy 14% (rys. 2). 160 120 uprawy transgeniczne pozostałe uprawy 20,02 mln ha 80 48,16 122,98 40 0 37,84 8,96 4,37 23,04 18,63 soja bawełna rzepak kukurydza Rys. 2. Powierzchnia upraw transgenicznych w globalnym areale w 2004 r. Źródło: [6]. Zważając na skalę zastosowania soi i kukurydzy oraz rzepaku w żywieniu ludzi i zwierząt, kwestie współistnienia w świetle wyżej przytoczonych danych nabierają bardzo dużego znaczenia. Należy podkreślić, że jeśli ponad połowa globalnego areału uprawy soi, której UE jest importerem netto, jest modyfikowana genetycznie, zagwarantowanie mechanizmów umożliwiających producentom, przetwórcom, a w szczególności konsumentom dokonanie świadomych wyborów pomiędzy produktami modyfikowanymi genetycznie a niezmienionymi staje się priorytetem w odniesieniu do bezpieczeństwa żywnościowego całej Wspólnoty [10]. Ramy prawne współistnienia Jedynym prawodawstwem odnoszącym się w sposób bezpośredni do kwestii współistnienia jest dziś acquis communitaire Unii Europejskiej [3]. W dorobku prawnym Wspólnoty wypracowano regulacje odnoszące się zarówno do uwalniania GMO do środowiska naturalnego, jak również przetwórstwa produktów modyfikowanych genetycznie oraz ich funkcjonowania w łańcuchu żywnościo-

Ekonomiczne i rynkowe aspekty współistnienia produktów 19 wym. Dyrektywa 2001/18/EC w sprawie zamierzonego wprowadzania do środowiska organizmów modyfikowanych genetycznie oraz uchylająca Dyrektywę Rady 90/220/EC reguluje zagadnienia uwalniania GMO do środowiska naturalnego w celach naukowych (np. próby polowe), precyzuje także zasady wprowadzania na rynek produktów zawierających lub składających się z GMO (np. do uprawy, importu lub przetwarzania) [7]. Rozporządzenie 1829/2003 na temat genetycznie modyfikowanej żywności i pasz dla zwierząt nakłada na państwa członkowskie obowiązek zapobiegania niezamierzonemu zanieczyszczeniu GMO [13]. Rozporządzenie 641/2004 ustanawia szczegółowe przepisy wdrażania Rozporządzenia 1829/2003 [16]. Natomiast Rozporządzenie 1830/2003 odnosi się do możliwości śledzenia i etykietowania organizmów modyfikowanych genetycznie oraz możliwości śledzenia żywności i produktów paszowych wyprodukowanych przy ich wykorzystaniu [14]. Przepisy tej regulacji nakładają obowiązek odpowiedniego znakowania produktów, jeśli zawierają więcej niż 0,9% GMO. Przemieszczanie się GMO pomiędzy krajami członkowskimi oraz eksport GMO do krajów trzecich są istotą Rozporządzenia 1946/2003 [15]. W związku z Rozporządzeniem 1829/2003 Komisja Europejska (KE) opublikowała Zalecenia dla państw członkowskich dotyczące opracowania narodowych strategii i najlepszych praktyk na rzecz współistnienia upraw modyfikowanych genetycznie, upraw tradycyjnych i upraw ekologicznych [17]. W dokumencie tym KE wyraźnie stwierdza, że żaden rodzaj rolnictwa tradycyjne, ekologiczne, czy też wykorzystujące organizmy modyfikowane genetycznie nie powinien być wykluczony w UE, zaś zdolność prowadzenia różnych systemów produkcji rolnej stanowi warunek wstępny zapewnienia szerokiego wyboru konsumentowi. Komisja stoi tym samym na stanowisku, ze współistnienie upraw modyfikowanych genetycznie, upraw tradycyjnych i upraw ekologicznych zależy od zdolności rolników do dokonania praktycznego wyboru pomiędzy tymi systemami produkcji, łącznie z wynikającym z mocy prawa obowiązkiem odpowiedniego ich oznaczania i przestrzegania zasad czystości. Równocześnie Komisja podkreśla, że działania na rzecz współistnienia mające na celu ochronę środowiska i zdrowia ludzkiego są regulowane przez odrębne akty prawne. Kwestia współistnienia zaś, o której mowa w Zaleceniu, dotyczy przede wszystkim potencjalnych strat ekonomicznych oraz wpływu zmieszania roślin modyfikowanych genetycznie i roślin niezmienionych, a także odpowiednich działań, jakie mogą zostać podjęte w celu ograniczenia do minimum przypadków zmieszania. Należy jednak pamiętać, że struktura gospodarstw i systemów rolnych oraz warunki ekonomiczne i naturalne produkcji rolniczej w Unii Europejskiej są krańcowo różne. Różne będą zatem, w zależności od regionu UE, skuteczne i efektywne kosztowo działania na rzecz współistnienia upraw modyfikowanych genetycznie i niezmienionych. Ekonomiczne aspekty współistnienia Współistnienie produktów modyfikowanych genetycznie i niezmienionych rodzi określone konsekwencje ekonomiczne zarówno dla rolników, przetwórców, jak

20 Mariusz Maciejczak i konsumentów. W tym kontekście współistnienie należy rozpatrywać biorąc pod uwagę różne wymiary łańcuchów dystrybucji żywności i pasz. W wielu przypadkach łańcuchy dystrybucji, w których występują produkty GMO, mają dziś charakter międzynarodowy. Rodzi się jednak pytanie, na ile ów globalny wymiar ma wpływ na uwarunkowania ekonomiczne w kontekście regionalnym, czy lokalnym? Jedną z pierwszych prób ekonomicznego spojrzenia na zagadnienia współistnienia produktów modyfikowanych i niezmienionych w łańcuchu dystrybucji były badania zainicjowane przez Komisję Europejską [9]. Analiza przedstawionych wyników pozwala stwierdzić, że większość kwalifikowanego materiału nasiennego GMO na świecie sprzedawana jest na zasadach kontraktacyjnych. Rolnicy produkujący GMO, głównie w USA, Australii, Kanadzie i Argentynie z jednej strony uzyskują większą nadwyżkę bezpośrednią w porównaniu do konwencjonalnych lub ekologicznych, co związane jest głównie z ograniczeniem stosowania drogich środków ochrony roślin oraz uzyskiwaniem wysokich plonów. Z drugiej zaś, w związku z postępującą koncentracją i specjalizacją produkcji oraz jednocześnie zakazem stosowania własnego materiału siewnego, w coraz większym stopniu uzależnieni są bezpośrednio od firm sprzedających kwalifikowany materiał siewny GMO, a pośrednio od właścicieli praw patentowych do odmian, którymi są globalne firmy nasienne. Ekonomiczną konsekwencją takiego działania jest wysoka cena kwalifikowanego materiału siewnego, oraz koszty transakcyjne wynikające z jego zastosowania. Problematykę kosztów należy uznać za kluczową w analizie ekonomicznych aspektów współistnienia. Korzyści wynikające z tańszych surowców GMO można łatwo oszacować. Rodzi się jednak pytanie, ile kosztuje stosowanie GMO, ile zaś surowców wolnych od GMO? Co więcej jakie koszty generuje na różnych etapach łańcucha dystrybucji niezamierzone zanieczyszczenie GMO i zapobieganie jemu? W końcu, jaki jest koszt alternatywny dla poszczególnych ogniw łańcucha w przypadku wyboru konkretnego systemu produkcji rolniczej, czy produktów z niego pochodzących? Z badań nad ekonomicznymi aspektami stosowania GMO w łańcuchu żywnościowym UE [13] wynika, że utrzymywanie polityki wolne od GMO staje się dla sektora żywnościowego i paszowego w UE coraz większym wyzwaniem. Obecnie liczne składniki żywności i pasz w UE są pochodzenia GMO. Odnosi się to głównie do soi. Równocześnie dostępność soi niemodyfikowanej i produktów z niej pochodzących z Brazylii (główny światowy dostawca soi) znacząco zmniejszy się do końca 2006 r., co spowoduje wzrost różnicy w cenie pomiędzy soją modyfikowaną, a soją niezmienioną. Przeprowadzone analizy wskazują, że różnica ta może osiągnąć poziom nawet 25%. Dla producentów produktów pochodzenia zwierzęcego (mięso, mleko, produkty mleczne) oznaczać to może wzrost cen pasz o 6 do 10% w ciągu najbliższych 3 lat, co prowadzić będzie do obniżenia opłacalności ich produkcji o 9-29%. Dla wytwórców produktów takich jak oleje i margaryny, odejście od surowców pochodzących z upraw GMO może również oznaczać znaczące (powyżej 16%) podwyższenie kosztów produkcji. Zdaniem autorów badania, taka zwyżka kosztów jest także możliwa w ciągu najbliższych 3 lat.

Ekonomiczne i rynkowe aspekty współistnienia produktów 21 W badaniach europejskich od niedawna pojawiają się analizy oraz symulacje modelowe efektów ekonomicznych stosowania produktów wolnych od GMO. W odniesieniu do europejskiego łańcucha pasz dla zwierząt, analizowano 4 różne modele produkcji pasz zawierających GMO w ilości <0,9%, <0,25%, 0,0% oraz pasz ekologicznych [12]. Wynika z nich, że dodatkowe koszty stosowania w UE surowców wolnych od GMO wynoszą odpowiednio od 36 euro/t (<0,9% GMO) do 82,50 euro/t (0,0% GMO i surowce ekologiczne). Powodowało to wzrost wartości rynkowej towarów, np. w przypadku kukurydzy o 95,40 euro/t. Dodatkowe koszty związane były głównie ze zmianami w sposobie zarządzania w mieszalniach pasz (31-77%), z wdrożeniem dodatkowych standardów kontroli (3,8-9,4%) oraz koniecznością stosowania testów (ok. 6,3%). Wzrost ogólnej powierzchni upraw GMO w Europie został uznany za główne ryzyko we wszystkich scenariuszach. Za kolejne obszary ryzyka uznano zanieczyszczenie podczas produkcji polowej, transportu oraz przerobu. Właśnie problematyką kosztów wynikających z niezamierzonego zanieczyszczenia oraz kosztów izolacji GMO na poziomie gospodarstwa rolniczego zajęło się Centrum Badań Komisji Europejskiej (JRC-IPTS) w Sewilli, które przedstawiło raport [8], w którym analizowane są wyniki badań nad skutkami występowania różnych poziomów niezamierzonego zanieczyszczenia GMO w typowych gospodarstwach UE. Stwierdzono, że z chwilą, gdy w danym regionie uprawia się zarówno 10% jak i 50% upraw GMO, uzyskanie czystości na poziomie <0,1% jest praktycznie niemożliwe. Zależnie od rodzaju uprawy naturalne zanieczyszczenie GMO przy stosowaniu obecnych praktyk rolniczych wynosi od 0,1% w przypadku ziemniaków ekologicznych, do 2,2% w przypadku konwencjonalnej kukurydzy na kiszonkę. Co ciekawe, wyniki analiz modelowych pozwoliły na stwierdzenie, że czystość na poziomie 1% technicznie jest możliwa do uzyskania zarówno w scenariuszu 10% jak i 50%, ale pociąga to za sobą bardzo wysokie koszty (do 41%), związane głównie ze zmianą praktyk stosowanych w gospodarstwie. Tylko premia płacona w cenie za produkty ekologiczne jest w stanie pokryć wysokie koszty związane z segregacją. Wydaje się jednak, że uprawa w jednym gospodarstwie roślin modyfikowanych genetycznie, konwencjonalnych i ekologicznych jest scenariuszem nierealistycznym. Badania prowadzone w Polsce skupiają się również na problemach efektu ekonomicznego stosowania technologii GMO w gospodarstwie rolniczym [2]. Analizie symulacyjnej poddano dane empiryczne z 2003 r. określając wpływ stosowania odmian genetycznie modyfikowanych rzepaku, kukurydzy i buraków cukrowych. Określono efekty teoretycznego zastosowania tych odmian na m.in. plon, koszty bezpośrednie oraz nadwyżkę bezpośrednią (tabela 1). Uzyskane wyniki z analiz modelowych odniesiono do efektów na skalę ogólnopolską. Jak wynika z analiz, zastosowanie technologii GMO w odniesieniu do polskich warunków i przy zastosowaniu typowych praktyk rolniczych prowadzi w zależności od uprawy od zmniejszenia plonu o 15%, aż do jego zwyżki o 30%. Również wpływ na koszty bezpośrednie był dwojaki: bądź prowadził do ich obniżki (maksymalnie o 8%), bądź do wzrostu (maksymalnie o 28%). Jednak już uzyskane

22 Mariusz Maciejczak nadwyżki bezpośrednie wskazują jednoznacznie na korzyści związane ze stosowaniem technologii GMO. Z wszystkich analizowanych upraw uzyskuje się wyższą nadwyżkę bezpośrednią, maksymalnie o 88%. Tabela 1 Podsumowanie prawdopodobnego wpływu stosowania technologii GMO dla wybranych upraw w Polsce (na 1 ha UR) Wyszczególnienie RZEPAK tolerancyjny na herbicydy Plon Od -15% do +20% (Roundup Ready) Od +25% do +30% (Invigor) BURAK CUKROWY tolerancyjny na herbicydy Od +15 do +30% KUKURYDZA tolerancyjna na herbicydy Nie oczekiwany wpływ, prawdopodobnie małe zmiany. Koszty zmienne Od +8% do +11% (Roundup Ready) Od +16% do +28% (Invigor) Nadwyżka bezpośrednia Od +55% do +82% (Roundup Ready) Od +39% do +88% (Invigor) -5% Kukuryza na ziarno: Od -7% do -14% (Roundup Ready); od +2% do +9% Kukuryza na kiszonkę: Od -7% do -14% (Roundup ready); Od 0% do +8% (Liberty Link) Od +32% do +62% Od +23% do +51% (Roundup Ready); Od -31% do + 15% (Liberty Link) Pozostałe Źródło: [2]. - poprawa jakości ziarna - większa zawartość oleju - poprawa jakości zarządzania - poprawa jakości zarządzania - poprawa jakości zarządzania - lepsza kontrola zachwaszczenia Teoretycznie lepsze wyniki ekonomiczne gospodarstw stosujących technologię GMO pozwoliły na oszacowanie efektów makroekonomicznych dla Polski. Wartość dodana uzyskana z zastosowania odmian GMO, dla trzech analizowanych roślin wynosiłaby w skali ogólnopolskiej od 55 do 116 mln euro, co skutkowałoby wzrostem wartości produkcji rolniczej od 0,46% do 1% rocznie. Dodatkowe przychody gospodarstw oszacowano na sumę od 67 do 123 mln euro. Dane te pokazują wyraźnie, że jakkolwiek w Polsce oficjalnie nie uprawia się roślin modyfikowanych gene-

Ekonomiczne i rynkowe aspekty współistnienia produktów 23 tycznie, kwestie ich współistnienia z konwencjonalnymi i ekologicznymi nabierają coraz większego znaczenia, głównie w aspekcie ekonomicznym [18]. Rynkowe aspekty współistnienia Rozpatrując rynkowe aspekty współistnienia można postawić hipotezę, że produkty niemodyfikowane genetycznie mogą zagwarantować trwalszą przewagę konkurencyjną na niektórych rynkach niż produkty GMO. Skoro tak, to gdzie i w jakich segmentach? Co stanowi kluczowe czynniki sukcesu? Badania nad rynkowymi uwarunkowaniami współistnienia prowadzone są głównie poza UE, w szczególności przez największych producentów GMO, gdzie analizuje się przede wszystkim korzyści rynkowe wynikające z produkcji, przetwórstwa i handlu, ale produktami niezmienionymi. Na podstawie analiz efektów rynkowych segregacji zboża i soi niemodyfikowanych genetycznie w USA, przeznaczonych na rynek Japonii, będącej głównym importerem tych produktów wynika, że decyzja rolników amerykańskich (dostawców) czy produkować rośliny modyfikowane genetycznie, czy niezmienione w głównej mierze uzależniona jest od wysokości premii (a więc czynnika ekonomicznego), jaką skłonni są zapłacić odbiorcy japońscy za niemodyfikowane produkty [11]. W roku gospodarczym 2001 średnie koszty segregacji (próg zawartości GMO określono na 5%) w przypadku zboża oceniono na 0,45 USD/buszel 2 (24% ceny na wyjściu z gospodarstwa), zaś soi na 0,40 USD/buszel (9% ceny na wyjściu z gospodarstwa). Jednocześnie premie płacone przez japońskich odbiorców za niemodyfikowane produkty wyniosły odpowiednio 0,40-0,50 USD/buszel w przypadku zboża i 0,27-0,33 USD/buszel w przypadku soi. Na podstawie wywiadów z importerami japońskimi stwierdzono, że są oni skłonni pokryć koszty segregacji. Konkludując, autorzy zadali pytanie, czy również europejscy importerzy byliby w stanie sprostać oczekiwaniom związanym z dodatkowymi kosztami wynikającymi z segregacji? Z badań wynika, że kluczowymi czynnikami sukcesu produktów niemodyfikowanych jest stosunek klientów do GMO i ich zdolność do ponoszenia kosztów produkcji GMO-free. Potwierdzają to badania prowadzone w Kanadzie. Analizie poddano czynniki rynkowe, takie jak percepcja klientów w stosunku do GMO oraz siła i zdolność branży zbożowej do reagowania na zmieniające się warunki otoczenia [1]. Stwierdzono, że główną rolę w organizacji sektora zbożowego w Kanadzie odgrywa powołana w 1912 r. rządowa agenda Kanadyjska Komisja Zbożowa, której zadaniem jest m.in. dbanie o zachowanie spełniających wymagania rynku standardów jakości. Już w latach 1980. Komisja dostrzegła możliwość czerpania korzyści z faktu dostarczania na rynek zbóż niemodyfikowanych genetycznie. Zapotrzebowanie na takie produkty zidentyfikowano w Japonii oraz UE, gdzie 2 Buszel (skrót bu) jest miarą objętości (pojemności) materiałów sypkich stosowaną w krajach anglosaskich. Buszel amerykański = 8 galonów amerykańskich = 35,238 litra.