CEZARY KACZMARSKI Nauczyciel biologii W Zespole Szkół NR 1w Milanówku. STANDARDY WYMAGAŃ Z BIOLOGII ZAKRES PODSTAWOWY (OPRACOWANE NA PODSTAWIE PROGRAMU NAUCZANIA NR DKOS 4015 5 / 02). UCZEŃ P PP Biologia i medycyna a człowiek. Definiuje termin życie. Porównuje cechy materii ożywionej i nieożywionej. Wymienia główne kierunki rozwoju nauk przyrodniczych. Wyjaśnia dlaczego wiedza z matematyki, chemii, fizyki, geografii jest przydatna biologom. Udowadnia współzależność rozwoju biologii i medycyny. Opisuje algorytmy prowadzenia badań naukowych. Wymienia źródła danych naukowych. Zna budowę i zasadę działania mikroskopu optycznego oraz elektronowego (TEM i SEM). Wymienia przykłady osiągnięć w zakresie badań struktury anatomicznej i czynności fizjologicznych człowieka. Wykorzystuje informacje popularnonaukowe w uczeniu się biologii. Planuje i przeprowadza obserwację i doświadczenie oraz opracowuje ich wyniki. Uzasadnia potrzebę stosowania najnowszej aparatury w badaniach biologicznych i medycznych. Podaje założenia teorii komórkowej budowy organizmów. Wymienia elementy strukturalne komórki eukariotycznej. Zna budowę i właściwości błony komórkowej. Zna budowę i funkcje organelli komórkowych i cytozolu. Przedstawia istotę mitozy i mejozy. Potrafi narysować schemat komórki człowieka jako komórki eukariotycznej. Udowadnia współzależność strukturalno funkcjonalną organelli komórkowych. Tworzy schemat przebiegu mitozy oraz mejozy. Definiuje termin tkanka. Wymienia rodzaje tkanek występujących w organizmie człowieka. Omawia charakterystyczne cechy budowy wybranych tkanek człowieka. Prowadzi obserwację mikroskopową wybranych tkanek. Analizuje związek pomiędzy budową i funkcją wybranych tkanek.. Porównuje budowę i funkcje wybranych tkanek. Identyfikuje tkanki na rycinach i pod mikroskopem. Definiuje terminy: narząd i układ narządów. Wymienia narządy i układy narządów człowieka. Zna zasadnicze funkcje fizjologiczne i biochemiczne układów narządów. Porównuje znaczenie terminów: narząd i układ narządów. Przedstawia schemat zależności między narządami i układami. Podaje przykłady reakcji katabolicznych i anabolicznych. Definiuje termin homeostaza.
Omawia na wybranym przykładzie ogólny mechanizm homeostazy parametrów ustrojowych. Udowadnia, że homeostaza jest stanem dynamicznej równowagi organizmu. Organizm człowieka jako zintegrowana całość. Odżywianie się człowieka. Wymienia narządy układu pokarmowego. Omawia funkcje odcinków przewodu pokarmowego i gruczołów trawiennych. Opisuje przystosowania anatomiczne i fizjologiczne przewodu pokarmowego do pobierania, trawienia i wchłaniania składników pokarmowych. Porównuje funkcje poszczególnych odcinków przewodu pokarmowego. Ocenia rolę gruczołów trawiennych w procesie trawienia. Definiuje terminy: trawienie wewnętrzne i zewnętrzne, enzym, hydroliza. Porównuje istotę trawienia zewnętrznego i wewnętrznego. Planuje i wykonuje ćwiczenia ilustrujące przebieg trawienia skrobi i białka. Zapisuje schemat reakcji hydrolizy. Zna enzymy przewodu pokarmowego. Wyjaśnia mechanizm działania enzymów trawiennych. Ocenia znaczenie krążenia wrotnego. Analizuje metody badania układu pokarmowego. Omawia mechanizm regulacji czynności układu pokarmowego. Wymienia główne składniki chemiczne pokarmów. Wymienia rodzaje i źródła witamin, makro-, mikro- i ultraelementów. Klasyfikuje witaminy. Wymienia przykłady chorób spowodowanych niedoborem witamin. Ocenia konsekwencje zdrowotne niedoboru witamin. Omawia regulacyjną rolę witamin. Uzasadnia zapotrzebowanie na wodę i składniki odżywcze. Analizuje skład chemiczny organizmu człowieka. Klasyfikuje składniki odżywcze pokarmów ze względu na ich budowę i rolę. Omawia budowę chemiczną związków chemicznych. Definiuje terminy: dieta, dietetyka, anoreksja, bulimia, osteoporoza. Wymienia podstawowe rodzaje diet. Porównuje różne rodzaje diet. Omawia podstawowe błędy w żywieniu. Wyjaśnia na czym polega dieta zrównoważona. Omawia rolę prawidłowej diety w profilaktyce osteoporozy. Ocenia wartość produktów spożywczych oraz własnych posiłków. Analizuje związek pomiędzy utlenianiem składników organicznych a wartością energetyczną posiłków. Uzasadnia potrzebę indywidualnego doboru składników diety. Uzasadnia konieczność higieny i estetyki przygotowania i spożywania posiłków. Wymienia potencjalne czynniki wpływające negatywnie na jakość żywności. Omawia całokształt czynników warunkujących zachowanie wartości przez produkty żywnościowe. Omawia źródła pierwiastków ciężkich w przyrodzie i ich wpływ na zdrowie człowieka. Omawia negatywne skutki stosowania wybranych konserwantów żywności. Ocenia skutki stosowania wybranych konserwantów żywności. Ocenia na podstawie etykiet produktów spożywczych stopień modyfikacji żywności.
Wymienia narządy układu oddechowego. Wyjaśnia istotę oddychania wewnętrznego i zewnętrznego. Analizuje przystosowania w budowie narządów układu oddechowego do pełnionych przez nie funkcji. Planuje i przeprowadza doświadczenie obrazujące mechanizm ruchów oddechowych i wymiany gazowej. Analizuje działanie ośrodka oddechowego. Uzasadnia szkodliwość wpływu produktów reakcji katabolicznych na funkcjonowanie organizmu. Podaje definicję oddychania komórkowego. Podaje przebieg i lokalizację zasadniczych etapów oddychania wewnątrzkomórkowego. Przedstawia schemat etapów oddychania wewnątrzkomórkowego. Wymienia najczęstsze choroby układu oddechowego oraz ich przyczyny. Wyjaśnia na czym polega profilaktyka chorób układu oddechowego. Przedstawia propozycje ćwiczeń usprawniających pracę układu oddechowego. Wymienia i omawia funkcje układu krążenia. Charakteryzuje organizację anatomiczną układu krążenia. Konstruuje schemat graficzny małego i dużego krwiobiegu. Analizuje pracę serca. Porównuje budowę i funkcje tętnic, żył i naczyń włosowatych. Ocenia rolę krążenia wieńcowego. Wymienia elementy układu limfatycznego. Analizuje współdziałanie układu krążenia i układu limfatycznego. Wyjaśnia na czym polega transport wewnętrzny. Tłumaczy na czym polega automatyzm serca. Wymienia i omawia najczęstsze przyczyny chorób serca i układu krążenia. Analizuje mechanizm rozwoju choroby nadciśnieniowej, miażdżycy i zawału serca. Omawia najważniejsze osiągnięcia w diagnozowaniu i leczeniu chorób układu krążenia. Ocenia wpływ nieprawidłowej diety oraz niezdrowego trybu życia na rozwój chorób serca i układu krążenia. Omawia funkcje krwi. Wymienia grupy krwi. Wyjaśnia podstawowe zasady transfuzji krwi. Analizuje wyniki podstawowych badań morfologicznych i biochemicznych krwi. Analizuje mechanizm krzepnięcia krwi. Definiuje terminy: odporność, antygen, hapten, przeciwciało, immunokompetencja, immunoglobina, cytokiny. Omawia łowne mechanizmy obronne organizmu. Wyjaśnia mechanizm odporności nieswoistej organizmu. Analizuje mechanizm reakcji antygen przeciwciało. Omawia budowę przeciwciał. Analizuje mechanizm odporności jako wynik współdziałania krwi i limfy. Porównuje mechanizm odporności humoralnej i komórkowej oraz naturalnej i sztucznej. Definiuje terminy: szczepionka, alergen, alergia, immunosupresja. Porównuje rodzaje odporności sztucznej.
Opisuje sposoby uzyskiwania przez organizm odporności sztucznej czynnej i biernej. Wymienia najważniejsze szczepienia ochronne dzieci i młodzieży. Podaje przykłady chorób autoagresyjnych człowieka. Uzasadnia wpływ wirusa HIV na funkcjonowanie układu odpornościowego człowieka. Analizuje mechanizm przebiegu reakcji uczuleniowej. Ocenia działania wpływające na wzrost odporności człowieka. Wyjaśnia mechanizm odrzucania przeszczepu. Definiuje pojęcia: wydalanie, osmoza. Omawia sposoby wydalania związków szkodliwych dla organizmu. Omawia budowę układu wydalniczego człowieka. Wykazuje związek pomiędzy metabolizmem a wydalaniem. Analizuje mechanizmy regulacji wodno-mineralnej płynów ustrojowych. Uzasadnia konieczność oszczędnej gospodarki wodnej w warunkach lądowych i analizuje jej mechanizmy. Wymienia źródła i rodzaje azotowych produktów przemiany materii. Zapisuje reakcję syntezy mocznika. Analizuje etapy powstawania moczu ostatecznego. Porównuje skład chemiczny moczu pierwotnego i ostatecznego. Uzasadnia konieczność resorpcji kanalikowej. Wymienia i omawia czynniki sprzyjające występowaniu chorób nerek i układu wydalniczego. Omawia podstawowe zasady profilaktyki chorób nerek i układu wydalniczego. Opisuje zasadę pracy urządzenia dializującego. Interpretuje wyniki analizy moczu. Analizuje zmiany w wyglądzie i składzie chemicznym moczu w związku z konkretnymi schorzeniami. Uzasadnia konieczność wykonywania okresowych badań moczu. Przedstawia osiągnięcia naukowe w dziedzinie leczenia trwałych uszkodzeń nerek. Definiuje pojęcia: gonady, gamety, zaplemnienie, zapłodnienie, embrion, zarodek, płód. Omawia budowę kładu rozrodczego męskiego i żeńskiego. Omawia przebieg cyklu menstruacyjnego i wpływ różnych czynników na jego przebieg. Uzasadnia znaczenie zróżnicowanej budowy plemników i komórek jajowych. Analizuje i przedstawia graficznie przebieg procesu gametogenezy. Wymienia fazy porodu i omawia jego przebieg. Analizuje przebieg rozwoju zarodkowego i płodowego człowieka. Określa rolę łożyska w odżywianiu i wymianie gazowej płodu. Prezentuje własne stanowisko wobec badań wywołujących wątpliwości etyczne. Wymienia i omawia etapy życia pozapłodowego człowieka. Analizuje poszczególne okresy rozwojowe człowieka. Omawia wpływ czynników środowiskowych i cywilizacyjnych na wzrost śmiertelności ludzi. Analizuje mechanizm regulacji wzrostu oraz metabolizmu w różnych okresach rozwojowych człowieka. Wymienia i omawia budowę i funkcje szkieletu. Opisuje budowę stawu.
Klasyfikuje mięśnie i wymienia ich główne grupy. Mawia budowę mięśnia szkieletowego. Analizuje mechanizm skurczu sarkomeru. Analizuje mechanizm antagonistycznego współdziałania mięśni. Uzasadnia współdziałanie układu kostnego, mięśniowego i nerwowego w koordynacji ruchowej. Zna znaczenie aktywności fizycznej w profilaktyce chorób układu ruchu (główne osteoporozy). Omawia etapy rozwoju sprawności ruchowej człowieka. Wymienia i omawia najczęstsze przyczyny chorób układu kostnego. Definiuje pojęcia: odpoczynek bierny i czynny, trening, doping. Omawia przyczyny zmęczenia mięśni i najczęstsze urazy i choroby układu ruchu. Ocenia wpływ wysiłku fizycznego na podniesienie ogólnej sprawności i wydolności organizmu. Demonstruje przykładowe ćwiczenia wpływające na rozwój różnych grup mięśni. Definiuje pojęcia: bodziec, receptor oraz je klasyfikuje. Omawia budowę narządów zmysłów. Analizuje fizjologię widzenia, słyszenia, percepcji węchowej i smakowej. Charakteryzuje powszechnie występujące wady oraz choroby oczu i uszu. Planuje i przeprowadza badanie rozmieszczenia receptorów smaku na języku. Przewiduje konsekwencje braku dbałości o stan wzroku i słuchu. Definiuje pojęcia: pobudliwość, neuron, synapsa. Klasyfikuje neurony i synapsy. Omawia budowę i właściwości neuronu. Porównuje stan komórki nerwowej w spoczynku i po pobudzeniu. Analizuje mechanizm przewodzenia impulsu nerwowego. Omawia budowę i funkcje układu nerwowego. Porównuje funkcje układu somatycznego i wegetatywnego oraz współczulnego i przywspółczulnego. Podaje przykłady chorób ośrodkowego układu nerwowego i omawia ich przyczyny. Definiuje terminy: odruch, łuk odruchowy, warunkowanie. Klasyfikuje odruchy. Porównuje odruchy warunkowe i bezwarunkowe oraz podaje ich przykłady. Zna doświadczenie Pawłowa. Omawia mechanizm powstawania odruchu warunkowego. Udowadnia, że odruch jest podstawą funkcjonowania człowieka. Potrafi narysować schemat łuku odruchowego. Ocenia wpływ doświadczeń Pawłowa na rozwój neurofizjologii. Podaje przykłady świadczące o nadrzędnej roli mózgu w pełnieniu funkcji kontrolno integracyjnej Uzasadnia stwierdzenie, że poszczególne piętra mózgu odpowiadają za czynności zautomatyzowane i świadome o różnym stopniu integracji. Definiuje pojęcia: pamięć, pierwszy i drugi układ sygnałów. Wymienia struktury mózgu odpowiedzialne za poszczególne rodzaje pamięci. Wyjaśnia na czym polega proces zapamiętywania i kojarzenia. Analizuje mechanizm powstawania pamięci długotrwałej i krótkotrwałej. Ocenia znaczenie doświadczenia życiowego każdego człowieka. Definiuje pojęcia: emocje, dojrzałość emocjonalna, stres.
Klasyfikuje i podaje przykłady zewnętrznych i wewnętrznych czynników stresogennych. Omawia fizjologię snu. Ocenia znaczenie snu. Ocenia wpływ nadmiernego stresu na stan zdrowia człowieka. Wymienia i charakteryzuje najczęstsze choroby będące konsekwencją długotrwałego stresu. Wyjaśnia związek między stopniem rozwoju układu nerwowego a rozwojem intelektualnym i emocjonalnym. Wymienia elementy układu dokrewnego. Klasyfikuje hormony. Omawia chemiczną budowę hormonów. Wyjaśnia mechanizm ujemnego sprzężenia zwrotnego. Omawia nadrzędną rolę podwzgórza i przysadki mózgowej. Opisuje objawy wybranych chorób związanych z nadczynnością lub niedoczynnością układu dokrewnego. Przewiduje konsekwencje nadczynności i niedoczynności układu hormonalnego. Wymienia przykłady chorób wywołanych nieprawidłową gospodarką hormonalną. Porównuje mechanizm działania hormonów sterydowych i peptydowych. Analizuje powiązania anatomiczne i funkcjonalne między układem nerwowym i hormonalnym. Ocenia wpływ hormonów na homeostazę organizmu. Definiuje terminy: stałocieplność, zmiennocieplność, termoregulacja. Podaje przykłady zwierząt stałocieplnych i zmiennocieplnych. Wymienia elementy strukturalne skóry. Omawia budowę i rolę skóry. Ocenia znaczenie funkcji termoregulacyjnej i czuciowej skóry. Przedstawia udział skóry w termoregulacji organizmu. Wykazuje współdziałanie układów odpowiedzialnych za stałocieplność. Omawia podstawowe zasady higieny skóry. Niektóre czynniki wywołujące choroby człowieka. Definiuje stan zdrowia i choroby. Klasyfikuje czynniki chorobotwórcze. Omawia najczęstsze przyczyny zgonów w Polsce i wybranych krajach świata. Porównuje i uzasadnia przyczyny zróżnicowania chorób będących powodem zgonów w krajach ubogich i rozwiniętych. Wymienia przykłady i mawia przyczyny chorób społecznych i cywilizacyjnych. Analizuje wpływ wybranych czynników na zaburzenie homeostazy organizmu człowieka. Ocenia skuteczność działań profilaktycznych chorób cywilizacyjnych i społecznych. Definiuje termin trucizna i klasyfikuje je. Rozróżnia gatunki trujących roślin i grzybów. Charakteryzuje typowe trucizny wytwarzane przez organizmy i trucizny występujące w środowisku. Wymienia podstawowe objawy i omawia zasady udzielania pierwszej pomocy przedmedycznej w wypadkach zatrucia. Udowadnia zależność między jakością środowiska a stopniem zagrożenia zatruciami.
Wymienia najczęstsze przyczyny uzależnienia od alkoholu i narkotyków. Omawia mechanizm powstawania uzależnienia i nałogu. Analizuje skutki działania i przedawkowania alkoholu, narkotyków, leków psychotropowych. Dowodzi szkodliwości oddziaływania różnych środków psychoaktywnych na funkcjonowanie układu nerwowego i innych układów oraz na zachowanie człowieka. Omawia sposoby profilaktyki i leczenia uzależnień. Proponuje sposoby spędzania wolnego czasu, zabawy oraz sposoby rozwiązywania problemów bez pomocy alkoholu i narkotyków. Wymienia czynniki kancerogenne i rozpoznaje sytuacje, w których człowiek jest narażony na ich wpływ. Analizuje dane statystyczne dotyczące dynamiki zachorowań na choroby nowotworowe w Polsce i na świecie. Wyjaśnia mechanizm transformacji nowotworowej. Udowadnia, że choroby nowotworowe należą do grupy chorób cywilizacyjnych. Analizuje związek między stanem środowiska, genetyczną skłonnością i ryzykiem wystąpienia chorób nowotworowych. Opisuje symptomy mogące świadczyć o chorobie nowotworowej. Omawia zasady profilaktyki chorób nowotworowych. Wymienia najczęściej występujące choroby wywołane przez wirusy. Omawia sposoby zarażenia wirusem HIV. Opisuje pierwotne i wtórne objawy zakażenia wirusem HIV. Analizuje budowę wirusa HIV. Przedstawia podstawowe działania profilaktyczne zapobiegające zarażeniu się wirusem HIV. Analizuje i porównuje przebieg infekcji wirusowej, bakteryjnej i grzybiczej. Proponuje konkretne działania profilaktyczne ograniczające występowanie chorób wirusowych, bakteryjnych, grzybiczych. Wyjaśnia mechanizm ograniczonego oddziaływania antygenu na drobnoustroje chorobotwórcze. Wymienia i rozpoznaje popularne pasożyty wywołujące choroby u człowieka. Analizuje patogenne oddziaływanie pierwotniaków robaków i stawonogów na organizm człowieka. Ocenia sposoby ochrony przed chorobami inwazyjnymi. Proponuje konkretne działania profilaktyczne ograniczające występowanie chorób inwazyjnych. Przewiduje możliwość zarażenia się pasożytami podczas wyjazdów (głównie do ciepłych krajów). Wymienia i omawia główne czynniki wpływające na jakość życia i zachowania zdrowia człowieka. Analizuje związek pomiędzy stylem życia i stanem środowiska a stopniem zdrowotności jednostek i społeczeństw. Analizuje dane źródłowe dotyczące zachorowalności. Elementy genetyki. Definiuje terminy: informacja genetyczna, nukleozyd, nukleotyd, kod genetyczny. Wymienia składniki chemiczne budujące DNA i RNA. Przedstawia lokalizację DNA i RNA w komórce. Przedstawia w postaci schematycznego rysunku chemiczną budowę DNA i RNA.
Analizuje strukturę przestrzenną DNA i RNA. Porównuje rodzaje DNA i rodzaje RNA. Określa biologiczną rolę DNA i RNA. Wymienia zasadnicze etapy procesu replikacji. Opisuje przebieg replikacji. Ocenia biologiczne znaczenie replikacji. Analizuje związek pomiędzy stopniem wierności procesu replikacji a częstotliwością mutacji punktowych. Określa źródła energii dla procesu replikacji. Podaje współczesną definicję genu. Wyjaśnia jak zmieniało się rozumienie pojęcia gen. Porównuje budowę genów organizmów prokariotycznch i eukariotycznych. Definiuje gen podzielone. Opisuje budowę genów nakładających się i analizuje ich znaczenie dla biologii wirusów. Wymienia i omawia podstawowe cech kodu genetycznego. Wyjaśnia dlaczego informacje genetyczna jest zakodowana. Umie posługiwać się tabelą kodu genetycznego. Definiuje pojęcia: transkrypcja, translacja, genom, genotyp, kariotyp. Wyjaśnia sposób odczytywania informacji genetycznej. Omawia zasady realizacji informacji genetycznej. Analizuje przebieg transkrypcji i translacji. Porównuje przebieg i znaczenie poszczególnych etapów translacji. Określa źródła energii dla procesów transkrypcji i translacji. Ocenia biologiczne znaczenie transkrypcji i translacji dla organizmu. Przewiduje konsekwencje zaburzeń przebiegu transkrypcji i translacji. Wyjaśnia różnicę między genotypem i kariotypem. Określa haploidalną i diploidalną liczbę chromosomów w jądrze komórkowym. Określa wielkość genomu człowieka. Określa na podstawie kariotypu płeć człowieka. Ocenia przydatność badań kariotypu. Charakteryzuje metody badania kariotypu. Definiuje pojęcie zmienność. Rozróżnia rodzaje zmienności w przyrodzie. Analizuje mechanizm powstawania poszczególnych rodzajów zmienności. Porównuje znaczenie poszczególnych rodzajów zmienności dla ewolucji. Definiuje pojęcie choroba genetyczna. Klasyfikuje choroby dziedziczne wg kryterium rodzaju mutacji wywołującej chorobę. Analizuje bezpośrednie przyczyny wybranych chorób dziedzicznych. Opisuje objawy wybranych chorób dziedzicznych. Charakteryzuje metody i techniki stosowane w diagnostyce chorób dziedzicznych. Ocenia znaczenie poradnictwa i diagnostyki chorób dziedzicznych. Definiuje pojęcia inżynieria genetyczna, enzymy restrykcyjne, wektory, transformacja, biotechnologia, klonowanie. Wymienia metody stosowane w inżynierii genetycznej. Opisuje metody i techniki inżynierii genetycznej. Ocenia przydatność inżynierii genetycznej. Wyjaśnia, na czym polega klonowanie.
Wymienia przykłady zastosowania inżynierii genetycznej e gospodarce człowieka. Określa korzyści i zagrożenia wynikające z ingerencji człowieka w genomy organizmów. Omawia metody prowadzenia hodowli komórkowych i tkankowych. Definiuje pojęcia: selekcja, chów wsobny, heterozja. Analizuje możliwości wykorzystania genetyki w rolnictwie i hodowli zwierząt. Wymienia przykłady wykorzystania genetyki w rolnictwie i hodowli. Określa korzyści i zagrożenia wynikające z możliwości praktycznego wykorzystania zdobyczy biotechnologii. Ocenia wpływ rozwoju genetyki na życie współczesnego człowieka. Definiuje pojęcia: terapia genowa, transkryptonika, sonda molekularna. Omawia wykorzystanie genetycznie zmodyfikowanych organizmów do syntezy szczepionek, leków i przeciwciał. Analizuje korzyści wynikające z wykorzystania biotechnologii w procesach syntezy szczepionek i leków. Ocenia bezpośrednie znaczenie genetyki dla człowieka. Wymienia przykłady zastosowania genetyki w diagnostyce i leczeniu chorób człowieka. Przewiduje kierunki rozwoju genetyki w przyszłości. Elementy ewolucji, ekologii i ochrony środowiska. Wymienia nazwy głównych taksonów systematycznych w porządku wstępującym i zstępującym. Opisuje ogólne zasady nomenklatury binominalnej. Porównuje kryteria taksonomiczne zastosowane przez Linneusza z kryteriami stosowanymi obecnie. Charakteryzuje grupy organizmów zaliczanych do poszczególnych królestw i typów. Uzasadnia współczesny sposób podziału organizmów na 5 królestw. Definiuje pojęcie: antropogeneza. Wymienia i omawia kolejne etapy antropogenezy. Charakteryzuje formy przed- i praludzkie. Uzasadnia pozycję systematyczną człowieka. Analizuje dowody ewolucji hominidów. Ilustruje rodowód człowieka. Analizuje drzewo rodowe hominidów. Porównuje cechy człowieka z innymi ssakami. Wymienia i omawia cechy specyficzne gatunku ludzkiego. Omawia rasy ludzkie. Ocenia znaczenie rozwoju komunikacji (mowa), techniki (ogień, narzędzia), kultury (obrzędy, zwyczaje, normy grupowe) w przebiegu ewolucji człowieka. Przewiduje, w jaki sposób aktualny rozwój komunikacji, techniki i kultury wpłynie na ewolucję biologiczną współczesnego człowieka. Definiuje pojęcia: populacja, biocenoza, ekosystem, biom. Klasyfikuje, podaje przykłady omawia typy interakcji między populacjami, gatunkami. Analizuje typy interakcji między populacjami, gatunkami. Konstruuje przykłady łańcuchów i sieci pokarmowych. Wymienia i charakteryzuje kolejne poziomy troficzne w biocenozie. Określa przynależność organizmów do właściwych poziomów troficznych.
Omawia krążenie węgla (azotu, fosforu, siarki, wody) w przyrodzie. Definiuje pojęcia: produktywność, sukcesja ekologiczna, równowaga ekologiczna. Analizuje i porównuje produktywność biocenoz przedstawioną w postaci piramid liczb, biomas, energii. Wyjaśnia na czym polega sukcesja. Porównuje sukcesję pierwotną i wtórną. Wymienia i omawia kolejne stadia szeregu sukcesyjnego. Wymienia czynniki zakłócające równowagę ekologiczną. Analizuje wpływ wybranych czynników na równowagę ekologiczną. Analizuje związek pomiędzy różnorodnością gatunkową środowiska a zachowaniem równowagi ekologicznej. Uzasadnia, jakie znaczenie dla środowiska i człowieka ma bioróżnorodność. Definiuje pojęcia: tolerancja ekologiczna, zasięg gatunku. Wymienia i omawia zasadnicze przyczyny charakterystycznego rozmieszczenia organizmów na Ziemi. Określa wpływ klimatu na rozmieszczenie organizmów na Ziemi. Rozróżnia i charakteryzuje strefy biogeograficzne Ziemi. Charakteryzuje warunki środowiskowe stref biogeograficznych Ziemi i wymienia typowe organizmy głównych środowisk lądowych i wodnych. Analizuje zjawisko tolerancji ekologicznej. Przedstawia na wykresie (odczytuje z wykresu) zakres tolerancji ekologicznej organizmu (gatunku). Zaznacza na mapie zasięgi wybranych gatunków oraz rozmieszczenie głównych stref biogeograficznych. Definiuje pojęcia: efekt cieplarniany, dziura ozonowa. Wyjaśnia na czym polega efekt cieplarniany. Klasyfikuje antropogeniczne przekształcenia ekosystemów. Analizuje, w jaki sposób działalność człowieka przyczynia się do przekształcania się ekosystemów. Wymienia i omawia przyczyny zanikania ozonu w stratosferze i ocieplania klimatu na Ziemi. Przewiduje lokalne i globalne skutki zmniejszania się warstwy ozonowej i ocieplania klimatu na Ziemi. Wymienia przykłady gatunków zagrożonych. Określa główne przyczyny wymierania gatunków. Omawia działania prawne związane z ochroną przyrody podejmowane w najbliższym otoczeniu. Ocenia lokalne działania prawne podejmowane w celu ochrony przyrody. Proponuje konkretne działania, które podjęte w najbliższym otoczeniu, wpłyną na poprawę stanu środowiska przyrodniczego. Wymienia i analizuje główne akty prawne dotyczące ochrony przyrody w Polsce i na świecie. Wymienia nazwy organizacji zajmujących się ochroną przyrody.