Moduł 4. Wybrane zagadnienia prawa cywilnego

Transkrypt

1 Autorki: Urszula Dudek Beata Wasielewska Moduł 4 Wybrane zagadnienia prawa cywilnego 1. Wybrane zagadnienia prawa cywilnego Pytania Co to jest stosunek prawny? Co to jest stosunek cywilnoprawny? Stosunkiem prawnym jest stosunek społeczny uregulowany przez prawo. Stosunki społeczne więzi międzyludzkie są bardzo zróżnicowane. Zachodzą co najmniej między dwoma osobami, z których przynajmniej jedna oddziaływa na drugą. Między ludźmi dochodzi nieustannie do kontaktów (nawiązują znajomości, przyjaźnie, świadczą sobie usługi itp.). Jeżeli w stosunki społeczne wkracza prawo mamy do czynienie ze stosunkiem prawnym. Stosunek cywilnoprawny to stosunek prawny regulowany normami prawa cywilnego. Charakteryzuje się brakiem prawnej podległości między stronami a także wolnością wstępowania w stosunek i jego kształtowania. Osoby lub grupy osób uczestniczące w stosunku prawnym nazywają się podmiotami lub stronami stosunku prawnego. Należą do nich: osoby fizyczne, osoby prawne, ułomne osoby prawne. edu.cossw.pl strona 1

2 Osobą fizyczną jest każdy człowiek od chwili urodzenia do chwili śmierci. Każdy człowiek posiada zdolność prawną. Przysługuje ona niezależnie od wieku, stanu zdrowia czy rozwoju umysłowego. Zdolność prawna ustaje wraz ze śmiercią człowieka. W przypadku osób zaginionych przyjmuje się, że ustaje ona, gdy sąd w postanowieniu uzna osobę zaginioną za zmarłą. Zdolność prawna a zdolność do czynności prawnych Zdolność prawna oznacza, że można być podmiotem praw i obowiązków, np. można być właścicielem mieszkania, powstaje obowiązek ponoszenia kosztów z nim związanych. Ograniczoną zdolność prawną posiada dziecko poczęte, które może być spadkobiercą pod warunkiem, że urodzi się żywe. Zdolność do czynności prawnych to zdolność do samodzielnego kształtowania swojej sytuacji prawnej poprzez dokonywanie czynności prawnych (przede wszystkim przez zawieranie umów). Zapamiętaj! Polskie prawo cywilne przewidujeł pełną zdolność do czynności prawnych, ograniczoną zdolność do czynności prawnych, brak zdolności do czynności prawnych. Pełną zdolność do czynności prawnych posiadają osoby pełnoletnie, tj. te, które ukończyły osiemnasty rok życia i nie są ubezwłasnowolnione. Małoletni uzyskuje pełnoletność przez zawarcie małżeństwa przy czym nie traci jej w razie unieważnienia małżeństwa. Istotą pełnej zdolności do czynności prawnych jest możliwość dokonywania wszelkich dopuszczanych przez prawo czynności zmierzających do nabycia lub rozporządzenia prawem oraz zaciągnięcia zobowiązania (np. sprzedaż nieruchomości, sporządzenie testamentu, zawarcie umowy najmu). Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby, które ukończyły 13 lat, a także osoby pełnoletnie częściowo ubezwłasnowolnione. Osoba może być ubezwłasnowolniona całkowicie lub częściowo jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. (może być ubezwłasnowolniona częściowo jeżeli jej stan nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw). Dla ubezwłasnowolnionego ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską. edu.cossw.pl strona 2

3 Czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna, tzn. nie wywołuje żadnych skutków prawnych np. nieważny będzie testament sporządzony przez 15-latka bez zgody jego rodziców. Podobnie jak osoby nie posiadające zdolności do czynności prawnych, tak i osoby o ograniczonej zdolności do czynności prawnych, mogą bez zgody przedstawiciela ustawowego zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. Osoby prawne Osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną (jest to Kodeks spółek handlowych i inne ustawy szczególne dotyczące poszczególnych podmiotów np. Prawo o szkolnictwie wyższym, Prawo o stowarzyszeniach, ustawa o fundacjach). Osobami prawnymi są np. banki, spółdzielnie, spółki akcyjne, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, stowarzyszenia, fundacje Osoby prawne jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną z chwilą jej wpisu do właściwego rejestru, (obecnie w Polsce najczęściej jest to Krajowy Rejestr Sądowy prowadzonego przez właściwy organ (np. sąd rejestrowy). Wpisy są jawne. Osoba prawna działa przez swoje organy (osoby lub grupy osób posiadające kompetencje do podejmowania decyzji w jej imieniu) w sposób przewidziany w ustawie lub oparty na jej statucie. Każda osoba prawna posiada zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych. Zdolność prawna oznacza zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków, natomiast zdolność do czynności prawnych oznacza możliwość nabywania praw i zaciągania zobowiązań za pomocą dokonywanych przez siebie czynności prawnych. Skarb Państwa Szczególną osobą prawną jest Skarb Państwa. Jako jedyny uzyskał przymiot osobowości prawnej na podstawie przepisów kodeksu cywilnego. Według art. 34 kodeksu cywilnego, Skarb Państwa jest w stosunkach cywilnoprawnych podmiotem praw i obowiązków, które dotyczą mienia państwowego nie należącego do innych państwowych osób prawnych. Pojęcie Skarbu Państwa to zbiorcze określenie przypisywane różnego rodzaju państwowym jednostkom organizacyjnym, wyodrębnionym co prawda organizacyjnie, ale nie mającym podmiotowości cywilnoprawnej. Należą do nich m.in. ministerstwa, urzędy wojewódzkie, sądy i prokuratury, izby skarbowe, państwowe szkoły wyższe, spółki Skarbu Państwa, zakład ubezpieczeń społecznych, jednostki wojskowe, jednostki Policji i Służby Więziennej. Za pośrednictwem tych jednostek Skarb Państwa realizuje przysługujące mu uprawnienia właścicielskie. Czyli każda czynność cywilnoprawna danej jednostki organizacyjnej jest czynnością Skarbu Państwa, jednostki te bowiem działają na rachunek Skarbu Państwa. Będąc odpowiednikiem państwa Skarb Państwa jest edu.cossw.pl strona 3

4 jednolitą i scaloną instytucją, stanowiącą jeden podmiot. Nie ma odrębnych organów. Może dokonywać czynności prawnych poprzez wiele różnych organów i jednostek organizacyjnych, nie wyłączając Służby Więziennej. Szkoda Zapamiętaj! Szkoda to uszczerbek w obecnym i przyszłym majątku, jakiego poszkodowany doznaje wbrew swojej woli. Szkodę stanowi więc różnica między dwoma stanami majątkowymi: tym po wyrządzeniu szkody, i tym, który by istniał, gdyby szkody nie wyrządzono. Wyróżniamy szkodę: na mieniu (wyrządzona na majątku, bez związku z osobą poszkodowanego np. zniszczenie rzeczy), na osobie (jest następstwem uszkodzenia ciała, lub wywołania rozstroju zdrowia). Szkoda niemajątkowa łączy się z krzywdą w sferze doznań psychicznych np. z powodu niesłusznego skazania, tymczasowego aresztowania lub zatrzymania. Wyrażać się może w uczuciu poniżenia, utracie dobrego imienia, w cierpieniach fizycznych podczas odbywania kary lub aresztowania albo zatrzymania. Odpowiedzialność cywilna jest odpowiedzialnością majątkową sprawcy wobec osoby poszkodowanej za wyrządzoną szkodę. Celem jej jest kompensacja szkody. Ogólne zasady odpowiedzialności cywilnej (kto, od kogo, pod jakimi warunkami i w jaki sposób może domagać się określonego zachowania) określa kodeks cywilny. Wyróżniamy: odpowiedzialność kontraktową, odpowiedzialność deliktową (za czyny niedozwolone) Odpowiedzialność cywilna (majątkowa) z tytułu deliktu to taka odpowiedzialność, która wynika z popełnienia czynu niedozwolonego. Czyn niedozwolony to działanie bądź zaniechanie sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego od przestępstw po zasadę "nikomu nie wyrządzać edu.cossw.pl strona 4

5 szkody. Opis takich czynów niedozwolonych zawiera Kodeks cywilny. W ramach odpowiedzialności za czyny niedozwolone wyróżnia się: odpowiedzialność za własne czyny, odpowiedzialność za cudze czyny, odpowiedzialność za zwierzęta lub rzeczy, odpowiedzialność za szkody wyrządzone w związku z użyciem sił przyrody. Dla powstania odpowiedzialności deliktowej niezbędne są: czyn niedozwolony (opisany w ustawie), szkoda, związek przyczynowy pomiędzy czynem niedozwolonym a szkodą. Sprawca szkody zobowiązany jest do: przywrócenia rzeczy do stanu poprzedniego bądź zapłacenia odszkodowania. Odpowiedzialność za delikt jest możliwa już od ukończenia 13 roku życia. Małoletni który nie ukończył lat 13, nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę odpowiedzialność taką poniosą z reguły rodzice, jeśli nie dopełnili obowiązku pieczy nad dzieckiem. W prawie cywilnym przyjmuje się trzy zasady odpowiedzialności deliktowej: zasada winy, zasada ryzyka, zasada słuszności. Zasada winy uznawana za zasadę naczelną. Art. 415 K.c.: Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia. Warunkiem dochodzenia roszczeń w oparciu o zasadę winy jest udowodnienie przez poszkodowanego: winy sprawcy, szkody, związku przyczynowo-skutkowego między dwoma ww. elementami. edu.cossw.pl strona 5

6 Zasada ryzyka opiera się na założeniu, że ten kto eksploatuje pewne niebezpieczne dla otoczenia urządzenia wykorzystujące siły przyrody lub posługuje się dla realizacji swoich interesów podległymi mu osobami, powinien ponosić odpowiedzialność za szkody stąd wynikłe dla innych osób, chociażby on sam winy nie ponosił (art. 430, , 474 Kc.). Rozwój techniki, w tym ogromny postęp motoryzacji, doprowadził do powstania wielu szkód niezawinionych przez osoby posługujące się urządzeniami i maszynami, stanowiących wynik tego rozwoju. Uznano, iż w takich sytuacjach interes poszkodowanych i względy społeczne przemawiają za tym, aby w niektórych dziedzinach działalności obowiązywały zasady zaostrzonej odpowiedzialności odpowiedzialność na zasadzie ryzyka. Zasada słuszności ma charakter pomocniczy. Jest uzupełnieniem zasady winy i ryzyka. Ma zastosowanie wówczas gdy nikomu nie można przypisać odpowiedzialności na powyższych zasadach, ale z powodów etycznych uzasadnione jest obarczenie jednego z podmiotów biorących udział w zdarzeniu odpowiedzialnością odszkodowawczą. Np. w przypadku, gdy szkoda została wyrządzona przez sprawcę, któremu winy przypisać nie można (ze względu na wiek lub niepoczytalność), a nie można uzyskać należnego odszkodowania od osób zobowiązanych do nadzoru, poszkodowany może domagać się naprawienia szkody przez sprawcę, jeżeli uzasadniają to zasady współżycia społecznego, a w szczególności wynika to z porównania stanu majątkowego sprawcy i poszkodowanego. Odpowiedzialność kontraktowa Odpowiedzialność kontraktowa polega na tym, że dłużnik (strona umowy) jest zobowiązany do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania (umowy). Dłużnik zobowiązany jest jedynie do naprawienia szkody, która powstała z przyczyn leżących po jego stronie. Do niewykonania zobowiązania dochodzi wówczas, gdy dłużnik nie spełnia świadczenia (nie wykonuje obowiązku), które zgodnie z zawartą umową należy się wierzycielowi Zobowiązanie wykonane jest nienależycie wtedy, gdy wprawdzie dłużnik obowiązek zaciągnięty w umowie wykonał, lecz nie w taki sposób jak się umówiono (np. nieterminowo) lub gdy spełnił świadczenie, które jednak jest złej jakości. Z odpowiedzialnością kontraktową mamy do czynienia wówczas, gdy: wierzyciel poniósł szkodę rozumianą jako uszczerbek majątkowy oraz utracone korzyści, które by uzyskał, gdyby mu szkody nie wyrządzono, szkoda została wywołana niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania, edu.cossw.pl strona 6

7 pomiędzy niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania a szkodą zachodzi związek przyczynowy (dłużnik odpowiada za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła). W praktyce realizowanie przez wierzyciela uprawnień wynikających z kontraktowej odpowiedzialności dłużnika, będzie sprowadzać się najczęściej do wniesienia do sądu pozwu o zapłatę kwoty równej wysokości powstałej szkody lub pozwu z żądaniem nakazania dłużnikowi wykonania umowy. Odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy publicznych Źródłem odpowiedzialności Skarbu Państwa jest art. 77 ust. 1 Konstytucji RP, który stanowi, że: Każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej. Oznacza ona, iż każdy komu została wyrządzona szkoda, wskutek niezgodnego z prawem działania organów władzy publicznej, ma prawo do jej wynagrodzenia. Naruszenie praw jednostki może rodzić różne skutki, w tym i o charakterze materialnym. Władze publiczne są zobowiązane szkodę tę wyrównać wypłacając stosowne odszkodowanie. Konstytucja posługuje się pojęciem "szkoda" w szerokim znaczeniu, nie musi ona ograniczać się do szkody materialnej. Na przykład niesłuszne, bezpodstawne pozbawienie kogoś wolności może rodzić dla niego skutki materialne, ale także skutki o charakterze moralnym. I jedne i drugie, w myśl art. 77, stanowią podstawę do roszczeń, jeśli organ państwowy (organ Służby Więziennej) działał niezgodnie z prawem. Problematykę odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariusza Służby Więziennej osobie trzeciej (np. osobie pozbawionej wolności) reguluje art. 9 ustawy z dnia 7 maja 1999 r. Zgodnie z tym przepisem, w razie wyrządzenia szkody osobie trzeciej przez funkcjonariusza Służby Więziennej przy wykonywaniu obowiązków służbowych, wyłącznie obowiązany do naprawienia szkody, jest Skarb Państwa reprezentowany przez jednostkę, w której funkcjonariusz pełnił służbę w chwili wyrządzenia szkody. Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność za funkcjonariusza na zasadach określonych przepisami Kodeksu cywilnego. Zgodnie z nimi Skarb Państwa odpowiada za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej. Szkoda ma być następstwem wykonywania władzy publicznej w sposób niezgodny z prawem. Nie ma potrzeby udowadniać, że funkcjonariusz użył pałki służbowej w sposób zawiniony, wystarczy, że zostanie udowodnione bezprawne jej użycie. edu.cossw.pl strona 7

8 Odpowiedzialność Skarbu Państwa nie oznacza braku odpowiedzialności funkcjonariusza, który szkodę wyrządził. Osoba trzecia, która wskutek niezgodnego z prawem wykonywania władzy publicznej poniosła szkodę, może dochodzić roszczeń (powództwo o odszkodowanie) od Skarbu Państwa. Stosownie do art. 67 kodeksu postępowania cywilnego, za Skarb Państwa podejmuje czynności procesowe organ tej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, lub organ jednostki nadrzędnej. Jest to zrozumiałe, bo jednostki, z działalnością których wiąże się dochodzone roszczenie, są najlepiej zorientowane w zakresie swoich praw i obowiązków, co ma istotne znaczenie w procesie dla prawidłowej ochrony interesu Skarbu Państwa. W razie zasądzenia odszkodowania od Skarbu Państwa na rzecz osoby trzeciej, funkcjonariusz ponosi przewidzianą w przepisach ustawy z dnia 7 maja 1999 r. odpowiedzialność wobec Skarbu Państwa, który naprawił szkodę. Należy zatem wszcząć postępowanie wyjaśniające okoliczności wyrządzenia szkody, którego celem jest m.in. stwierdzenie, czy występują przesłanki do prowadzenia postępowania regresowego wobec funkcjonariusza. W następstwie postępowania regresowego funkcjonariusz odpowiedzialny za szkodę może dobrowolnie zapłacić odszkodowania. W przeciwnym wypadku Skarb Państwa kierownik właściwej jednostki organizacyjnej wystąpi z pozwem przeciwko pozwanemu funkcjonariuszowi domagając się zasądzenia kwoty, którą wypłacił osobie trzeciej. [źródło: Wasilewski E., Wybrane problemy pragmatyki służbowej, COSSW Kalisz 2009] Przykłady Siedmioosobowy skład Sądu Najwyższego w uchwale z dnia r. uznał, iż samo umieszczenie w przepełnionej celi wystarczy do zasądzenia zadośćuczynienia. Wykazanie winy zakładu karnego nie jest konieczne. Prokuratoria Generalna Prokuratoria Generalna jest państwową jednostką organizacyjną utworzoną w celu zapewnienia ochrony prawnej praw i interesów Skarbu Państwa. Z urzędu lub na wniosek podmiotu edu.cossw.pl strona 8

9 reprezentującego Skarb Państwa może przejąć zastępstwo procesowe Skarbu Państwa w każdej sprawie, jeżeli wymaga tego ochrona ważnych praw lub interesów Skarbu Państwa. Przejęcie zastępstwa procesowego Skarbu Państwa może nastąpić w każdym stadium postępowania. Aktualnie Prokuratoria Generalna obowiązkowo reprezentuje przed sądami powszechnymi Skarb Państwa w sprawach w których wartość przedmiotu sporu przekracza 1 mln zł. Wśród nich są sprawy również o mniejszej wartości przedmiotu sporu przekazane przez pozwane jednostki penitencjarne (w roku 2010 przejęła ponad 1500 takich spraw). Obowiązkowe zastępstwo procesowe Skarbu Państwa przez Prokuratorię Generalną skutkuje wyłączeniem dotychczasowych przedstawicieli Skarbu Państwa od udziału w dalszym postępowaniu. (Patrz ustawa z dnia 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa). Uwaga! Patrz orzecznictwo w sprawach odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy osobom trzecim. Źródła prawa 1. Ustawa z dnia z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U z późn. zm.). 2. Ustawa z dnia 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (Dz.U z późn. zm.). Bibliografia 1. Ks. Góralski W., ks. Adamczewski W., Konkordat między Stolicą Apostolską a Rzeczpospolitą Polską z r., Płock Pietrzykowski K. (red.), Kodeks cywilny komentarz. Tom I i II, Wyd. C.H. BECK, Warszawa Wasilewski E., Wybrane problemy pragmatyki służbowej, COSSW, Kalisz Encyklopedia Prawo nie tylko dla prawników, Wyd. Park Sp.z o.o., Bielsko-Biała edu.cossw.pl strona 9