Recenzja projektu planu ochrony Tatrzańskiego Parku Narodowego uwzględniającego zakres planu ochrony obszaru Natura 2000 PLC Tatry Część dotycząca: OPERATU OCHRONY WÓD Autor recenzji: dr hab. Grzegorz Barczyk Katedra Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych Wydział Geologii, Uniwersytet Warszawski Poznań, marzec 2015 r.
I. Metryka recenzowanego opracowania Tytuł opracowania: Plan Ochrony Tatrzańskiego Parku Narodowego. Operat ochrony wód Imiona i nazwiska Autorów Marcin Czerny, Piotr Myjak, Katarzyna Mitka opracowania: Jednostka sporządzająca: Krameko. Sp. z o. o. Miejsce i data opracowania: Kraków 2013 Liczba stron: 117 Załączniki: rodzaj załączników (np. mapy) liczba załączników tego rodzaju Mapy 9 Warstwy geometryczne 15 II. Streszczenie recenzowanego opracowania Struktura Recenzowane opracowanie obejmuje 177 stron maszynopisu wraz z załącznikami w postaci map i warstw geometrycznych. Całość tekstu przedstawiona została w podziale na cztery główne rozdziały, oznaczone literami od A do D, oraz w obrębie rozdziałów w podziale na podrozdziały oznaczone numerycznie. Najważniejsze treści Część wstępna (Rozdział A, WSTĘP) obejmuje podstawy prawne sporządzenia opracowania, prezentuje krótką historię poznania wód TPN, najcenniejsze obiekty hydrologiczne oraz podsumowanie zasobów wodnych TPN. Ten rozdział obejmuje strony od 9 do11. Rozdział kolejny (Rozdział B, CHARAKTERYSTYKA WÓD) jest najbardziej rozbudowaną częścią opracowania (obejmuje strony od 12 do 99). Podzielony został na szereg podrozdziałów o schodkowej strukturze. Jednocześnie struktura rozdziału jest wyraźnie dwudzielna, w pierwszej części (od strony 18 do 90) zawarta została bardzo szczegółowa (czasem aż zanadto) charakterystyka wód (głównie powierzchniowych) TPN, włącznie z próbą analizy zmienności czasowej i przestrzennej podstawowych parametrów fizyko-chemicznych, jakościowych i ilościowych. W tej części znajduje się również próba przedstawienia przyrodniczych właściwości wodonośca tatrzańskiego, jego zdolności retencyjnych, a także wykorzystanie utylitarne wód tatrzańskich. Druga część rozdziału B (obejmująca strony: 91-99) przedstawia autorską waloryzację poszczególnych elementów, opartą na interpretacji danych przedstawionych w części pierwszej rozdziału, jak również ocenę procesów, zmian i zagrożeń dotyczącą waloryzowanych elementów. Ostatnim rozdziałem zawierającym treści merytoryczne jest Rozdział C, OCHRONA WÓD (obejmujący strony od 99 do 116). Przedstawia on zarówno dotychczasowy sposób ochrony wód na terenie TPN, wraz z jego ogólną oceną, jak i autorski projekt koncepcji i strategii ochrony wód na terenie TPN. Za kluczowy dla nowego projektu Autorzy opracowania uważają odpowiednio zaprojektowany i działający monitoring, którego koncepcja została przedstawiona w ostatnim podrozdziale. Opracowanie zamyka czwarty rozdział (Rozdział D, ZAŁĄCZNIKI) zawierający wyłącznie spis map i warstw geometrycznych, do których Autorzy odwoływali się w głównych rozdziałach opracowania. 2
Taki układ opracowania spełnia wymogi stawiane tego typu materiałom, zawarte między innymi w: art. 29 ust. 3 ustawy z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. 2013 poz. 627 ze zm.), w rozporządzeniu Ministra Środowiska z 12 maja 2005 r. w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla parku narodowego, rezerwatu przyrody i parku krajobrazowego, dokonywania zmian w tym planie oraz ochrony zasobów, tworów i składników przyrody (Dz.U. 2005 nr 94 poz. 794), oraz w rozporządzeniu Ministra Środowiska z 30 marca 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000 (Dz.U. 2010 nr 64 poz. 401 i Dz.U. 2012 poz. 507) III. Ocena recenzowanego opracowania 1. Szczegółowa analiza i ocena recenzowanego opracowania Jednym z głównych zastrzeżeń recenzenta w stosunku do przedstawionego opracowania, jest bardzo wybiórcze potraktowanie przedmiotu opracowania, a mianowicie wód tatrzańskich, potraktowanych prawie wyłącznie jako wody powierzchniowe. Większość informacji, uzasadnień jak również wniosków i wynikających z nich zaleceń dotyczy wód powierzchniowych. Pominięcie udziału wód podziemnych w planie ochrony prowadzi w rezultacie zarówno do kuriozalnych czasem wniosków, jak i do błędnych, zdaniem recenzenta zaleceń działań ochronnych. W rozdziale A (Wstęp) przytoczone zostało opracowane w 1997 roku zestawienie najcenniejszych obiektów hydrologicznych TPN (Tabela1, str. 10/117). Nie wiadomo, czy Autorzy Operatu zadali sobie trud, by zweryfikować owe propozycje współcześnie wśród wymienionych obiektów znajdują się takie, których status (choć nie ocena ich wartości) w przeciągu minionych lat uległ zmianie w wyniku prowadzonych przez ten czas badań. Podrozdział 4 tego samego rozdziału, zatytułowany został: Podsumowanie zasobów wodnych w TPN. Określenie zasoby wodne współcześnie jest zdefiniowane bardzo dokładnie, zarówno w prawie wodnym (zasoby wodne dorzecza art. 9, pkt. 26, Ustawa z 18 lipca 2001 Prawo wodne, ze zmianami), jak również w hydrogeologii (zasoby wodne Słownik hydrogeologiczny 1997). W podrozdziale wymienione są natomiast obiekty hydrologiczne, dodatkowo liczby opisujące poszczególne obiekty w świetle współczesnych wyników badań wydają się mało precyzyjne. Rozdział B (Charakterystyka wód), najobszerniejszy i najistotniejszy dla całego opracowania zawiera zdaniem recenzenta wiele błędów, nieścisłości i niekonsekwencji. Opracowanie Operatu ochrony wód oparto w głównej mierze na podstawie trzech publikacji. Ich dobór jest według recenzenta niewłaściwy, co więcej ten dobór jest przyczyną błędów (niezręczności) w całym opracowaniu. Rozdział ten został oparty na materiałach, z których część powstała niedawno (publikacja M. Żelaznego Czasowo-przestrzenna zmienność cech fizykochemicznych wód Tatrzańskiego Parku Narodowego) w roku 2012, część zaś opracowana była prawie 20 (słownie: dwadzieścia) lat temu ( Operat Ochrony Zasobów Wodnych Tatrzańskiego Parku Narodowego oraz Operat Ochrony Przyrody Nieożywionej i Gleb ) w roku 1997. Co więcej, publikacja M. Żelaznego dotyczy wyłącznie jednego z aspektów istotnych dla ochrony wód i ekosystemów wodnych: jakości wód, ich chemizmu i zmienności własności fizykochemicznych, natomiast publikacje archiwalne z roku 1997 głównie pozostałych aspektów ochronnych (zasilanie, krążenie, zasoby, eksploatacja wód). Dodatkowo o ile Operaty z roku 1997 były opracowane pod kątem spełniania ówczesnych wymogów opracowania dotyczącego ochrony przyrody, o tyle praca M. Żelaznego dotyczyła zupełnie innej problematyki. Tak więc niejako już na wstępie Autorzy opracowania zaznaczają, że powstało ono na podstawie niespójnych materiałów. 3
W podrozdziale 1.1 (Analiza dostępnych materiałów i ocena ich przydatności) zestawione zostało 55 prac naukowych i popularnonaukowych, które to prace stanowiły materiał uzupełniający przy powstawaniu Operatu (Tabela 2, str. 12 17/117). Bez dyskusji nad takim lub innym zakwalifikowaniem poszczególnych prac ( materiał uzupełniający ) która to kwalifikacja była procesem autorskim należy stwierdzić, że w zestawieniu brak pewnych opracowań, zwłaszcza o charakterze zbiorczym, przekrojowym, które z pewnością pozwoliłyby autorom zniwelować czasową przepaść pomiędzy głównymi wykorzystanymi przez nich opracowaniami i dodatkowo pozwoliłyby na wykorzystanie w części dotyczącej charakterystyki wód tatrzańskich syntez opracowanych na podstawie wieloletnich badań i obserwacji. Do takich braków należy zdaniem recenzenta zaliczyć nieuwzględnienie w spisie literatury następujących prac: Małecka, D., 1981, Hydrogeologia Podhala. Prace Hydrogeologiczne Inst. Geologiczny, Seria Specjalna nr 14, Warszawa, Małecka, D., Małecki, J.J. 2005. Hydrogeologiczna charakterystyka wód szczelinowo-krasowych eocenu numulitowego Tatr i niecki artezyjskiej Podhala. Współczesne Problemy Hydrogeologii 12, Toruń; a w szczególności opracowań: Małecka, D., Humnicki, W., Barczyk, G. 2002. Objaśnienia do Mapy Hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, Arkusz Tatry Zachodnie (1060), Warszawa; Małecka, D., Małecki, J.J., Humnicki, W. 2002. Objaśnienia do Mapy Hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, Arkusz Tatry Wysokie (1061), Warszawa. Z czysto formalnego punktu widzenia tabelka zawierająca zestawienie materiałów uzupełniających zawiera błędy w cytowaniu literatury (w przypadku kilku prac jednego autora powinno się je wymieniać w kolejności chronologicznej od najstarszej na górze do najmłodszej na dole), jeśli podawane są strony, na których umieszczony został cytowany artykuł w publikacji zbiorczej, to w przypadku publikacji zwartej także należy podać informację o liczbie stron. Stwierdzenie konkludujące podrozdział 1.2 (Zakres uzupełniający prac inwentaryzacyjnych), o kompletności głównych opracowań wykorzystanych do stworzenia Operatu w opinii recenzenta jest użyte mocno na wyrost. Należy dodać, że w przypadku opracowania części Planu ochrony dotyczącej wód tatrzańskich Autorzy nie zwracali się z prośbą o konsultacje ani do zewnętrznych specjalistów, ani do przedstawiciela TPN. W dodatku oba Operaty z roku 1997, wykorzystane jako główny materiał przy sporządzaniu recenzowanego opracowania, nie były publikowane, a w tabeli zawierającej materiały uzupełniające nie uwzględniano żadnych prac niepublikowanych. W podrozdziale 2.1 (Charakterystyka ekosystemów wodnych, rozdział 2, Zbiorcza charakterystyka i ocena wód) pojawia się definicja obiektów, które Autorzy wydzielają w ramach ekosystemów wodnych. W Tabeli 3 (Zestawienie rodzajów ekosystemów wodnych, str. 18-19/117) jako przykładowe obiekty hydrograficzne Autorzy wymieniają wywierzyska tatrzańskie, wydzielając ich populację oddzielnie od źródeł. Nigdzie wcześniej nie pojawia się definicja obiektu hydrograficznego wywierzysko (choć takie obiekty, jak: źródło, potok, ciek, młaka, staw zostały zdefiniowane). Jednocześnie Autorzy jako przykładowe wywierzyska wymieniają źródła i źródła krasowe, które wedle współcześnie stosowanej nomenklatury wywierzyskami nie są. W podrozdziale 2.1.1.1 (Obiekty hydrologiczne, podrozdział 2.1.1 Zbiorcza charakterystyka wód), w dwóch tabelkach (Tabela 4 oraz Tabela 5) zestawiono obiekty hydrologiczne. Tabela 5 (wybrane obiekty) jest dosłownym cytatem z opracowania z roku 1997, bez uwzględnienia jakichkolwiek danych, informacji czy wyników badań prowadzonych na przedstawionych w niej obiektach hydrologicznych od daty publikacji. 4
Ponieważ materiał zestawiony w wymienionych tabelach został odwzorowany w postaci Mapy hydrologicznej, więc główne uwagi dotyczące braku weryfikacji materiału archiwalnego przedstawionego w tabelach 4 i 5 odnoszą się do informacji zawartych na mapie 9. W podrozdziale 2.1.1.2 (Obiekty hydrotechniczne) w postaci zbiorczej tabelki (Tabela 6) zestawiono i scharakteryzowano obiekty hydrotechniczne znajdujące się na terenie TPN. Informacje zawarte w tabeli zostały przeniesione na mapę dokumentacyjną (Mapa 1). Wątpliwości recenzenta budzi kwestia liczby i lokalizacji obiektów hydrotechnicznych zaliczonych do grupy: stałe urządzenia hydrotechniczne do celów badawczych posterunki hydrologiczne. Z ogólnej charakterystyki przypisanej tym obiektom wynika, że w tej kategorii zostały uwzględnione wyłącznie najnowsze przyrządy pomiarowe zamontowane na terenie TPN między innymi przy okazji realizacji tematu/opracowania M. Żelaznego. Nie ma natomiast żadnej informacji o lokalizacji wcześniej instalowanych na terenie TPN punktów pomiarowych. W podrozdziale 2.1.1.3 (Obiekty i urządzenia gospodarki komunalnej) w formie zbiorczej (Tabela 7), jak również w postaci mapy (Mapa 2) zostały przedstawione i scharakteryzowane te obiekty hydrotechniczne, które według Autorów opracowania mogą mieć /mają wpływ na jakość wód powierzchniowych na terenie TPN. Zarówno w zestawieniu, jak i na mapie brak informacji o liczbie oraz lokalizacji przenośnych toalet, które w sezonie wiosenno-letnio-jesiennym rozmieszczane są na terenie Parku, a które stanowią bardzo istotne, potencjalne miejsca zagrożeń bakteriologicznych jak również chemicznych dla wód powierzchniowych i podziemnych całego obszaru TPN. Nieuwzględnienie tych obiektów w tej części opracowania powoduje, że w dalszych rozdziałach opracowania zwłaszcza tych dotyczących zaleceń i postanowień problem ten w ogóle się nie pojawia. Jak wspomniano we wstępnej części recenzji, podrozdział 2.1.2 (Zbiorcza charakterystyka zróżnicowania przestrzennego i sezonowej zmienności cech fizykochemicznych wód) stanowi prawie w całości powtórzenie publikacji dr. hab. Mirosława Żelaznego pt.: Czasowo-przestrzenna zmienność cech fizykochemicznych wód Tatrzańskiego Parku Narodowego, opublikowanej w 2012 roku, a będącej rozprawą habilitacyjną dr. hab. M. Żelaznego. Ponieważ praca ta znana jest recenzentowi, więc recenzowanie przeniesionych z niej wniosków nie dotyczyłoby operatu, a tez przedstawianych w publikacji M. Żelaznego. Lokalizacja punktów pomiarowych opracowana przez M. Żelaznego stała się podstawą do opracowania przedstawionej w kolejnym rozdziale (Rozdział C, Ochrona Wód) tabeli 40 (Zestawienie zasad monitoringu). Z kolei proponowane rozwiązania monitoringowe w odniesieniu do wód powierzchniowych oraz podziemnych zakres, lokalizacja punktów pomiarowych nie znalazła żadnego odniesienia w zasadach monitoringu przedstawionych w części projektu planu pt.: Synteza. Owszem w części tej w rozdziale 8 (Monitoring) Autorzy umieszczają w tabeli 1 (Siedliska przyrodnicze) przedmioty monitoringu związane pośrednio z wodą: naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne oraz źródliska wapienne i torfowiska lecz na tym poprzestają. Rozbudowana i działająca sieć monitoringowa, na której oparte zostały między innymi wyniki pracy M. Żelaznego, nie jest przewidziana w zadaniach monitoringowych TPN. Podobnie w rozdziale siódmym (Syntezy), poświęconym specyfikacji zadań ochronnych, w tabeli 3.2 dotyczącej ekosystemów wodnych, nie ma żadnej wzmianki o jakichkolwiek działaniach mających na celu dbanie/ochronę fizykochemicznych i chemicznych właściwości wód powierzchniowych i podziemnych na obszarze TPN. Poszczególne elementy własności fizykochemicznych i składu chemicznego wód TPN przedstawione w tej części rozdziału B są omówione prawidłowo i na ogół wnioski wyciągane przez Autorów Operatu a właściwie przez autora głównego opracowania wykorzystanego przy tworzeniu Operatu nie odbiegają od znanych wcześniej stwierdzeń i ustaleń. Podstawową wadą wykorzystania pracy M. Żelaznego do tworzenia Operatu jest wynikające z założeń przyjętych w tej pracy inne traktowanie wód podziemnych. 5
W podrozdziale 2.15 (Monitoring środowiska wodnego na obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowego) przedstawiono co prawda historię (najnowszą) tworzenia sieci monitoringowej dotyczącej wód powierzchniowych i podziemnych, ale z treści tego rozdziału nie wynika, czy punkty pomiarowe są tymi samymi, które przedstawiano na mapie 3 (dotyczącej sieci pomiarowej stworzonej przez M. Żelaznego przy realizacji jego pracy habilitacyjnej) czy też są to jakieś inne punkty. Ponieważ informacje/wnioski zawarte w podrozdziałach: 2.1.6 (Zróżnicowanie przestrzenne zasobów wodnych Tatr), 2.1.7 (Ocena retencyjności podłoża, krążenie wód podziemnych, retencyjność), 2.1.8 (Zróżnicowanie przestrzenne i zmienność odpływu ze zlewni tatrzańskich) są praktycznie cytatami z szerszych opracowań, a ich mniej lub bardziej właściwe cytowanie nie przekłada się na wykorzystanie podawanych informacji, więc uwagi dotyczące tych podrozdziałów zostaną pominięte. Podrozdziały 2.1.9. oraz 2.1.10 dotyczą zestawień (w formie tabelarycznej) pozwoleń wodnoprawnych odnoszących się do korzystania (poboru) z wód powierzchniowych i podziemnych z terenu TPN jak również zrzutu/odprowadzania ścieków. Informacje, które znalazły się w tabelarycznych zestawieniach mają swoje odzwierciedlenie zarówno w Syntezie, jak i w Rozporządzeniu. Uwagę recenzenta zwróciła jednak nieco inna sprawa. Prawo wodne, Prawo o ochronie środowiska, wyraźnie precyzuje, jakie wymogi muszą zostać spełnione, by mogło działać ujęcie wód do celów pitnych na potrzeby inne niż pojedynczego gospodarstwa. W wielu przypadkach stwierdzony jest brak pozwoleń wodno-prawnych. Sugerowane działania także w przypadku tych ujęć, na które pozwolenia wodno-prawne są aktualne ograniczają się wyłącznie do okresowej weryfikacji objętości poboru wody. Zdaniem recenzenta bardzo istotne jest także w zakresie ochrony zasobów przyrody nieożywionej zweryfikowanie ustawowo niezbędnych działań związanych z wyznaczaniem stref ochrony (bezpośredniej i pośredniej) ujęć. Dotyczy to zarówno ujęć na wodach powierzchniowych, jak i na wodach podziemnych. Wymogi związane z obostrzeniami dotyczącymi działań w wyżej wymienionych strefach ochronnych powinny być uwzględnione w zadaniach monitoringowych określanych dla TPN. Na temat wyznaczania, ustanawiania, zabezpieczania oraz działań ochronnych w strefach ochrony ujęć wód znajdujących się na terenie TPN nie znalazła się w Operacie żadna informacja. W podrozdziale 2.1.15 (Zbiorcza charakterystyka procesów i zmian zachodzących w wodach) zestawione zostały w autorskim opracowaniu procesy i zmiany zachodzące w wodach na terenie TPN. Ten rozdział jest o tyle istotny, że na podstawie tego zestawienia w dalszej części Operatu dokonane zostało zarówno określenie/scharakteryzowanie zagrożeń dla wód, jak i waloryzacja ekosystemów wodnych. Wątpliwości recenzenta budzi szereg elementów z tego rozdziału, jak na przykład przypisanie procesu eutrofizacji głównie do wód płynących, stwierdzenie, że zasoby wodne na obszarze TPN zmniejszają się w związku z nasileniem się ruchu turystycznego czy też z powodu powstawania stacji narciarskich i naśnieżania stoków. Recenzentowi nie jest wiadome, żeby na terenie TPN (poza stokami Nosala) prowadzone były sztuczne naśnieżania tras narciarskich, ani żeby były prowadzone ze strony TPN jakiekolwiek działania w celu rozpoczęcia takich działań. Podobnie nieco kuriozalnym wydaje się stwierdzenie, że zmiany zachodzące w wodach mają istotny związek ze zmianami naturalnego biegu potoków, i że na terenie TPN takie procesy, zmiany zachodzą. Jak wspomniano wyżej, charakterystyka z podrozdziału 2.1.15 stała się podstawą do opracowania w podrozdziale 2.1.16 (Zbiorcza charakterystyka zagrożeń wód) tabeli (Tabela 31 Zestawienie zbiorcze zagrożeń wód). W tabeli tej powielone zostały niewłaściwe lub ogólnikowe stwierdzenia, o których napisano wyżej. Jednocześnie w całym podrozdziale nie znalazła się żadna informacja dotycząca sezonowych toalet rozstawianych w wielu miejscach na terenie TPN ani tym bardziej żadna informacja dotycząca monitoringu zagrożeń związanych z tymi potencjalnymi ogniskami zanieczyszczeń. Informacje z podrozdziału 2.1.16 zostały przedstawione w formie graficznej na Mapie zagrożeń dla wód (mapa 4). Z niezrozumiałych dla recenzenta przyczyn zagrożenia na mapie zostały 6
przedstawione wyłącznie w postaci punktów określających lokalizację miejsc poboru wód, oczyszczalni ścieków i budowli hydrotechnicznych. Jednak większość z tych miejsc jak wynika z materiałów zestawionych przez Autorów w tabelach to miejsca potencjalnego zagrożenia. Nie można bowiem przy obecnym stanie rozpoznania (a właściwie braku rozpoznania) wpływu poszczególnych punktów na jakość i zasoby wód stwierdzić, że w tych miejscach zachodzą niewłaściwe procesy. Podrozdział 2.2 (Waloryzacja ekosystemów wodnych) jest autorską próbą waloryzacji ekosystemów wodnych, wód powierzchniowych i podziemnych oraz obiektów przyrody nieożywionej związanych z krążeniem wody. Nie wdając się w dyskusję z przyjętymi przez Autorów kryteriami i ich charakterystyką, należy wskazać na pewne niespójności w tej klasyfikacji. Całe Tatry, nie tylko wody powierzchniowe i podziemne, podlegają różnorodnej i wyjątkowo silnej jak na tego typu obszar presji człowieka w dodatku podlegają od bardzo długiego czasu. Niezrozumiałe jest rozdzielenie różnorodnej presji i silnej presji i w dodatku połączenie tej ostatniej kategorii z obecnie małą wartością krajobrazową. W odniesieniu do wód, czy nawet ekosystemów wodnych jest to zestawienie co najmniej dziwne. Zwłaszcza, że wartość tak opisanych obiektów została określona jako średnia i taką wartością uzyskał między innymi obiekt opisany jako Wywierzyska Bystre (Dolne i Górne). W tabeli 33 (Zestawienie oceny obiektów hydrologicznych) zebrano 52 obiekty według opracowanej wcześniej waloryzacji. Obiekty te przedstawiono również na zbiorczej mapie 5 (Mapa oceny wód). Pomijając fakt, że tytuł mapy nie zgadza się z treścią bo na mapie przedstawiono waloryzację obiektów hydrologicznych, a nie ocenę wód konstrukcja mapy jest nieczytelna. Nieczytelność ta wynika głównie z niespójnego i bardzo powierzchownego potraktowania zagadnienia ustalenia i zdefiniowania kryteriów waloryzacji. Ostatnie dwa podrozdziały Rozdziału B podrozdział 2.2.2 (Ocena procesów i zmian zachodzących w wodach) oraz podrozdział 2.2.3 (Ocena zagrożeń wód) podobnie jak poprzednie stanowią autorskie zestawienie i waloryzację procesów, jakie oddziaływają na wody powierzchniowe i podziemne, ekosystemy wodne na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego. Oba podrozdziały, jak również mapa 6 (Mapa oceny zagrożeń dla wód) obarczone są nieścisłościami i błędami analogicznymi do tych, które wskazano przy omówieniu poprzedniego podrozdziału. Na zakończenie omówienia treści zawartych w Rozdziale B należy podkreślić, że mimo jego rozbudowania tylko niewiele informacji, propozycji przedstawionych w tym rozdziale znalazło odzwierciedlenie w zamykających cały Plan rozdziałach: Rozporządzenie i Synteza. Ostatni z rozdziałów zawierający treści merytoryczne (Rozdział C, Ochrona wód) w całości poświęcony jest proponowanej przez Autorów sieci monitoringowej, obejmującej najistotniejsze według Autorów elementy ekosystemów wodnych, wymagające ochrony. W tabeli zawartość tabeli odzwierciedlona jest równocześnie na mapie 7 (Mapa monitoringu wód) umieszczone są, poza wyszczególnieniem i ogólną lokalizacją, propozycje dotyczące czasu i intensywności monitoringu oraz jego zasady. Należy zaznaczyć, że recenzentowi nie udało się odnaleźć śladów zasad proponowanego monitoringu w rozdziale Synteza (rozdział 8: Monitoring). W podrozdziale 1.2 Zaprojektowana ochrona (przedmioty, cele priorytety, strefy i sposoby ochrony) został zdefiniowany główny przedmiot ochrony zasobów wodnych TPN. Tym strategicznym celem jest: Naturalny, zróżnicowany system hydrologiczny oparty na powierzchniowej sieci potoków i jezior. Pomijając niewłaściwe według recenzenta określenie zasoby wodne (o czym wspomniano wcześniej w recenzji) takie sformułowanie pomija aspekt hydrogeologiczny problemu. Zdaniem recenzenta nie jest w ogóle możliwe chronienie wód, zasobów wodnych, ekosystemów wodnych bez uwzględnienia hydrogeologicznego aspektu krążenia wód na jakimś obszarze, wpływu własności geologicznych wodonośca, czasu krążenia na chemizm wód powierzchniowych. Skądinąd, deklarowana chęć ochrony wyłącznie wód powierzchniowych nie 7
znajduje odzwierciedlenia w propozycjach monitoringu znaczna część przedmiotów monitoringu to obiekty hydrologiczne związane wyłącznie lub w znacznej mierze z wodami podziemnymi. W tabeli 39 (Zestawienie przedmiotów, celów, priorytetów, stref i sposobów ochrony) w sposób całkowicie sztuczny rozdzielono przedmioty ochrony. Cała tabela jest całkowicie nieczytelna, wprowadza niezdefiniowane wcześniej pojęcia, miesza określenia. Recenzja nie ma na celu poprawiania autorskich propozycji, nie ma również na celu wskazywania konkretnych błędów. Ale jako przykład błędnego formułowania tez i wyciągania wniosków można przytoczyć cały zakres propozycji dotyczący Naturalnej sieci wód krasowych. Celem ochrony tego przedmiotu ochrony ma być: zachowanie naturalnej sieci wód krasowych. W hydrogeologii, w geologii, w badaniach dotyczących procesów krasowych bardzo rzadko spotyka się określenia typu: sieć wód krasowych. Z pewności wody krasowe czyli wody podziemne krążące w wodonoścu krasowym zasługują na wysoki priorytet ochrony, ale zachowanie naturalnej sieci wód krasowych w żadnym stopniu nie zależy od zasad udostępniania jaskiń dla taternictwa jaskiniowego. Owszem, eksploracja jaskiniowa może w skrajnych przypadkach mieć negatywny wpływ na jakość wód podziemnych (a nawet i ich skład chemiczny), ale trudno sobie wyobrazić ten wpływ na naturalną sieć wód krasowych W dodatku zdefiniowany w tym podrozdziale główny przedmiot ochrony zasobów wodnych TPN inaczej jest definiowany w części Rozporządzenie: 1.3. Celem ochrony wód Parku jest zachowanie naturalnego, zróżnicowanego systemu hydrologicznego opartego na powierzchniowej sieci oligotroficznych potoków, oligotroficznych i dystroficznych jezior oraz podziemnej sieci systemów wywierzyskowych. Podrozdział 1.3 stanowi tabela 40 ( Zestawienie zasad monitoringu ). Dobór punktów monitoringowych, czas i intensywność monitoringu jak również zasady jego prowadzenia są jak można się domyślać autorskimi propozycjami, tak więc trudno w tego typu recenzji prowadzić dyskusję z praktycznie każdym z zaproponowanych 69 punktów. W wielu przypadkach uważna lektura propozycji wskazuje na stosunkowo małą orientację w problematyce działań związanych z monitoringiem przyrodniczym jak również z problematyką/charakterystyką obiektu monitorowanego, jakim jest woda, a także powierzchowną znajomość specyfiki tatrzańskiej przyrody nieożywionej. Zarówno w nazwaniu/identyfikacji przedmiotów poddawanych monitoringowi, jak również w określaniu czasu, intensywności oraz szczegółowych zasad prowadzenia monitoringu znajduje się wiele błędów, nieścisłości lub ogólników. Zresztą jak wspomniano na początku tej części recenzji w częściach Planu ochrony pt.: Rozporządzenie oraz Synteza nie można odnaleźć proponowanych w tym rozdziale rozwiązań. Jako dowód na przedstawione powyżej zarzuty recenzent pragnie przedstawić jedynie wybrane przykłady: 1. W punkcie 20 tabeli określono jako przedmiot monitoringu: Czystość wód w jaskini. Jako miejsce poboru prób do monitoringu wybrano: Potok w Jaskini Wodnej pod Pisaną. Nawet pobieżna znajomość cennych przyrodniczo obiektów Tatrzańskiego Parku Narodowego wyraźnie wskazuje, że wody przepływające przez Jaskinię Wodną pod Pisaną w dominującej większości są wodami POWIERZCHNIOWYMI potoku Kościeliskiego wpływającymi do systemu Jaskini przez system szczelin, ponorów znajdujących się w dnie i brzegach tegoż potoku. Na podstawie licznych badań znacznikowych prowadzonych na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat udokumentowany czas przepływu wody z Potoku Kościeliskiego od momentu wniknięcia ponorami do jaskini do wypływu poprzez tzw. Wypływ spod Pisanej wynosi około godziny, czasem krócej, czasem dłużej, i zależy od stanu zawodnienia całego masywu. Wysnuwanie jakichkolwiek wniosków na temat stanu jakości wód podziemnych (a wody jaskiń to wody podziemne), zmian ich chemizmu na podstawie badania wody przepływającej przez Jaskinię Wodną pod Pisaną nie ma po prostu najmniejszego sensu. 8
2. W punktach od 58 do 60 jako przedmiot monitoringu określono: Stany i temperatury wód podziemnych. Punkty monitoringowe dla tego przedmiotu to kopane studnie ujmujące płytkie wody krążące w stożkach napływowych na przedpolu Tatr. Znajomość wahań stanów tych wód (jak również temperatury czy nawet innych parametrów fizykochemicznych, których zresztą pomiarów Autorzy Operatu nie przewidują ma niewielkie przełożenie na warunki hydrogeologiczne czy nawet hydrologiczne wód na obszarze Tatr. Z kolei, zwłaszcza w przypadku studni zlokalizowanych na Polanie Rogoźniczańskiej, istotnymi z punktu widzenia ochrony jakości wód mogłyby okazać się informacje dotyczące bakteriologii czy chemizmu tych wód. Ale zakres badań monitoringowych dla tych punktów tego typu obserwacji nie przewiduje. 3. W punktach od 61 do 65 Autorzy przewidzieli jako przedmiot monitoringu: Stany, temperatury i wydajności wywierzysk. Wody wypływające ze źródeł krasowych jakim bez wątpienia są wszystkie wywierzyska to wody podziemne. I ten przedmiot monitoringu powinien być zdaniem recenzenta określony jako: Stany, temperatury, jakość, chemizm i wydajności wód podziemnych. W opisie zasad monitoringu, jaki przewidują Autorzy do tych punktów (podobnie jak do innych, w których przewidują określanie przepływów wód (czyli objętości płynącej wody w czasie przez konkretny przekrój hydrometryczny), brak jakichkolwiek szczegółów dotyczących metodyki wykonywania tych pomiarów. Jednocześnie, jedno z istotniejszych, także do wykorzystania wód tatrzańskich w celach pitnych, wywierzysk zostało pominięte w tym zestawieniu, a uwzględnione w punkcie 50, jako: stany, przepływy i temperatury potoków. Na zakończenie omawiania informacji zamieszczonych w podrozdziale 1.3 należy wspomnieć o mapie przedstawiającej propozycje monitoringu. Organizacja obrazu przedstawionego na tej mapie (podobnie jak w przypadku innych map) robi wrażenie chaotycznej. Mechaniczne przenoszenie kolejnych punktów z tabelki, w której to kolejność przedmiotów monitoringu robi wrażenie czystej przypadkowości, powoduje, że czytanie informacji zawartych na mapie jest prawie niemożliwe. Przy konstruowaniu map dopuszczalne są rozmaite zasady nanoszenia treści informacyjnych, jednak zawsze owe zasady powinny być dostosowane do łatwości w odbiorze. Jedynym kryterium, jakie przyjęto przy nanoszeniu informacji na tę mapę (lokalizacja punktów monitoringowych) jest chaos. Jeśli nie było z punktu widzenia automatyki i technologii możliwe np. nadanie kolejnych numerów punktom monitoringowym w kolejnych dolinach, to wystarczyło nadać odrębne kolory dla grup przedmiotów monitoringowych. Nawet tak prosty zabieg ułatwiłby korzystanie z tej jak również z innych map. Na zakończenie jeszcze jedna uwaga dotycząca treści naniesionych na mapy. Dotyczy wszystkich map. Według map zamieszczonych w Operacie (poza Mapą Hydrologiczną) nie ma na terenie TPN żadnego cieku okresowego. Wszystkie potoki, strumienie, cieki prowadzą wodę od źródeł aż po połączenie z innymi lub po granicę TPN. Hydrografia przedstawiona na mapach Operatu dotyczącego wody odzwierciedla jakiś czysto teoretyczny stan. W podrozdziale 2 (Zadania ochronne) zostało zaprezentowane zestawienie zadań ochronnych, jakie Autorzy przewidują dla TPN. Ani w tabelce 41, ani na mapie 8 nie zostały uwzględnione żadne zadania związane z monitoringiem oraz wnioskami wypływającymi z analizy danych zebranych w procesie tegoż monitoringu. 2. Konkluzje końcowe Przedstawiony do recenzji Operat ochrony wód z punktu widzenia wymogów formalnych odpowiednie tytuły rozdziałów, podział na podrozdziały, tabelaryczne zestawienia etc. nie budzi większych zastrzeżeń. Jednak ze względu na treść merytoryczną w nim umieszczoną praktycznie nadaje się wyłącznie do wykonania od nowa. Charakterystyka i ocena stanu przyrody (rozpoznania naukowego wód na terenie TPN) w decydującej części powiela stan wiedzy sprzed wielu lat, natomiast w tych 9
elementach, w których oparto się na stosunkowo nowych lub najnowszych opracowaniach nie zawiera syntezy. Ocena i wskazanie istniejących oraz potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych również przedstawia w większości stan sprzed lat, nie uwzględniając zmian, jakie zaszły, zachodzą i tendencji, jakie już pojawiają się w relacjach pomiędzy obszarami chronionymi, a sposobem wykorzystania tych obszarów. Jednym z istotniejszych współcześnie elementów ochrony jest monitoring obiektów przyrodniczych wraz z interpretacją wyników tego monitoringu. Zasady proponowanego w Operacie systemu monitoringowego są niespójne i zbyt ogólnikowo wyrażone, by mogły być przełożone na bardziej szczegółowe rozporządzenia, działania. W części merytorycznej Operatu z dużą dowolnością stosuje się wymiennie określenia: ekosystem wodny, wody, wody tatrzańskie, wody podziemne, wody w jaskini, wody wywierzysk. Część z tych pojęć jest mniej lub bardziej dokładnie zdefiniowana. Zasady badania, ochrony elementów przyrody nieożywionej mieszczących się w tych definicjach są często bardzo różne. Tej różnorodności w Operacie ochrony wód zdecydowanie zabrakło. Przedstawiony do recenzji fragment Projektu Planu ochrony pt.: Operat ochrony wód od strony formalnej w większości spełnia warunki i wymogi stawiane tego typu opracowaniom zarówno w aktach prawnych, jak i w SIWZ. Jednak poza stroną formalną o wiele ważniejsza jest jakość i poziom merytoryczny efektów prac wykonanych w zakresie realizacji wymogów formalnych. Jakość wykonania tych prac, a także w wielu przypadkach ich zakres, są zdecydowanie niewystarczające. Od strony merytorycznej przedstawiony do recenzji Operat ochrony wód wymaga daleko idących poprawek i zmian; zdaniem recenzenta jest on w takiej postaci nie do przyjęcia. 10