PSYCHOGERIATRIA POLSKA 2006;3(4):183-190 artykuł oryginalny oryginal article Depresja w wieku podeszłym a nadużywanie i uzależnienie od benzodwuazepin Depression in the elderly and benzodiazepines abuse and dependence Tomasz Sobów, Elżbieta Kisiela, Iwona Kłoszewska Klinika Psychiatrii Wieku Podeszłego i Zaburzeń Psychotycznych, Uniwersytet Medyczny w Łodzi Słowa kluczowe: depresja, depresja nawracająca, choroba afektywna dwubiegunowa, chorzy w wieku podeszłym, benzodwuazepiny, uzależnienie, nadużywanie Key words: depression, unipolar, bipolar, elderly, benzodiazepines, dependence, abuse Streszczenie Wstęp. Nadużywanie leków uspokajających i nasennych jest częste w populacji osób w wieku podeszłym. Współwystępowanie nadużywania i uzależnienia od leków z zaburzeniami afektywnymi pogarsza rokowanie, zwłaszcza w kontekście możliwości uzyskania długotrwałej remisji. Czynniki wpływające na ryzyko rozwoju nadużywania benzodwuazepin u chorych z depresją w wieku podeszłym są słabo poznane, zwłaszcza w aspekcie możliwych różnic między depresją nawracającą a chorobą afektywną dwubiegunową (CHAD). Materiał i metody. Dokonano retrospektywnej analizy dokumentacji medycznej 175 pacjentów z epizodem depresyjnym (w przebiegu depresji nawracającej lub CHAD). Oceniano rozpowszechnienie uzależnienia i nadużywania benzodwuazepin oraz możliwe czynniki ryzyka ich rozwoju. Wyniki. Nadużywanie i/lub uzależnienie od benzodwuazepin było częste w badanej grupie i dotyczyło około 30% badanych. Współwystępowanie uzależnienia (lub nadużywania) benzodwuazepin było istotnie częstsze w grupie chorych z depresją nawracającą w porównaniu z pacjentami z CHAD. Ryzyko rozwoju uzależnienia od benzodwuazepin (niezależnie od diagnozy zaburzenia afektywnego) podwyższają przewlekłość choroby, współwystępowanie zaburzeń lękowych o obrazie uogólnionego zaburzenia lękowego oraz niski poziom wykształcenia. Diagnoza depresji nawracającej, niepełna poprawa (brak remisji), utrzymywanie się zaburzeń zasypiania oraz utrzymywanie się niektórych objawów somatycznych podwyższają ryzyko długoterminowego stosowania benzodwuazepin u chorych, którym włączono te leki w trakcie indeksowego epizodu. Wnioski. Chorzy w wieku podeszłym z depresją nawracającą są bardziej niż osoby z diagnozą CHAD narażeni na ryzyko nadużywania i/lub uzależnienia od benzodwuazepin. Niektóre korelaty kliniczne pozwalają na wyodrębnienie grupy podwyższonego ryzyka rozwoju uzależnienia u chorych w wieku podeszłym z zaburzeniami afektywnymi. PGP 71 Adres do korespondencji: dr n. med. Tomasz Sobów Klinika Psychiatrii Wieku Podeszłego i Zaburzeń Psychotycznych Uniwersytet Medyczny w Łodzi ul. Czechosłowacka 8/10, 92-216 Łódź e-mail: tmsobow@csk.umed.lodz.pl Copyright 2005 Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego
184 Summary Indroduction. Benzodiazepines abuse and/or dependence is common in the elderly. Prognosis in depressed elderly, particularly the chance of long-term remission, is severely compromised in those with co-morbid drug dependence or abuse. Factors influencing the risk of drug abuse and dependence in the depressed elderly (including differences between unipolar and bipolar cases) are poorly understood. Material and methods. A retrospective medical charts analysis has been done to assess the prevalence and clinical correlates of benzodiazepines abuse and dependence in 175 depressed (unipolar and bipolar), hospitalized elderly. Results. Benzodiazepines abuse or dependence was common in the cohort of interest and amounted to 30% of cases. Unipolar depressed subjects were at higher risk than their bipolar counterparts. The risk of drug abuse or dependence was higher in patients with chronic affective illness, co-morbid generalized anxiety disorder and less educated. The risk of long-term use of benzodiazepines in subjects who started them during index episode was higher in unipolars, those without remission, sleeping disorders and somatic complaints. Conclusions. Unipolar depression raises the risk of benzodiazepine abuse or dependence more than bipolar depression. Based on the presence of several clinical correlates, it is possible to characterize a group of subjects with higher risk of developing benzodiazepine dependence or their long-term use. Wstęp Stosowanie benzodwuazepin przez osoby w wieku podeszłym jest bardzo częste. Dane z badań epidemiologicznych wskazują, że pacjenci po 65. roku życia otrzymują ponad jedną czwartą wszystkich recept na benzodwuazepiny [1, 2]. Ponadto w przeciwieństwie do osób młodszych stosowanie benzodwuazepin w grupie wiekowej powyżej 65. roku życia jest często przewlekłe, a wskazania do kontynuacji zaleceń rzadziej oceniane i weryfikowane w toku terapii [3, 4]. Wśród czynników ryzyka długotrwałego stosowania benzodwuazepin u chorych w wieku podeszłym wymienia się starszy wiek, płeć żeńską, niższy poziom wykształcenia, liczne hospitalizacje (także niepsychiatryczne) lub przebywanie w ośrodkach opiekuńczych oraz korzystanie z porad wielu lekarzy [5-7]. Chorzy w wieku podeszłym z zaburzeniami afektywnymi (zwłaszcza depresją) stanowią grupę ryzyka długotrwałego stosowania benzodwuazepin, a czynnikami sprzyjającymi długotrwałemu stosowaniu i nadużywaniu benzodwuazepin są współistniejące zaburzenia lękowe (nawet niespełniające pełnych kryteriów diagnostycznych), zaburzenia snu (zwłaszcza zasypiania) oraz starszy wiek i płeć żeńska [7-8]. Związki między diagnozą choroby afektywnej dwubiegunowej u pacjentów w wieku podeszłym a stosowaniem benzodwuazepin są słabo zbadane, choć zwłaszcza w ostrej fazie choroby leki te są powszechnie stosowane. W pracy podjęliśmy próbę oceny częstości występowania oraz korelatów klinicznych uzależnienia i nadużywania benzodwuazepin w grupie hospitalizowanych chorych z depresją w przebiegu nawracającego zaburzenia depresyjnego i choroby afektywnej dwubiegunowej. Dodatkowymi celami badania było ustalenie, w jakim stopniu skuteczne leczenie aktualnego epizodu pozwala na odstawienie lub redukcję dawek benzodwuazepin, zwłaszcza włączonych jako towarzyszące leczenie w trakcie indeksowego epizodu. Ponadto podjęto próbę identyfikacji czynników odpowiedzialnych za uporczywe (pomimo uzyskania poprawy klinicznej w zakresie objawów epizodu depresyjnego) przyjmowanie benzodwuazepin. Materiał i metoda Przeanalizowano dane z dokumentacji medycznej dotyczące 175 kolejnych pacjentów hospitalizowanych w Klinice Psychiatrii Wieku Podeszłego i Zaburzeń Psychotycznych, u których rozpoznano epizod depresyjny w przebiegu nawracającego zaburzenia depresyjnego (choroby afektywnej jednobiegunowej, CHAJ) lub choroby afektywnej dwubiegunowej (CHAD). Rzetelna retrospektywna analiza dokumentacji
185 była możliwa dzięki systematycznemu zbieraniu informacji klinicznych dotyczących poszczególnych pacjentów oraz stosowaniu w naszej klinice jednakowego schematu diagnostycznego. W szczególności u wszystkich pacjentów stawiano diagnozy na podstawie kryteriów ICD-10, ponadto chorzy są oceniani za pomocą skal klinicznych dla oceny nasilenia zaburzeń afektywnych (Geriatryczna Skala Depresji, ang. Geriatric Depression Scale według Yesavage oraz Skala Depresji Hamiltona), u wszystkich pacjentów odnotowuje się także stopień poprawy klinicznej przy wypisie z oddziału. Informacje dotyczące przyjmowania benzodwuazepin przed przyjęciem do kliniki zbierano od pacjentów oraz, w miarę możliwości, weryfikowano w oparciu o istniejącą i dostępną badaczom indywidualną dokumentację medyczną pacjentów (np. karty informacyjne z pobytów w innych szpitalach, odpisy ambulatoryjnych historii choroby) a także wtedy, kiedy było to możliwe, na podstawie wywiadów od opiekunów (zwykle współmałżonków lub dzieci) chorych. Dawki przyjmowanych benzodwuazepin przeliczano na ekwiwalenty diazepamu według tabeli opublikowanej przez profesor Heather Ashton z Uniwersytety w Newcastle (pełny tekst źródłowy dostępny na stronie internetowej http://www.benzo.org.uk/polman/index.htm). Dane, których istniała wątpliwość co do ich rzetelności, traktowano jak dane brakujące, a analizy statystyczne uwzględniały brak niektórych danych. Wszystkie analizy statystyczne przeprowadzono z wykorzystaniem programu statystycznego SPSS 13.0 for Windows (The Apache Software Foundation, 2004, Chicago, Illinois, USA), z wyjątkiem porównań proporcji i rozkładów oraz ilorazów szans dla zmiennych nominalnych (np. płci, kategorii diagnostycznych), których dokonano z wykorzystaniem programu MedCalc 8.0.1.0 (Frank Schoopians, 2005, Belgia). Dla porównania średnich w przypadku zmiennych o charakterystyce ciągłej zastosowano test t-studenta dla prób niezależnych. Dla porównania rozkładów zmiennych nominalnych stosowano test χ 2, a istotność statystyczną ilorazów szans kalkulowano testem dokładnym Fischera. Wyniki Stosowanie benzodwuazepin, jak należało oczekiwać, było częste w badanej grupie. Spośród 175 badanych chorych rozpoznanie uzależnienia od benzodwuazepin (według kryteriów ICD-10) można było postawić u 33, co stanowiło 18,9% badanej grupy. Pacjenci, u których można było postawić diagnozę uzależnienia, chorowali dłużej (średni czas trwania choroby afektywnej 12,8 ±8,4 lat w porównaniu z 9,0 ±3,1 dla nieuzależnionych; test t-studenta dla prób niezależnych, t= -2,3; p=0,026) oraz byli gorzej wykształceni (średnia liczba lat formalnego wykształcenia 6,7±2,1 lat w porównaniu z 8,9 ±3,1 lat dla nieuzależnionych; test t-studenta dla prób niezależnych, t=3,8; p<0,0001), nie różnili się natomiast pod względem wieku, liczby uprzednich epizodów, czasu trwania obecnego epizodu ani nasilenia objawów obecnego epizodu. Przeciwnie do intuicyjnego i znajdującego oparcie w piśmiennictwie [5-6] poglądu rozkład płci wśród uzależnionych nie wskazywał na przewagę kobiet (χ 2 =0,14; p=0,7). Odsetek osób, u których rozpoznano uzależnienie od benzodwuazepin, był około dwukrotnie wyższy w grupie osób z nawracającym zaburzeniem depresyjnym (21%) niż z chorobą dwubiegunową (11%), to różnica ta nie osiągnęła jednak istotności statystycznej [OR=2,3 (95% CI = 0,8-6,3), test dokładny Fishera p=0,1] (tabela 1). Rozpoznanie nadużywania benzodwuazepin (bez uzależnienia; kategoria ICD-10: używanie szkodliwe) było w badanej grupie, naturalnie, znacznie częstsze niż uzależnienie i dotyczyło 54 osób, co stanowiło 30,9%. Podobnie jak w przypadku pacjentów uzależnionych, osoby nadużywające benzodwuazepin chorowały dłużej (12,1± 8,2 lat w porównaniu do 8,0 ± 8,1 dla nienadużywających; test t-studenta dla prób niezależnych, t= -2,5; p=0,14), były gorzej wykształcone (średnia liczba lat formalnego wykształcenia 7,7 ±2,8 lat w porównaniu z 8,9 ± 3,1 lat dla nienadużywających; test t-studenta dla prób niezależnych, t=3,8; p=0,04) oraz miały za sobą większą liczbę uprzednich hospitalizacji psychiatrycznych (3,1 ± 2,1 versus 2,4 ± 1,0; test t-studenta dla prób niezależnych, t= -2,0; p=0,04 [z uwzględnieniem nierówności wariancji rozkładu w obu grupach, test Levene a F=8,9; p<0,05]). Nie obserwowano różnic ze względu na płeć (χ 2 =0,3; p=0,6). Nadużywanie benzodwuazepin było natomiast statystycznie częstsze u osób z diagnozą nawracającego zaburzenia depresyjnego niż w przebiegu CHAD [OR = 3,9, 95% CI= 1,6 10,0; test dokładny Fischera, p=0,03, tabela 2). Bez względu na to, czy można było postawić niezależną od epizodu depresyjnego diagnozę uzależnienia lub nadużywania benzodwuazepin, pacjenci z CHAJ przyjmowali wyjściowo wyższe dawki (w przeliczeniu na ekwiwalenty diazepamu) niż chorzy z CHAD (12,9 ± 10,3 versus 7,9 ± 6,7 mg; różnica na poziomie
186 trendu: test t-studenta dla prób niezależnych, t= -1,9; p=0,05). W momencie wypisu z kliniki, pomimo istotnej redukcji dawek benzodwuazepin w obu grupach, chorzy z CHAJ nadal przyjmowali istotnie wyższe ich dawki (7,7 ±6,3 versus 2,8 ± 4,6 mg; test t-studenta dla prób niezależnych, t= -3,1; p<0,005). Tabela 1. Rozpoznanie uzależnienia w badanej grupie wg kryteriów ICD-10 Tab.1. Diagnosis of benzodiazepine dependence in the cohort examined according to ICD-10 criteria Diagnoza Rozpoznanie uzależnienia nie tak Razem F31 choroba dwubiegunowa 41 5 46 F33 choroba jednobiegunowa 101 28 129 Razem 142 33 175 Tabela 2. Rozpoznanie nadużywania benzodwuazepin bez uzależnienia w badanej grupie według kryteriów ICD-10 Tab. 2. Diagnosis of benzodiazepine abuse (no dependence) in the cohort examined according to ICD-10 criteria Diagnoza Nadużywanie benzodwuazepin nie tak Razem F31 choroba dwubiegunowa 40 6 46 F33 choroba jednobiegunowa 81 48 129 Razem 121 54 175 Przeanalizowano także łączne stosowanie benzodwuazepin u wszystkich chorych, w tym także u tych pacjentów, u których leki te włączono w trakcie indeksowego epizodu. Jak należało oczekiwać, wystąpienie epizodu podwyższa prawdopodobieństwo sięgnięcia po benzodwuazepiny: w grupie pacjentów z nawracającym zaburzeniem depresyjnym poza 48 osobami nadużywającymi lub uzależnionymi od leków w trakcie epizodu stosowało te leki dodatkowych 36 osób (w całej próbie 84 spośród 129, czyli 65,1%); w grupie chorych z CHAD poza 6 osobami nadużywającymi lub uzależnionymi od leków w trakcie epizodu stosowało benzodwuazepiny dodatkowo 12 osób (w całej próbie 18 z 46, czyli około 40%). Odsetki pacjentów, u których włączono benzodwuazepiny w trakcie indeksowego epizodu, nie różniły się w grupie z diagnozą CHAJ i CHAD benzodwuazepiny i stanowiły odpowiednio 27,9% i 26,1%. Ważnym pytaniem badawczym było stwierdzenie, czy możliwe jest odstawienie benzodwuazepin po uzyskaniu poprawy w zakresie objawów indeksowego epizodu. Okazało się, że było to możliwe u wszystkich osób z CHAD (N=12), które zaczęły stosować te leki w trakcie epizodu, i zaledwie u 23 osób z CHAJ spośród 36, które zaczęły stosować benzodwuazepiny w trakcie epizodu. A zatem u aż 13 nowych osób z CHAJ benzodwuazepiny były nadal stosowane pomimo uzyskania poprawy klinicznej. Skalkulowany iloraz szans (CHAD vs CHAJ) możliwości odstawienia benzodwuazepin w całej grupie osób je stosujących: OR = 5,3 (1,8-15,8), test dokładny Fischera p=0,002 [Porównanie proporcji osób, które odstawiły benzodwuazepiny po ustąpieniu epizodu u tych chorych, którzy sięgnęli po nie wyłącznie w trakcie epizodu: CHAD 12/12 =1; CHAJ 23/36 =0,64; średnia różnica 36% (95% CI 20,3-51,7), χ 2 = 4,2; p= 0,04]. Podjęto także próbę identyfikacji czynników odpowiedzialnych za uporczywe (pomimo uzyskania poprawy klinicznej w zakresie objawów epizodu depresyjnego) przyjmowanie benzodwuazepin. Jak wykazano, za pomocą analizy metodą regresji logistycznej, takimi czynnikami ryzyka, poza diagnozą
187 CHAJ, okazały się być utrzymywanie się zaburzeń snu, zwłaszcza zasypiania, utrzymywanie się innych niż zaburzenia snu objawów somatycznych depresji oraz niepełna remisja, bez względu na charakter utrzymujących się objawów. Ponadto zarówno uzależnienie, jak i nadużywanie benzodwuazepin wiązało się u niektórych pacjentów z diagnozą uogólnionego zaburzenia lękowego (GAD) lub podobnego doń zaburzenia lękowego, choć niespełniającego kryteriów diagnostycznych dla GAD. Diagnoza GAD lub zaburzenia lękowego podobnego do GAD była istotnie częstsza u chorych z CHAJ (35 z 129) niż CHAD (2 z 46): różnica jest istotna statystycznie (OR=6,2; 95CI=1,4-30; test dokładny Fischera, p=0,0006). Wśród pacjentów, którzy cierpieli z powodu objawów GAD stosowanie benzodwuazepin wynosiło 100%, kryteria dla nadużywania spełniała większość (36 z 37 chorych), a znaczny odsetek także kryteria dla uzależnienia (22 z 37). Co ciekawe, wśród chorych uzależnionych z diagnozą CHAJ (N=28) większość cierpiała jednocześnie na uporczywe zaburzenia lękowe o obrazie GAD lub zbliżonym do GAD (N=21), natomiast wśród 5 uzależnionych chorych z CHAD objawy lękowe o obrazie podobnym do GAD stwierdzono tylko u jednej chorej. Dyskusja Zgodnie z danymi z literatury odsetki osób z epizodem depresyjnym (bez względu na nozologiczną diagnozę nawracającego zaburzenia depresyjnego lub choroby afektywnej dwubiegunowej) nadużywających lub uzależnionych od benzodwuazepin były wysokie [7-9]. Rozpoznanie uzależnienia od benzodwuazepin było numerycznie (ale nie istotnie statystycznie) dwukrotnie częstsze w grupie osób z depresją nawracającą w porównaniu z grupą z rozpoznaniem CHAD, zaś nadużywanie benzodwuazepin było w grupie z depresją nawracającą blisko czterokrotnie częstsze. Dane z badań epidemiologicznych dotyczące osób w wieku podeszłym wskazują jednoznacznie, że depresja (zwłaszcza przewlekła [7, 8, 10]) jest potężnym czynnikiem podwyższającym ryzyko nadużywania lub uzależnienia od benzodwuazepin [11, 12], a dodatkowo wskaźniki podwyższają (i to kilkakrotnie) sam fakt hospitalizacji [13], a zwłaszcza przebywania w domach opieki [10]. Z przeglądu literatury wynika, że trzy czynniki mogą kontrybuować do większego ryzyka nadużywania benzodwuazepin w przypadku depresji nawracającej: przewlekłość i nasilenie zaburzeń [8], poziom wykształcenia [8, 14] oraz rodzaj opieki (wyższe w opiece zamkniętej niż otwartej oraz wyższe w praktykach lekarzy rodzinnych niż specjalistów [5, 15]). W naszej obserwacji potwierdził się niewątpliwie wpływ niskiego poziomu wykształcenia oraz przewlekłości choroby. Nie budzi także wątpliwości znaczenie współwystępowania zaburzeń lękowych, zwłaszcza typu uogólnionego zaburzenia lękowego. Co ciekawe, nie ma istotnego znaczenia, czy objawy zaburzenia lękowego spełniają (zwłaszcza obecnie) wszystkie wymagania dla postawienia diagnozy według kryteriów ICD-10. Ta obserwacja może wskazywać na niedoskonałość kryteriów, co podkreślają również inni badacze [16] oraz na znaczenie rozpoznawania takich formalnie subklinicznych zaburzeń lękowych. Podkreślić należy także, że współistniejąca diagnoza zaburzenia lękowego o obrazie GAD była zgodnie z danymi z literatury częsta (około 21% w całej kohorcie, w podgrupie z depresją nawracającą aż 27%) oraz, również w zgodzie z danymi z piśmiennictwa ich obecność znacznie podwyższała ryzyko długoterminowego stosowania benzodwuazepin i rozwoju uzależnienia [17-19]. Istotna wydaje się obserwacja pacjentów, u których włączono benzodwuazepin w trakcie indeksowego epizodu i możliwości ich odstawienia, gdy ustąpią podstawowe objawy epizodu. W naszej grupie pacjenci, którzy po ustąpieniu objawów epizodu nadal wymagali pobierania benzodwuazepin, należeli wyłącznie do grupy z diagnozą depresji nawracającej. Obserwacja, że czynnikami ryzyka takiego stanu były utrzymywanie się zaburzeń zasypiania (zwykle obecnych przed epizodem i z nim niezwiązanych) oraz objawów somatycznych jest zgodna z danymi z literatury, wskazującymi, że ryzyko długoterminowego używania benzodwuazepin jest wyższe, jeśli leki te włączono z powodu zaburzeń zasypiania oraz u chorych odbierających swój ogólny stan zdrowia jako niedobry i/lub zgłaszających liczne skargi somatyczne [9, 20]. Na ryzyko długoterminowego stosowania benzodwuazepin u chorych w wieku podeszłym z zaburzeniami afektywnymi wpływa wiele czynników, niektóre z nich, o ile odpowiednio wcześnie zidentyfikowane, pozwalają na podjęcie działań profilaktycznych. Wydaje się zatem, że szczególnej ostrożności przy po-
188 dejmowaniu decyzji o zapisaniu benzodwuazepin wymagają pacjenci z towarzyszącymi zaburzeniami lękowymi (nawet jeśli nie spełniają one formalnych kryteriów diagnostycznych!), z nieustępującymi w toku leczenia zaburzeniami zasypiania i objawami somatycznymi oraz gorzej wykształceni. Wnioski 1. Uzależnienie od benzodwuazepin jest często dodatkową diagnozą u chorych w wieku podeszłym zarówno z CHAJ, jak i CHAD. W badanej przez nas populacji chorzy z taką podwójną diagnozą stanowili około 19%. Wprawdzie odsetek chorych z podwójną diagnozą był wyższy w grupie CHAJ (blisko 22%) niż CHAD (niespełna 11%), to różnica ta nie osiąga poziomu istotności statystycznej (test dokładny Fischera, p=0,1). 2. Nadużywanie benzodwuazepin (z uzależnieniem lub bez) było bardzo częste w całej badanej grupie i dotyczyło ponad 30% chorych. Zjawisko to było istotnie bardziej powszechne u chorych z CHAJ (37%) niż CHAD (13%); różnica jest istotna statystycznie (test dokładny Fischera, p=0,03). 3. Czynnikami ryzyka uzależnienia od benzodwuazepin (lub nadużywania tych leków) u chorych w wieku podeszłym z nawracającym zaburzeniem afektywnym (CHAJ lub CHAD) są przewlekłość choroby oraz niski poziom formalnego wykształcenia 4. Współwystępowanie objawów lękowych o obrazie klinicznym uogólnionego zaburzenia lękowego (spełniające formalne kryteria dla GAD lub nie) wyraźnie podwyższa ryzyko nadużywania i uzależnienia od benzodwuazepin, zwłaszcza u chorych z diagnozą CHAJ. 5. Spośród osób, które sięgnęły po benzodwuazepiny wyłącznie w trakcie epizodu (N=48), 13 nadal pobierało te leki pomimo uzyskania poprawy klinicznej. Wszystkie (!) te osoby cierpiały na CHAJ, a czynnikami, które odróżniały je od pozostałych (tj. od tych, którzy odstawili benzodwuazepiny przyjmowane wyłącznie w trakcie epizodu), były: niepełna poprawa, utrzymywanie się zaburzeń zasypiania oraz utrzymywanie się niektórych objawów somatycznych. Piśmiennictwo [1] Woods JH, Winger G. Current benzodiazepine issues. Psychopharmacology 1995; 118: 107-115. [2] Thomson M, Smith WA. Prescribing benzodiazepines for noninstitutionalized elderly. Can Fam Physician. 1995; 41: 792-8. [3] Mellinger GD, Balter MB, Uhlenhuth EH. Prevalence and correlates of the long-term regular use of anxiolytics. JAMA. 1984; 251: 375-9. [4] Mant A, Duncan-Jones P, Saltman D, Bridges-Webb C, Kehoe L, Lansbury G, Chancellor AH. Development of long term use of psychotropic drugs by general practice patients. Br Med J (Clin Res Ed). 1988; 296: 251-4. [5] Isacson D. Long-term benzodiazepine use: factors of importance and the development of individual use patterns over time - a 13-year follow-up in a Swedish community. Soc Sci Med. 1997; 44: 1871-80. [6] Jorm AF, Grayson D, Creasey H, Waite L, Broe GA. Long-term benzodiazepine use by elderly people living in the community. Aust N Z J Public Health. 2000; 24: 7-10. [7] Fourrier A, Letenneur L, Dartigues JF, Moore N, Begaud B. Benzodiazepine use in an elderly community-dwelling population. Characteristics of users and factors associated with subsequent use. Eur J Clin Pharmacol. 2001; 57: 419-25. [8] Valenstein M, Taylor KK, Austin K, Kales HC, McCarthy JF, Blow FC. Benzodiazepine use among depressed patients treated in mental health settings. Am J Psychiatry. 2004; 161: 654-61. [9] Gleason PP, Schulz R, Smith NL, Newsom JT, Kroboth PD, Kroboth FJ, Psaty BM. Correlates and prevalence of benzodiazepine use in community-dwelling elderly. J Gen Intern Med. 1998; 13: 243-50. [10] Zandstra SM, Furer JW, van de Lisdonk EH, Bor JH, Zitman FG, van Weel C. Differences in health status between long-term and short-term benzodiazepine users. Br J Gen Pract. 2002; 52: 805-8.
189 [11] Myers JK, Weissman MM, Tischler GL, Holzer CE 3rd, Leaf PJ, Orvaschel H, Anthony JC, Boyd JH, Burke JD Jr, Kramer M. Six-month prevalence of psychiatric disorders in three communities 1980 to 1982. Arch Gen Psychiatry. 1984; 41: 959-67. [12] Robins LN, Helzer JE, Weissman MM, Orvaschel H, Gruenberg E, Burke JD Jr, Regier DA. Lifetime prevalence of specific psychiatric disorders in three sites. Arch Gen Psychiatry. 1984; 41: 949-58. [13] Salzman C, van der Kolk B. Psychotropic drug prescriptions for elderly patients in a general hospital. J Am Geriatr Soc. 1980; 28: 18-22. [14] Zandstra SM, Van Rijswijk E, Rijnders CA, Van De Lisdonk EH, Bor JH, Van Weel C, Zitman FG. Long-term benzodiazepine users in family practice: differences from short-term users in mental health, coping behaviour and psychological characteristics. Fam Pract. 2004; 21: 266-9. [15] van Hulten R, Isacson D, Bakker A, Leufkens HG. Comparing patterns of long-term benzodiazepine use between a Dutch and a Swedish community. Pharmacoepidemiol Drug Saf. 2003; 12: 49-53. [16] Flint AJ. Generalized Ankiety Disorder in elderly patients. Drugs Aging 2005; 22: 101-14. [17] Schoevers RA, Deeg DJ, van Tilburg W, Beekman AT. Depression and generalized anxiety disorder: co-occurrence and longitudinal patterns in elderly patients. Am J Geriatr Psychiatry. 2005; 13: 31-9. [18] Lenze EJ, Mulsant BH, Mohlman J, Shear MK, Dew MA, Schulz R, Miller MD, Tracey B, Reynolds CF 3rd. Generalized anxiety disorder in late life: lifetime course and comorbidity with major depressive disorder. Am J Geriatr Psychiatry. 2005; 13: 77-80. [19] Grant BF, Hasin DS, Stinson FS, Dawson DA, June Ruan W, Goldstein RB, Smith SM, Saha TD, Huang B. Prevalence, correlates, co-morbidity, and comparative disability of DSM-IV generalized anxiety disorder in the USA: results from the National Epidemiologic Survey on Alcohol and Related Conditions. Psychol Med. 2005; 35: 1747-59. [20] van Hulten R, Teeuw KB, Bakker A, Leufkens HG. Initial 3-month usage characteristics predict long-term use of benzodiazepines: an 8-year follow-up. Eur J Clin Pharmacol. 2003; 58: 689-94. Zrecenzowano/Reviewed 13.11.06 Zatwierdzono do druku/accepted 14.11.06
190 KOMUNIKAT REDAKCJI Zaproszenie do publikacji Redakcja uprzejmie zaprasza do nadsyłania pełnotekstowych artykułów oryginalnych i krótkich doniesień badawczych mieszczących się w tematyce czasopisma, wcześniej niepublikowanych oraz nieprzedłożonych do innych wydawnictw, celem rozważenia publikacji w Psychogeriatrii Polskiej. Wszystkie przedłożone artykuły zostaną niezależnie zrecenzowane. Wydawca Psychogeriatrii Polskiej Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego 50-119 Wrocław, ul. Nożownicza 4/8 http://www.fozp.org.pl e-mail: fozp@fozp.org.pl