Autorki: Urszula Dudek Beata Wasielewska Moduł 4 Wybrane zagadnienia prawa cywilnego i rodzinnego 1. Wybrane zagadnienia prawa cywilnego Pytania Co to jest stosunek prawny? Co to jest stosunek cywilnoprawny? Stosunkiem prawnym jest stosunek społeczny uregulowany przez prawo. Stosunki społeczne więzi międzyludzkie są bardzo zróżnicowane. Zachodzą co najmniej między dwoma osobami, z których przynajmniej jedna oddziaływa na drugą. Między ludźmi dochodzi nieustannie do kontaktów (nawiązują znajomości, przyjaźnie, świadczą sobie usługi itp.). Jeżeli w stosunki społeczne wkracza prawo mamy do czynienie ze stosunkiem prawnym. Stosunek cywilnoprawny to stosunek prawny regulowany normami prawa cywilnego. Charakteryzuje się brakiem prawnej podległości między stronami a także wolnością wstępowania w stosunek i jego kształtowania. Osoby lub grupy osób uczestniczące w stosunku prawnym nazywają się podmiotami lub stronami stosunku prawnego. Należą do nich: osoby fizyczne, osoby prawne, ułomne osoby prawne. edu.cossw.pl strona 1
Osobą fizyczną jest każdy człowiek od chwili urodzenia do chwili śmierci. Każdy człowiek posiada zdolność prawną. Przysługuje ona niezależnie od wieku, stanu zdrowia czy rozwoju umysłowego. Zdolność prawna ustaje wraz ze śmiercią człowieka. W przypadku osób zaginionych przyjmuje się, że ustaje ona, gdy sąd w postanowieniu uzna osobę zaginioną za zmarłą. Zdolność prawna a zdolność do czynności prawnych Zdolność prawna oznacza, że można być podmiotem praw i obowiązków, np. można być właścicielem mieszkania, powstaje obowiązek ponoszenia kosztów z nim związanych. Ograniczoną zdolność prawną posiada dziecko poczęte, które może być spadkobiercą pod warunkiem, że urodzi się żywe. Zdolność do czynności prawnych to zdolność do samodzielnego kształtowania swojej sytuacji prawnej poprzez dokonywanie czynności prawnych (przede wszystkim przez zawieranie umów). Zapamiętaj! Polskie prawo cywilne przewidujeł pełną zdolność do czynności prawnych, ograniczoną zdolność do czynności prawnych, brak zdolności do czynności prawnych. Pełną zdolność do czynności prawnych posiadają osoby pełnoletnie, tj. te, które ukończyły osiemnasty rok życia i nie są ubezwłasnowolnione. Małoletni uzyskuje pełnoletność przez zawarcie małżeństwa przy czym nie traci jej w razie unieważnienia małżeństwa. Istotą pełnej zdolności do czynności prawnych jest możliwość dokonywania wszelkich dopuszczanych przez prawo czynności zmierzających do nabycia lub rozporządzenia prawem oraz zaciągnięcia zobowiązania (np. sprzedaż nieruchomości, sporządzenie testamentu, zawarcie umowy najmu). Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby, które ukończyły 13 lat, a także osoby pełnoletnie częściowo ubezwłasnowolnione. Osoba może być ubezwłasnowolniona całkowicie lub częściowo jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. (Może być ubezwłasnowolniona częściowo jeżeli jej stan nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw). Dla ubezwłasnowolnionego ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską. edu.cossw.pl strona 2
Czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna, tzn. nie wywołuje żadnych skutków prawnych np. nieważny będzie testament sporządzony przez 15-latka bez zgody jego rodziców. Podobnie jak osoby nie posiadające zdolności do czynności prawnych, tak i osoby o ograniczonej zdolności do czynności prawnych, mogą bez zgody przedstawiciela ustawowego zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. Osoby prawne Osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną (jest to Kodeks spółek handlowych i inne ustawy szczególne dotyczące poszczególnych podmiotów np. Prawo o szkolnictwie wyższym, Prawo o stowarzyszeniach, ustawa o fundacjach). Osobami prawnymi są np. banki, spółdzielnie, spółki akcyjne, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, stowarzyszenia, fundacje Osoby prawne jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną z chwilą jej wpisu do właściwego rejestru, (obecnie w Polsce najczęściej jest to Krajowy Rejestr Sądowy prowadzonego przez właściwy organ (np. sąd rejestrowy). Wpisy są jawne. Osoba prawna działa przez swoje organy (osoby lub grupy osób posiadające kompetencje do podejmowania decyzji w jej imieniu) w sposób przewidziany w ustawie lub oparty na jej statucie. Każda osoba prawna posiada zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych. Zdolność prawna oznacza zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków, natomiast zdolność do czynności prawnych oznacza możliwość nabywania praw i zaciągania zobowiązań za pomocą dokonywanych przez siebie czynności prawnych. Skarb Państwa Szczególną osobą prawną jest Skarb Państwa. Jako jedyny uzyskał przymiot osobowości prawnej na podstawie przepisów kodeksu cywilnego. Według art. 34 kodeksu cywilnego, Skarb Państwa jest w stosunkach cywilnoprawnych podmiotem praw i obowiązków, które dotyczą mienia państwowego nie należącego do innych państwowych osób prawnych. Pojęcie Skarbu Państwa to zbiorcze określenie przypisywane różnego rodzaju państwowym jednostkom organizacyjnym, wyodrębnionym co prawda organizacyjnie, ale nie mającym podmiotowości cywilnoprawnej. Należą do nich m.in. ministerstwa, urzędy wojewódzkie, sądy i prokuratury, izby skarbowe, państwowe szkoły wyższe, spółki Skarbu Państwa, zakład ubezpieczeń społecznych, jednostki wojskowe, jednostki Policji i Służby Więziennej. Za pośrednictwem tych jednostek Skarb Państwa realizuje przysługujące mu uprawnienia właścicielskie. Czyli każda czynność cywilnoprawna danej jednostki organizacyjnej jest czynnością Skarbu Państwa, jednostki te bowiem działają na rachunek Skarbu Państwa. Będąc odpowiednikiem państwa Skarb Państwa jest edu.cossw.pl strona 3
jednolitą i scaloną instytucją, stanowiącą jeden podmiot. Nie ma odrębnych organów. Może dokonywać czynności prawnych poprzez wiele różnych organów i jednostek organizacyjnych, nie wyłączając Służby Więziennej. Szkoda Zapamiętaj! Szkoda to uszczerbek w obecnym i przyszłym majątku, jakiego poszkodowany doznaje wbrew swojej woli. Szkodę stanowi więc różnica między dwoma stanami majątkowymi: tym po wyrządzeniu szkody, i tym, który by istniał, gdyby szkody nie wyrządzono. Wyróżniamy szkodę: na mieniu (wyrządzona na majątku, bez związku z osobą poszkodowanego np. zniszczenie rzeczy), na osobie (jest następstwem uszkodzenia ciała, lub wywołania rozstroju zdrowia). Szkoda niemajątkowa łączy się z krzywdą w sferze doznań psychicznych np. z powodu niesłusznego skazania, tymczasowego aresztowania lub zatrzymania. Wyrażać się może w uczuciu poniżenia, utracie dobrego imienia, w cierpieniach fizycznych podczas odbywania kary lub aresztowania albo zatrzymania. Odpowiedzialność cywilna jest odpowiedzialnością majątkową sprawcy wobec osoby poszkodowanej za wyrządzoną szkodę. Celem jej jest kompensacja szkody. Ogólne zasady odpowiedzialności cywilnej (kto, od kogo, pod jakimi warunkami i w jaki sposób może domagać się określonego zachowania) określa kodeks cywilny. Wyróżniamy: odpowiedzialność kontraktową, odpowiedzialność deliktową (za czyny niedozwolone) Odpowiedzialność cywilna (majątkowa) z tytułu deliktu to taka odpowiedzialność, która wynika z popełnienia czynu niedozwolonego. Czyn niedozwolony to działanie bądź zaniechanie sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego od przestępstw po zasadę "nikomu nie wyrządzać edu.cossw.pl strona 4
szkody. Opis takich czynów niedozwolonych zawiera Kodeks cywilny. W ramach odpowiedzialności za czyny niedozwolone wyróżnia się: odpowiedzialność za własne czyny, odpowiedzialność za cudze czyny, odpowiedzialność za zwierzęta lub rzeczy, odpowiedzialność za szkody wyrządzone w związku z użyciem sił przyrody. Dla powstania odpowiedzialności deliktowej niezbędne są: czyn niedozwolony (opisany w ustawie), szkoda, związek przyczynowy pomiędzy czynem niedozwolonym a szkodą. Sprawca szkody zobowiązany jest do: przywrócenia rzeczy do stanu poprzedniego bądź zapłacenia odszkodowania. Odpowiedzialność za delikt jest możliwa już od ukończenia 13 roku życia. Małoletni który nie ukończył lat 13, nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę odpowiedzialność taką poniosą z reguły rodzice, jeśli nie dopełnili obowiązku pieczy nad dzieckiem. W prawie cywilnym przyjmuje się trzy zasady odpowiedzialności deliktowej: zasada winy, zasada ryzyka, zasada słuszności. Zasada winy uznawana za zasadę naczelną. Art. 415 K.c.: Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia. Warunkiem dochodzenia roszczeń w oparciu o zasadę winy jest udowodnienie przez poszkodowanego: winy sprawcy, szkody, związku przyczynowo-skutkowego między dwoma ww. elementami. edu.cossw.pl strona 5
Zasada ryzyka opiera się na założeniu, że ten kto eksploatuje pewne niebezpieczne dla otoczenia urządzenia wykorzystujące siły przyrody lub posługuje się dla realizacji swoich interesów podległymi mu osobami, powinien ponosić odpowiedzialność za szkody stąd wynikłe dla innych osób, chociażby on sam winy nie ponosił (art. 430, 433-436, 474 Kc.). Rozwój techniki, w tym ogromny postęp motoryzacji, doprowadził do powstania wielu szkód niezawinionych przez osoby posługujące się urządzeniami i maszynami, stanowiących wynik tego rozwoju. Uznano, iż w takich sytuacjach interes poszkodowanych i względy społeczne przemawiają za tym, aby w niektórych dziedzinach działalności obowiązywały zasady zaostrzonej odpowiedzialności odpowiedzialność na zasadzie ryzyka. Zasada słuszności ma charakter pomocniczy. Jest uzupełnieniem zasady winy i ryzyka. Ma zastosowanie wówczas gdy nikomu nie można przypisać odpowiedzialności na powyższych zasadach, ale z powodów etycznych uzasadnione jest obarczenie jednego z podmiotów biorących udział w zdarzeniu odpowiedzialnością odszkodowawczą. Np. w przypadku, gdy szkoda została wyrządzona przez sprawcę, któremu winy przypisać nie można (ze względu na wiek lub niepoczytalność), a nie można uzyskać należnego odszkodowania od osób zobowiązanych do nadzoru, poszkodowany może domagać się naprawienia szkody przez sprawcę, jeżeli uzasadniają to zasady współżycia społecznego, a w szczególności wynika to z porównania stanu majątkowego sprawcy i poszkodowanego. Odpowiedzialność kontraktowa Odpowiedzialność kontraktowa polega na tym, że dłużnik (strona umowy) jest zobowiązany do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania (umowy). Dłużnik zobowiązany jest jedynie do naprawienia szkody, która powstała z przyczyn leżących po jego stronie. Do niewykonania zobowiązania dochodzi wówczas, gdy dłużnik nie spełnia świadczenia (nie wykonuje obowiązku), które zgodnie z zawartą umową należy się wierzycielowi Zobowiązanie wykonane jest nienależycie wtedy, gdy wprawdzie dłużnik obowiązek zaciągnięty w umowie wykonał, lecz nie w taki sposób jak się umówiono (np. nieterminowo) lub gdy spełnił świadczenie, które jednak jest złej jakości. Z odpowiedzialnością kontraktową mamy do czynienia wówczas, gdy: wierzyciel poniósł szkodę rozumianą jako uszczerbek majątkowy oraz utracone korzyści, które by uzyskał, gdyby mu szkody nie wyrządzono, szkoda została wywołana niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania, edu.cossw.pl strona 6
pomiędzy niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania a szkodą zachodzi związek przyczynowy (dłużnik odpowiada za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła). W praktyce realizowanie przez wierzyciela uprawnień wynikających z kontraktowej odpowiedzialności dłużnika, będzie sprowadzać się najczęściej do wniesienia do sądu pozwu o zapłatę kwoty równej wysokości powstałej szkody lub pozwu z żądaniem nakazania dłużnikowi wykonania umowy. Odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy publicznych Źródłem odpowiedzialności Skarbu Państwa jest art. 77 ust. 1 Konstytucji RP, który stanowi, że: Każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej. Oznacza ona, iż każdy komu została wyrządzona szkoda, wskutek niezgodnego z prawem działania organów władzy publicznej, ma prawo do jej wynagrodzenia. Naruszenie praw jednostki może rodzić różne skutki, w tym i o charakterze materialnym. Władze publiczne są zobowiązane szkodę tę wyrównać wypłacając stosowne odszkodowanie. Konstytucja posługuje się pojęciem "szkoda" w szerokim znaczeniu, nie musi ona ograniczać się do szkody materialnej. Na przykład niesłuszne, bezpodstawne pozbawienie kogoś wolności może rodzić dla niego skutki materialne, ale także skutki o charakterze moralnym. I jedne i drugie, w myśl art. 77, stanowią podstawę do roszczeń, jeśli organ państwowy (organ Służby Więziennej) działał niezgodnie z prawem. Problematykę odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariusza Służby Więziennej osobie trzeciej (np. osobie pozbawionej wolności) reguluje art. 9 ustawy z dnia 7 maja 1999 r. Zgodnie z tym przepisem, w razie wyrządzenia szkody osobie trzeciej przez funkcjonariusza Służby Więziennej przy wykonywaniu obowiązków służbowych, wyłącznie obowiązany do naprawienia szkody, jest Skarb Państwa reprezentowany przez jednostkę, w której funkcjonariusz pełnił służbę w chwili wyrządzenia szkody. Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność za funkcjonariusza na zasadach określonych przepisami Kodeksu cywilnego. Zgodnie z nimi Skarb Państwa odpowiada za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej. Szkoda ma być następstwem wykonywania władzy publicznej w sposób niezgodny z prawem. Nie ma potrzeby udowadniać, że funkcjonariusz użył pałki służbowej w sposób zawiniony, wystarczy, że zostanie udowodnione bezprawne jej użycie. edu.cossw.pl strona 7
Odpowiedzialność Skarbu Państwa nie oznacza braku odpowiedzialności funkcjonariusza, który szkodę wyrządził. Osoba trzecia, która wskutek niezgodnego z prawem wykonywania władzy publicznej poniosła szkodę, może dochodzić roszczeń (powództwo o odszkodowanie) od Skarbu Państwa. Stosownie do art. 67 kodeksu postępowania cywilnego, za Skarb Państwa podejmuje czynności procesowe organ tej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, lub organ jednostki nadrzędnej. Jest to zrozumiałe, bo jednostki, z działalnością których wiąże się dochodzone roszczenie, są najlepiej zorientowane w zakresie swoich praw i obowiązków, co ma istotne znaczenie w procesie dla prawidłowej ochrony interesu Skarbu Państwa. W razie zasądzenia odszkodowania od Skarbu Państwa na rzecz osoby trzeciej, funkcjonariusz ponosi przewidzianą w przepisach ustawy z dnia 7 maja 1999 r. odpowiedzialność wobec Skarbu Państwa, który naprawił szkodę. Należy zatem wszcząć postępowanie wyjaśniające okoliczności wyrządzenia szkody, którego celem jest m.in. stwierdzenie, czy występują przesłanki do prowadzenia postępowania regresowego wobec funkcjonariusza. W następstwie postępowania regresowego funkcjonariusz odpowiedzialny za szkodę może dobrowolnie zapłacić odszkodowania. W przeciwnym wypadku Skarb Państwa kierownik właściwej jednostki organizacyjnej wystąpi z pozwem przeciwko pozwanemu funkcjonariuszowi domagając się zasądzenia kwoty, którą wypłacił osobie trzeciej. [źródło: Wasilewski E., Wybrane problemy pragmatyki służbowej, COSSW Kalisz 2009] Przykłady Siedmioosobowy skład Sądu Najwyższego w uchwale z dnia 18.10.2011 r. uznał, iż samo umieszczenie w przepełnionej celi wystarczy do zasądzenia zadośćuczynienia. Wykazanie winy zakładu karnego nie jest konieczne. Prokuratoria Generalna Prokuratoria Generalna jest państwową jednostką organizacyjną utworzoną w celu zapewnienia ochrony prawnej praw i interesów Skarbu Państwa. Z urzędu lub na wniosek podmiotu edu.cossw.pl strona 8
reprezentującego Skarb Państwa może przejąć zastępstwo procesowe Skarbu Państwa w każdej sprawie, jeżeli wymaga tego ochrona ważnych praw lub interesów Skarbu Państwa. Przejęcie zastępstwa procesowego Skarbu Państwa może nastąpić w każdym stadium postępowania. Aktualnie Prokuratoria Generalna obowiązkowo reprezentuje przed sądami powszechnymi Skarb Państwa w sprawach w których wartość przedmiotu sporu przekracza 1 mln zł. Wśród nich są sprawy również o mniejszej wartości przedmiotu sporu przekazane przez pozwane jednostki penitencjarne (w roku 2010 przejęła ponad 1500 takich spraw). Obowiązkowe zastępstwo procesowe Skarbu Państwa przez Prokuratorię Generalną skutkuje wyłączeniem dotychczasowych przedstawicieli Skarbu Państwa od udziału w dalszym postępowaniu. (Patrz ustawa z dnia 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa). Uwaga! Patrz orzecznictwo w sprawach odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy osobom trzecim. 2. Wybrane zagadnienia prawa rodzinnego Wybrane zagadnienia z prawa rodzinnego a status prawny osadzonego małżeństwo, pokrewieństwo, przysposobienie, władza rodzicielska. Małżeństwo Jest indywidualnym, naturalnym, cielesnym i duchowym związkiem między mężczyzną i kobietą. Sposób zawarcia małżeństwa reguluje art. 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (w skrócie: KRO). Aby małżeństwo zostało zawarte, mężczyzna i kobieta jednocześnie obecni muszą złożyć przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego oświadczenie, że wstępują ze sobą w związek małżeński. Małżeństwo mogą zawrzeć osoby, które ukończyły 18 lat. Jednak z ważnych powodów sąd opiekuńczy może zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie, która ukończyła lat 16. Takim ważnym powodem może być urodzenie dziecka, ciąża, długotrwały związek faktyczny itp. Nie mogą zawrzeć ze sobą małżeństwa krewni w linii prostej (dziadek, syn, wnuczka), rodzeństwo ani powinowaci w linii prostej (zięć i teściowa), a także przysposabiający i przysposobiony. Jednakże z ważnych powodów sąd może zezwolić na zawarcie małżeństwa między powinowatymi. Nie może zawrzeć małżeństwa osoba pozostająca w związku małżeńskim (zasada monogamii), ubezwłasnowolniona całkowicie, chora psychicznie lub niedorozwinięta umysłowo. W ostatnich dwóch przypadkach sąd może zezwolić na zawarcie małżeństwa. Po zawarciu małżeństwa sporządza się niezwłocznie akt zawarcia małżeństwa. Do aktu małżeństwa wpisuje się m.in. dane personalne osób zawierających małżeństwo, datę jego zawarcia, a także nazwisko (nazwiska), jakie będą nosić małżonkowie oraz dzieci urodzone z tego związku. edu.cossw.pl strona 9
Małżonkowie mają równe prawa i obowiązki. Są zobowiązani do wspólnego pożycia, wierności, wzajemnej pomocy i współdziałania zarówno w sferze duchowej, jak i materialnej. Ponadto każdy z małżonków zobowiązany jest odpowiednio do jego sił i możliwości zarobkowych i majątkowych przyczyniać się do utrzymania rodziny. Jeżeli jeden z małżonków nie wywiązuje się z obowiązku łożenia na utrzymanie rodziny, drugi z nich może zwrócić się do sądu o zasądzenie alimentów. Z chwilą zawarcia małżeństwa pomiędzy małżonkami powstaje z mocy prawa wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca ich dorobek. Dorobkiem są przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej przez oboje małżonków lub jednego z nich. Za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z małżonków na zaspokajanie zwykłych potrzeb rodziny małżonkowie ponoszą odpowiedzialność solidarną (zakup artykułów żywnościowych, odzieży, drobnych mebli, opłaty za korzystanie z gazu etc.) Małżeństwo kanoniczne (konkordatowe) może być zawarte w Kościele katolickim zgodnie z prawem kanonicznym. Od chwili zawarcia wywiera ono takie same skutki, jakie pociąga za sobą zawarcie małżeństwa przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego, pod warunkiem, że zawarcie małżeństwa zostało wpisane w aktach stanu cywilnego na wniosek przekazany u.s.c. w terminie 5 dni od zawarcia małżeństwa. Pokrewieństwo Pokrewieństwo jest przede wszystkim faktem biologicznym. Krewnymi są osoby pochodzące od wspólnego przodka. Wyróżnia się linie i stopnie pokrewieństwa. Krewnymi w linii prostej są osoby pochodzące jedna od drugiej, tj. Dziadkowie-rodzice-dzieci-wnuki. W ramach krewnych w linii prostej wyróżnia się krewnych wstępnych (ojciec, dziadek, pradziadek) oraz zstępnych (syn, wnuk, prawnuk). Charakter pokrewieństwa wstępnego, albo zstępnego ustala się względem konkretnej osoby. W linii bocznej są spokrewnione osoby, które nie pochodzą od siebie, lecz mają wspólnego przodka np. wuj, siostrzeniec, ale również samo rodzeństwo. Pokrewieństwo może być bliższe lub dalsze zależnie od ilości pokoleń w linii prostej, a w linii bocznej, zależnie od ilości urodzeń dzielących tych krewnych względem ich wspólnego przodka. Odległość pokrewieństwa oblicza się w stopniach tj. według wspomnianej liczby urodzeń np. ojciec i syn są spokrewnieni w pierwszym stopniu, a dziadek i wnuk są krewnymi drugiego stopnia (dwa urodzenia). Wśród krewnych w linii bocznej nie ma w ogóle pierwszego stopnia pokrewieństwa, ponieważ nawet między najbliższymi krewnymi tj. rodzeństwem są dwa urodzenia. Na gruncie prawa rodzinnego stosunek pokrewieństwa jest stosunkiem prawnym przede wszystkim między rodzicami i dziećmi, oraz w zakresie obowiązków alimentacyjnych, między krewnymi w linii prostej i między rodzeństwem. W prawie spadkowym krąg ten jest szerszy. edu.cossw.pl strona 10
Powinowactwo Powinowactwo jest skutkiem zawarcia małżeństwa i oznacza więź prawną między małżonkiem a krewnymi drugiego małżonka. Trwa ono pomimo ustania małżeństwa. Podobnie jak pokrewieństwo, powinowactwo istnieje w linii prostej i w linii bocznej, a jego bliskość określa się w stopniach. Powinowatymi w linii prostej w pierwszym stopniu są rodzice męża i żony (teściowie) oraz dziecko małżonka (pasierb). Natomiast rodzeństwo męża lub żony, zstępni rodzeństwa są powinowatymi drugiego małżonka w linii bocznej w drugim stopniu (szwagrowie), a dalszym stopniu ich zstępni. Rodzice (teściowie) Małżonek 1 Małżonek 2 Brat, siostra (szwagrowie) Dziecko (pasierb) Obowiązek alimentacyjny Jest instytucją prawną, która ma zapewnić środki utrzymania a w odniesieniu do małoletnich dzieci również środki wychowania członkom rodziny, którzy nie są w stanie własnymi siłami zaspokoić swoich usprawiedliwionych potrzeb. Ma on wymiar zarówno moralny, jak i ekonomiczny. Stosunek alimentacyjny, będąc stosunkiem prawnorodzinnym należy do kręgu stosunków cywilnoprawnych. Obowiązek alimentacyjny może wynikać z pokrewieństwa, powinowactwa, małżeństwa. Ma on w znacznym stopniu charakter niemajątkowy, ponieważ służy on nie zaspokojeniu interesu majątkowego osoby uprawnionej, lecz tylko środkiem do spełnienia obowiązku moralnego wynikającego z węzła rodzinnego. Przedmiotem obowiązku alimentacyjnego jest jednak świadczenie majątkowe w postaci pieniędzy lub naturaliów. Stosunek alimentacyjny i wynikający z niego obowiązek alimentacyjny (roszczenie) jest niewątpliwie oparty na modelu zobowiązaniowym (wierzyciel i dłużnik alimentacyjny). Obowiązek alimentacyjny jest obowiązkiem wzajemnym (osoby uprawnione do alimentacji są jednocześnie zobowiązane w przypadku wystąpienia ustawowych przesłanek). Prawo do alimentów i obowiązek alimentacyjny są niezbywalne (nieprzenoszalne) i niedziedziczne. Stosunek alimentacyjny powstaje z mocy prawa (wskutek zaistnienia określonych więzi rodzinnych). edu.cossw.pl strona 11
Zakres obowiązku alimentacyjnego: usprawiedliwione potrzeby uprawnionego, możliwości zarobkowe i majątkowe zobowiązanego. Sposoby wykonania świadczenia KRO ich nie reguluje, natomiast wg wytycznych Sądu Najwyższego z 1987 r. dopuszczalna jest każda postać świadczeń alimentacyjnych, a wybór powinien odpowiadać celowi, jakiemu obowiązek ten służy i uwzględniać okoliczności każdego konkretnego przypadku. Może to być płatność w gotówce, na konto lub osobiste starania. Osoby uprawnione i zobowiązane: krewni w linii prostej i rodzeństwo art. 128 KRO, przysposobiony art. 131 KRO, ojczym i macocha względem pasierba art. 144 KRO, małżonkowie art. 130 KRO, ojciec dziecka pozamałżeńskiego wobec matki dziecka art. 141 KRO (trzymiesięczne utrzymanie matki w okresie porodu i po porodzie). Odnośnie alimentowania dzieci to w pierwszej kolejności zobowiązani są ich rodzice. Jeżeli rodzice z jakichś względów nie są w stanie zaspokoić w całości lub w części potrzeb dzieci, wówczas obowiązek alimentacyjny w całości lub w części przechodzi na dalszych krewnych tj. dziadków, a następnie gdyby oni nie mogli go wykonać to na rodzeństwo. W sprawach alimentów właściwe są sądy rejonowe wydział rodzinny i nieletnich. Przysposobienie Przez przysposobienie nawiązuje się stosunek prawnorodzinny taki, jaki istnieje między rodzicami a dziećmi. Przysposobienie powstaje w wyniku orzeczenia sądowego. Podstawową funkcją społeczną jest zastąpienie dziecku brakującego mu środowiska rodzinnego. Przesłanki po stronie przysposobionego: małoletniość na dzień złożenia wniosku o przysposobienie, przysposobiony musi żyć w chwili orzeczenia o przysposobieniu, zgoda małoletniego, który ukończył 13 lat. Przesłanki po stronie przysposabiającego: edu.cossw.pl strona 12
wyrażenie woli przysposobienia, odpowiednia różnica wieku (na ogół przyjmuje się, że różnica wieku między przysposabiającym a przysposobionym powinna wynosić co najmniej 18 lat, ale w wyjątkowych wypadkach różnica ta może być mniejsza lub większa), pełna zdolność do czynności prawnych, kwalifikacje podmiotowe czyli osobiste przymioty przysposabiającego oraz poziom moralny, inne przesłanki to m.in. zgoda rodziców lub innych osób wskazanych przez KRO. Wyróżnia się trzy rodzaje przysposobienia: przysposobienie niepełne, przysposobienie pełne, rozwiązywalne, przysposobienie pełne, nierozwiązywalne nazywane w doktrynie całkowitym. Przysposobienie niepełne Skutki tego przysposobienia dotyczą tylko relacji między przysposobionym a przysposabiającym, z tym że rozciągają się one także na zstępnych przysposobionego. Wskutek orzeczenia przez sąd przysposobienia niepełnego ustaje władza rodziców, a przysposobiony pozostaje pod władzą rodzicielską przysposabiającego. W zakresie dziedziczenia czy alimentacji nie powstaje stosunek rodzinnoprawny między przysposobionym i jego zstępnymi a krewnymi przysposabiającego. Nie wygasają zatem stosunki prawne przysposobionego z jego rodziną naturalną. W przypadku przysposobienia niepełnego przez jednego z małżonków powstaje stosunek powinowactwa między przysposobionym a małżonkiem przysposabiającego. Sprawa nazwiska przysposobionego przedstawia się tak jak w przypadku przysposobienia pełnego. Przysposobienie niepełne wywołuje ograniczone skutki dla stron. Przysposobienie to dotyczy zwłaszcza dzieci starszych, które znają swoją rodzinę i nie ma potrzeby ukrywania ich naturalnego pochodzenia. Ta postać przysposobienia spełnia swoją funkcję co do dzieci, które utraciły rodziców w wyniku zdarzeń losowych (wskutek nieszczęśliwego wypadku, nieuleczalnej choroby), a jednocześnie mają świadomość swojego pochodzenia i więzi z innymi krewnymi. Przysposobienie pełne, rozwiązywalne W wyniku tego przysposobienia powstaje taki stosunek, jaki istnieje między rodzicami a dziećmi. Oznacza to, że dziecko przysposobione jest takim samym członkiem rodziny przysposabiającego, jakby było rodzonym dzieckiem. Rodzice przysposabiającego są więc dziadkami tego dziecka, inni edu.cossw.pl strona 13
krewni odpowiednio wujem, ciocią etc. Wskutek tego rodzaju przysposobienia przysposobiony ma takie same uprawnienia i obowiązki, jakie wynikają ze stosunku pokrewieństwa. Warto poświęcić uwagę obowiązkom alimentacyjnym i uprawnieniom do dziedziczenia. Ustają obowiązki i uprawnienia alimentacyjne między przysposobionym a jego naturalnymi krewnymi. Powstaje natomiast wzajemny obowiązek alimentacyjny między przysposobionym a przysposabiającym i jego krewnymi. Dziedziczenie przysposobionego po przysposabiającym i jego krewnych i odwrotnie następuje według reguł, jakie dotyczą dziecka pochodzącego od spadkodawcy. Nie ma natomiast dziedziczenia między przysposobionym a jego krewnymi. Skutki przysposobienia rozciągają się na zstępnych przysposobionego tj. są oni jakby wnukami przysposabiających i jakby krewnymi ich krewnych. Powstanie stosunku rodzicielskiego między przysposobionym a przysposabiającym nie powoduje utraty dotychczasowego stanu cywilnego w zakresie pochodzenia dziecka. Naturalny stan cywilny, jaki istniał przed orzeczeniem przysposobienia, odżywa na nowo w razie rozwiązania przysposobienia. Wskutek przysposobienia dziecko otrzymuje nazwisko przysposabiającego, a w razie przysposobienia wspólnego przez obojga małżonków oraz w przypadku przysposobienia pasierba nazwisko, jakie noszą lub nosiłyby dzieci zrodzone z tego małżeństwa. Na żądanie przysposobionego i za zgodą przysposabiającego sad postanawia, iż przysposobiony będzie nosił nazwisko złożone, przy czym drugim członem jest nazwisko przysposabiającego. Stan cywilny przysposobionego odzwierciedla się w akcie urodzenia wpisując doń wzmiankę. Natomiast nowy akt urodzenia z wpisaniem jako rodziców przysposabiających sporządza się tylko wtedy, gdy sąd opiekuńczy tak postanowi. Natomiast skrócony akt urodzenia, który najczęściej wystarcza w zwykłych sprawach pozwala zachować dyskrecję co do faktu przysposobienia (tzw. tajemnicę przysposobienia). Przysposobienie całkowite Przesłanką jego orzeczenia jest uprzednie wyrażenie zgody przez rodziców dziecka na przysposobienie go w przyszłości bez wskazania osoby przysposabiającego. Przysposobienie to jest nierozwiązywalne. Przysposobiony traci dotychczasowy stan cywilny i nabywa nowy, związany z włączeniem go do nowej rodziny. Obligatoryjnie sporządza się nowy akt urodzenia, jako rodziców wpisuje się przysposabiających. Wgląd do pierwotnego aktu urodzenia ma sąd oraz przysposobiony po uzyskaniu pełnoletniości. Przysposobiony nie zachowuje swojego dotychczasowego nazwiska, ponieważ następuje zupełne zatarcie dotychczasowego pochodzenia. Przysposobiony ma pełne uprawnienia do dziedziczenia po przysposabiających jakby był ich własnym dzieckiem. Rozwiązanie przysposobienia pełnego i niepełnego może nastąpić jedynie w wyniku orzeczenia sądowego. edu.cossw.pl strona 14
Zapamiętaj! Przesłanki rozwiązania przysposobienia: ważne powody, dobro małoletniego dziecka. Skutki rozwiązania przysposobienia: w zakresie stanu cywilnego ustaje stosunek prawny podobny do rodzicielskiego i związane z tym pokrewieństwo i powinowactwo, ustaje władza rodzicielska przysposabiającego, a reaktywuje się władza rodziców naturalnych, w zakresie prawa spadkowego ustają wzajemne uprawnienia obu stron rozwiązanego przysposobienia do dziedziczenia ustawowego, wzajemny obowiązek alimentacyjny ustaje. Władza rodzicielska Podmioty władzy rodzicielskiej rodzice dzieci KRO nie definiuje władzy rodzicielskiej. W nauce prawa określa się ją jako całokształt uprawnień i obowiązków rodziców względem małoletniego dziecka w celu zapewnienia pieczy nad jego osobą i majątkiem dla ochrony jego dobra i przygotowania go do samodzielnego życia. Jest prawem podmiotowym przyznanym rodzicom dla dobra dziecka i w interesie społeczeństwa. Aby ten cel osiągnąć rodzice dokonują w życiu codziennym dziecka wielu czynności faktycznych i rzadziej czynności prawnych w imieniu własnym lub w imieniu dziecka. Zasadą jest osobiste wykonywanie władzy rodzicielskiej przez rodziców. Główne elementy składające się na władzę rodzicielską: 1) Piecza nad osobą dziecka czyli wychowanie i kierowanie dzieckiem oraz działania kształtujące sytuację prawną dziecka np. prawo określenia miejsca pobytu dziecka. edu.cossw.pl strona 15
Wychowanie ma na względzie kształtowanie osobowości dziecka, a w szczególności jego postaw emocjonalnych, światopoglądu i systemu wartości, obowiązkowości, umiejętności współżycia w rodzinie i poza nią. Kierowanie dotyczy w większym stopniu troski o środowisko dziecka, oznacza regulowanie i nadzorowanie trybu życia dziecka, decydowanie o wyborze kierunku edukacji, o uczestnictwie w życiu pozarodzinnym, dobór i kontrolę lektury i informacji odbieranych przez dziecko z udziałem mediów. 2) Piecza nad majątkiem dziecka podstawową postacią ochrony interesów majątkowych dziecka jest zarząd jego majątkiem. Zarząd jest elementem władzy rodzicielskiej, rodzice nie mogą się go zrzec, ani przenieść na inne osoby. W ramach tego zarządu rodzice dokonują: czynności faktycznych np. naprawy, remonty budynku, czynności prawnych np. kupno- sprzedaż, zaciągnięcie kredytu, czynności w postępowaniu przed sądem lub innymi organami związanych z realizacją zarządu. 3) Reprezentacja dziecka przyznana rodzicom jako instrument należytego wykonania zadań rodzicielskich należących do zakresu zarówno pieczy nad osobą, jak i pieczy nad majątkiem dziecka. Czynności dokonane przez rodziców w imieniu dziecka pociągają za sobą skutki bezpośrednio dla dziecka. Odpowiedzialność rodziców wykonujących władzę rodzicielską za: przekroczenie uprawnień lub dopuszczenie się zaniedbań wyrządzających szkodę na osobie dziecka, wyrządzenie szkody czynem niedozwolonym, dopuszczenie swym działaniem lub zaniechaniem do wyrządzenia przez dziecko szkody osobom trzecim. Władza rodzicielska ustaje w przypadku: 1) osiągnięcia przez dziecko pełnoletności, 2) śmierci podmiotu tej władzy, 3) zaistnienia innego zdarzenia, a zwłaszcza orzeczenia sądu: orzekającego zmianę stanu cywilnego dziecka (np. orzeczenie o zaprzeczeniu ojcostwa), orzekającego o ubezwłasnowolnieniu rodziców (władza rodzicielska przysługuje jedynie edu.cossw.pl strona 16
osobie, która ma pełną zdolność do czynności prawnych), orzekającego pozbawienie władzy rodzicielskiej sąd wydaje takie orzeczenie mając na względzie zagrożone dobro dziecka. Źródła prawa 1. Ustawa z dnia z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U.64.16.93 z późn. zm.). 2. Ustawa z dnia 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (Dz.U.05.169.1417 z późn. zm.). 3. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. (Dz.U. 64.9.59) Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Bibliografia 1. Ks. Góralski W., ks. Adamczewski W., Konkordat między Stolicą Apostolską a Rzeczpospolitą Polską z 28.07.1993 r., Płock 1994. 2. Pietrzykowski K. (red.), Kodeks cywilny komentarz. Tom I i II, Wyd. C.H. BECK, Warszawa 2008. 3. Smyczyński T., Prawo rodzinne i opiekuńcze, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2005. 4. Wasilewski E., Wybrane problemy pragmatyki służbowej, COSSW, Kalisz 2009. 5. Encyklopedia Prawo nie tylko dla prawników, Wyd. Park Sp.z o.o., Bielsko-Biała 2005. edu.cossw.pl strona 17