KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Sektor naftowy w Polsce - procesy restrukturyzacji i prywatyzacji Wrzesień 1995 Adam Koronowski Informacja Nr 342 Tekst ten stanowi prezentację obecnego stanu sektora naftowego w Polsce, podejmowanych działań modernizacyjnych i restrukturyzacyjnych poszczególnych przedsiębiorstw oraz założeń rządowego programu restrukturyzacji sektora, także w kontekście jego protekcji handlowej.
BSE 1 Stan sektora W sferze przetwórstwa ropy naftowej działają w Polsce następujące rafinerie: * Petrochemia Płock S.A., * Rafineria Gdańska S.A., * Śląskie Zakłady Rafineryjne w Czechowicach, * Rafineria "Trzebinia" w Trzebini, * Podkarpackie Zakłady Rafineryjne w Jaśle, * Rafineria Nafty "Jedlicze" w Jedlicach, * Rafineria Nafty "Glimar" w Gorlicach. Ostatnich pięć wymienionych rafinerii określanych jest często łącznym mianem rafinerii południowych. Zdolności przerobowe polskich rafinerii wynoszą 17 mln ton ropy rocznie, z czego na Petrochemię Płock przypada 12,6 mln. ton, na Rafinerię Gdańską - 2,8 mln ton oraz na rafinerie południowe 1,4 mln ton. Moce przerobowe nie są obecnie w pełni wykorzystywane ze względu na brak dostatecznie wydajnych nowoczesnych instalacji zwiększających uzysk wysokojakościowych paliw. W związku z tym przerób utrzymuje się na poziomie ok. 13 mln ton rocznie. Nie pokrywa to potrzeb krajowych, których zaspokojenie uzupełniane jest importem. W sferze obrotu hurtowego i dystrybucji ropy naftowej i paliw działają: * Centrala Produktów naftowych "CPN" - Przedsiębiorstwo Państwowe Użyteczności Publicznej obejmujące Dyrekcję Eksploatacji Cystern, Dyrekcję Budowlano-Montażową, 17 dyrekcji okręgowych grupujących bazy magazynowe oraz ok. 1370 stacji detalicznych, * Centrala Importowo-Eksportowa Chemikalii CIECH Sp. z o. o., * wymienione wcześniej rafinerie, * prywatne firmy w działające w sferze importu, np. Solo, * niezależni dystrybutorzy paliw posiadający ok. 2500 stacji detalicznych. Podkreślić należy, że w ostatnich latach rafinerie podejmują w coraz większym stopniu samodzielną działalność handlową zarówno w sferze importu i eksportu, jak również - w mniejszym stopniu sprzedaży detalicznej poprzez sieć własnych oraz patronackich stacji. Tym samym w wyniku rezygnacji przez rafinerie z usług pośrednika, Ciechu, jego rola uległa zasadniczej marginalizacji. W 1992 r. na ogólną ilość przerobionej ropy wynoszącą ponad 12,5 mln ton Ciech sprowadził ok. 11, 8 mln ton, w 1993 r. odpowiednio 13,4 mln ton i 10,1 mln ton, ale w 1994 roku już tylko 4-4,5 mln ton w stosunku do przerobu ok. 13 mln ton. W 1995 r. z importowych usług Ciechu całkowicie zrezygnowała Rafineria Gdańska oraz prawdopodobnie Petrochemia Płock, co oznacza prawie całkowitą eliminację Ciechu z rynku. 1 Prywatne stacje paliwowe nie tworzą dotychczas większych sieci. Najwięcej stacji należy do firm Va-Po, Solo i Dexpol, w każdym przypadku po ok. 20 stacji. Inne przedsiębiorstwa prywatne oraz koncerny zagraniczne (międzynarodowe) otworzyły dotychczas najwyżej po kilka - kilkanaście stacji. Podkreślić warto, iż pomimo znacznej liczby stacji prywatnych i ich udziału w sprzedaży paliw wynoszącym ok. 50% niezależni dystrybutorzy dysponują jedynie 150-200 tys. m 3 pojemności magazynowej, podczas gdy bazy magazynowe CPN mają pojemność ok. 2 mln m 3. W sferze transportu ropy naftowej i produktów naftowych działalność prowadzą: * Przedsiębiorstwo Eksploatacji Rurociągów Naftowych PERN w Płocku, 1 Rafinerie rezygnują z pośrednika. Ciech wypada z rynku ropy naftowej, "Rzeczpospolita" z dn. 23.11.1994 r.
2 BSE * "Port Północny Spółka z o. o. (spółka pracownicza), * "Naftoport" spółka z o. o., w której 59 udziałów (na 78 ogółem) posiadają Rafineria Gdańska, Petrochemia Płock, PERN, CPN. Wydobycie ropy naftowej prowadzą w Polsce przedsiębiorstwa państwowe: * kopalnie ropy naftowej zgrupowane w Polskim Górnictwie Naftowym i Gazownictwie, * Petrobaltic. Wydobycie krajowe ropy naftowej wynosi obecnie ok. 150-300 tys. ton rocznie i pokrywa ok. 1-2 % potrzeb. Perspektywy wydobycia przez Petrobaltic szacowane są na ok. 500-600 tys. ton rocznie. 2 CPN jest największym przedsiębiorstwem w Europie Środkowej i Wschodniej. Mimo to w porównaniu z zagranicznymi przedsiębiorstwami sektora naftowego, pozostaje, tak jak i inne polskie przedsiębiorstwa tej branży, stosunkowo niewielkie. Przykładowe porównanie zawiera poniższa tabela (dane za 1994 r.). Nazwa Zysk netto (mln USD) Sprzedaż (mln USD) CPN 57,2 415,5 Petrochemia Płock 126,3 2 192,1 Rafineria Gdańska 30,0 829,2 Exxon 5 288 97 825 Mobil 2 084 56 567 Źródło: "Życie Gospodarcze" z dn. 28.06.1995 r. W odniesieniu do struktury organizacyjnej sektora należy podkreślić jego znaczne rozdrobnienie. Sytuację tę dobrze opisuje wypowiedź Jerzego Małyski, dyr. CPN: "Przed laty w naszym kraju tak ułożono strukturę sektora paliwowego, iż rafinerie, główny dystrybutor, czyli CPN, oraz importerzy ropy działali jako odrębne przedsiębiorstwa. Ten kłopotliwy spadek po gospodarce nakazowo-rozdzielczej utrudnia dziś konstrukcję solidnego łańcucha biznesowego i technologicznego w sektorze paliwowym. Przecież od momentu pozyskania ropy - w naszym przypadku jej zaimportowania - poprzez przerób aż do dystrybucji mamy do czynienia z jednym logicznym ciągiem technologicznym, ale także ekonomicznym, który powinien być usytuowany w ramach jednego przedsiębiorstwa. Na tych zasadach działają światowe koncerny. My - miast sposobić się do nieustannej konkurencji z nimi - walczymy ze sobą. Zaciekle konkurują przedsiębiorstwa, które znajdują się w jednym łańcuchu biznesowym, co prowadzi do wyniszczenia i nie ma nic wspólnego z ożywczym działaniem rynku. Rywalizacja rafinerii z dystrybutorami naprawdę nie ma sensu. Konkurencja powinna być na poziomie koncernów, a w Polsce takiego tworu nie ma." 3 Wynikiem takiej sytuacji jest m.in. podejmowanie prowadzenia stacji przez rafinerie oraz wytwórcze inicjatywy CPN. 2 Restrukturyzacja i prywatyzacja sektora naftowego, "Przegląd Rządowy", czerwiec 1995 r. 3 Komu po drodze z CPN?, "Życie Gospodarcze", z dn. 6.11.1994 r.
BSE 3 Jak stwierdza się w "Przeglądzie Rządowym" z czerwca 1995. "sytuacja ekonomiczna państwowych podmiotów sektora (przedsiębiorstw państwowych i jednoosobowych spółek Skarbu Państwa) jest obecnie dobra. Wskaźnik zyskowności rafinerii kształtuje się pomiędzy 5,8 a 2,0 proc. Obraz ten nie jest jednak w pełni obiektywny. Podmioty polskie działają w warunkach ograniczeń importu, a z drugiej strony regulacji cenowych produktów finalnych i skomplikowanego systemu obniżki i zaniechań podatku akcyzowego udzielanych przez Ministerstwo Finansów." Wspomniane ograniczenia importu obejmują obecnie cło na paliwa oraz koncesjonowanie i kontyngentowanie ich importu. W 1994 r. kontyngenty nie zostały w pełni wykorzystane przez państwowe, prywatne i zagraniczne firmy posiadające koncesje. Kontyngent na import benzyn wynoszący 1,6 mln. ton wykorzystano w 63% importując 1,004 mln ton. Olejów napędowych sprowadzono 848,3 tys. ton, przy kontyngencie w wysokości 950 tys. ton. Niewykorzystanie kontyngentu tłumaczy się niezbyt korzystnymi relacjami cenowymi i stosunkowo niewielką operatywnością małych firm. Pomimo importu niższego od kontyngentu rafinerie zwracają uwagę na trudności ze zbytem własnych olejów napędowych. 4 Branża paliwowa zatrudnia ok. 50 tys. osób, wytwarza ok. 8,8 % PKB, dostarcza 25 % dochodów podatkowych państwu. Aktualne zmiany w sektorze W chwili obecnej nie zachodzą w państwowym sektorze nafty żadne istotne zmiany, które można by określić mianem jego restrukturyzacji. Dokonuje się natomiast poważna modernizacja i restrukturyzacja poszczególnych przedsiębiorstw, zarówno rafinerii, opartych na technologiach z lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, co - jak wcześniej zaznaczyłem - jest powodem niepełnego wykorzystania mocy przerobowych pomimo istnienia potrzeb niezaspokojonych przez krajową produkcję, jak również zasadnicza modernizacja stacji paliwowych. W szczególności w Petrochemii Płock prowadzona jest inwestycja o nazwie "Kompleks Hydrokrakingu" finansowana kredytem w wysokości 400 mln USD udzielonym przez konsorcjum banków krajowych i zagranicznych pod przywództwem Banku Handlowego. Jest to największy kredyt udzielony kiedykolwiek polskiemu przedsiębiorstwu. Inwestycja umożliwi wzrost przerobu ropy naftowej, produkcji benzyn, olejów napędowych i innych produktów rafineryjnych oraz przyniesie efekty ekologiczne w postaci obniżonej emisji dwutlenku siarki i dwutlenku węgla zarówno w procesach produkcyjnych, jak i poprzez zmniejszenie zawartości siarki w wytwarzanych paliwach. Oznacza to umożliwienie produkcji paliw płynnych spełniających normy jakościowe przewidywane w Polsce po 1998 r. Dotychczas w Petrochemii Płock zrealizowano budowę instalacji Hydroodsiarczania Olejów Napędowych V pozwalającej na wytwarzanie oleju Ekodiesel spełniającego normy europejskie oraz kompleks instalacji Reformingu V umożliwiający dwukrotne zwiększenie produkcji benzyny bezołowiowej. Również Rafineria Gdańska posiada i realizuje program unowocześnienia produkcji i wzrostu przerobu ropy dla uzyskania korzyści odpowiednio do skali (rafineria była pierwotnie projektowana na zdolność przerobową 6 mln ton rocznie i jest obecnie, zgodnie z opinią prezesa zarządu, przedsiębiorstwem zbyt małym, aby być efektywnym). Realizacja programu wymaga środków w wysokości ponad miliarda dolarów, obecnie realizowany jest jej pierwszy etap, którego zakończenie przewidywane jest na 1998 r. a koszt szacowany na 350 mln USD. 4 Kontyngenty zamówione, ale nie wykorzystane, "Rzeczpospolita" z dn. 1.06.1995 r.
4 BSE Programy modernizacyjne na mniejszą skalę prowadzone są także w rafineriach południowych. Potrzeby inwestycyjne sektora naftowego szacuje się na ok. 3,5 mld USD. W związku z prognozowanym wzrostem zużycia paliw i innych produktów ropopochodnych w Polsce i wynikającym stąd wzrostem różnicy pomiędzy potrzebami krajowymi a możliwościami produkcyjnymi rozważana jest budowa nowego Kompleksu Rafineryjno-Petrochemicznego "Południe" w Kędzierzynie-Koźlu o mocy przerobowej 6 mln ton rocznie. Do konsorcjum inicjującego projekt weszła m.in. CPN, pragnąca zapewnić sobie wybór źródeł zaopatrzenia obejmujący własną produkcję oraz Petrochemia Płock, która zamierza "racjonalizować wykorzystanie mocy wytwórczych", czyli zachować możliwie duży wpływ na rynek. Jak z tego widać, poza ewentualnymi względami natury ekonomicznej, przyczyny udziału w konsorcjum wynikają w znacznej mierze z obecnej rozdrobnionej struktury Zgodnie sektora. z wypowiedziami przedstawicieli rafinerii, po zrealizowaniu obecnie wdrażanych projektów, a nawet w znacznym stopniu już teraz, rafinerie (Petrochemia Płock i Rafineria Gdańska) są w stanie konkurować pod względem jakości wytwarzanych produktów z renomowanymi koncernami światowymi. Podkreślić należy, że według badań przeprowadzonych przez firmę Arthur D. Little również większość rafinerii w Europie Zachodniej musi dokonać poważnych inwestycji w celu spełnienia wymogów jakościowych, jakie będą obowiązywać na rynku produktów naftowych oraz sprostania trendom konsumpcyjnym. 5 Dotychczas w państwowym sektorze naftowym nie zostały dokonane żadne posunięcia prywatyzacyjne (nie licząc Portu Północnego). Projekt restrukturyzacji sektora Podstawę restrukturyzacji sektora ma stanowić przyjęty w maju przez Radę Ministrów program opracowany przez zespół międzyresortowy. Przyjęty program w sferze restrukturyzacji organizacyjnej przewiduje powołanie Polskiej Kompanii Naftowej - jednoosobowej spółki Skarbu Państwa stanowiącej holding skupiający akcje następujących podmiotów: * wszystkich wymienionych wcześniej rafinerii, zgrupowanych w trzy ośrodki produkcyjno-handlowe; Rafinerii Gdańskiej S.A., Petrochemii Płock S.A., Rafinerii Południowej S.A. * Przedsiębiorstwa Eksploatacji Rurociągów Naftowych (przekształconego w jednoosobową spółkę akcyjną), * CPN S.A., z której wyłączone zostałyby strategiczne bazy magazynowe i Dyrekcja Eksploatacji Cystern (DEC): 60% akcji CPN po wydzieleniu baz magazynowych i DEC objęłyby rafinerie w proporcjach odpowiadających przerobowi ropy, * spółki "Naftobazy" S.A. utworzonej z baz magazynowych wydzielonych z CPN, * jednoosobowej spółki DEC wydzielonej z CPN. Pośrednio lub bezpośrednio PKN S.A. kontrolowałaby przed podjęciem prywatyzacji 100% akcji wymienionych podmiotów. Restrukturyzacja CPN poprzez wydzielenie z niej baz magazynowych i DEC ujęta jest w programie wariantowo i może dokonać się poprzez podział CPN jako przedsiębiorstwa państwowego lub poprzez wydzielenie odpowiednich spółek z CPN wcześniej przekształconej w spółkę. Wariantowe ujęcie wynika zapewne z ostrych sprzeciwów związków zawodowych i rady pracowniczej przeciw podziałówi CPN. W tych warunkach bardziej prawdopo- 5 Widmo otwartego rynku, "Życie Gospodarcze" z dn. 16.04.1995 r.
BSE 5 dobna jest realizacja drugiego wariantu przy jednoczesnym zapewnieniu trwałości zatrudnienia. Program przewiduje możliwość włączenia w struktury sektora nowej rafinerii na południu kraju. W trakcie realizacji programu przewiduje się także bliżej nie sprecyzowaną możliwość powiązań kapitałowych Polskiej Kompanii Naftowej i Centrali Importowo-Eksportowej Chemikalii CIECH. Odpowiedni zapis jest wynikiem silnych nacisków ze strony samej centrali, jak i przede wszystkim - wspierających ją sił politycznych. Wiązanie centrali CIECH ze strukturami Kompanii nie ma jednak żadnego uzasadnienia, szczególnie w wyniku przedstawionych zmian w zakresie organizacji handlu zagranicznego ropą i produktami naftowymi. Po zakończeniu restrukturyzacji organizacyjnej przewidywana jest prywatyzacja sektora. Zgodnie z programem, celem prywatyzacji powinno być pozyskanie środków na rozwój oraz inwestorów mogących zapewnić ekonomiczne i organizacyjne funkcjonowanie sektora w warunkach wolnego rynku. Wpływy ze sprzedaży akcji powinny pozostać w dyspozycji PKN z przeznaczeniem na restrukturyzację sektora. Zgodnie z założeniami dotyczącymi prywatyzacji Skarb Państwa powinien posiadać pakiet akcji zapewniający znaczący udział w zysku netto oraz konieczność uzgadniania z nim przez głównych akcjonariuszy podstawowych decyzji (inwestycje, podział zysku, zadłużenie, zmiana statutu, podwyższenie kapitału, obejmowanie nowych akcji). W praktyce byłoby to zagwarantowane poprzez prywatyzację wyłącznie rafinerii w drodze sprzedaży mniejszościowych pakietów (ok 20-30%) z możliwością objęcia dodatkowych pakietów po wypełnieniu zobowiązań inwestycyjnych. Obniżenie udziału Polskiej Kompanii Naftowej w podmiotach sektora poniżej 50% wymaga zgody Rady Ministrów. Inwestorzy byliby wybierani spośród silnych ekonomicznie oferentów, gwarantujących wykonanie zobowiązań inwestycyjnych, z preferencją dla kapitału polskiego w przypadku porównywalnych ofert. PERN S.A., DEC S.A., "Naftbazy" S.A. nie byłyby prywatyzowane w celu zachowania pełnej kontroli państwa nad tymi podmiotami o znaczeniu strategicznym (DEC S.A. nie byłaby prywatyzowana do czasu utraty pozycji monopolisty). Do CPN S.A. kapitał prywatny wszedłby poprzez zakup akcji rafinerii będących akcjonariuszami CPN S.A.. W rafineriach i CPN program przewiduje udostępnienie akcji pracownikom na zasadach ogólnie obowiązujących. Pracownicy spółek nie przewidzianych do prywatyzacji mogą decyzją Rady Ministrów otrzymać akcje prywatyzowanych podmiotów sektora. Zakłada się, że Polska Kompania Naftowa nie będzie prywatyzowana w ciągu dwóch lat od jej utworzenia, a przeprowadzenie tej operacji wymagałoby odrębnego programu. Program zapewnia organizacyjną restrukturyzację sektora pozwalającą na wyeliminowanie wspomnianego wcześniej obecnego rozdrobnienia sektora negatywnie oddziałującego na jego bieżące funkcjonowanie i możliwości przekształceń własnościowych. Stworzenie silnego, zintegrowanego organizmu stwarzałoby nadzieję na jego efektywne funkcjonowanie w ramach wolnego rynku zdominowanego przez wielkie koncerny zintegrowane pionowo. Realizacja programu pozwoliłaby na utrzymanie, a nawet wzmocnienie kontroli państwa w kwestiach o znaczeniu strategicznym, a jednocześnie umożliwiłaby wprowadzenie do sektora prywatnego kapitału bez szkody dla niektórych podmiotów sektora. W szczególności w obecnej strukturze prowadzona odrębnie prywatyzacja CPN byłaby najbardziej atrakcyjna dla inwestorów posiadających własne moce wytwórcze i stwarzałaby zagrożenie dla możliwości zbytu produkcji polskich rafinerii. Warto zauważyć, że inną sekwencję działań przewidywał program przygotowany dwa lata temu przez Andrzeja Olechowskiego. A. Olechowski skomentował to następująco: "Mój program miał na celu przede wszystkim pozyskanie kapitału na restrukturyzację poprzez prywatyzację tego sektora. Obecny zamierza wprowadzić reorganizację, odsuwając restruktury-
6 BSE zację - czytaj prywatyzację - na bliżej nieokreślony termin." 6 Wobec takiej opinii należy zdecydowanie stwierdzić, że obecny program jest znacznie lepszy w przewidywanej logice zmian. Warto zauważyć także, że spotyka się z często wyrażanym uznaniem ze strony zainteresowanych nim podmiotów sektora. Należy także podkreślić, że wdrożenie programu restrukturyzacji sektora stanowi w tej chwili jedyną podstawę do renegocjacji w oparciu o klauzule restrukturyzacyjne postanowień Układu Stowarzyszeniowego z Unią Europejską, EFTA, CEFTA i GATT dotyczących liberalizacji w handlu paliwami. Postanowienia te przewidują szybkie obniżanie stawek celnych oraz (Układ Europejski) i zniesienie kontyngentowania importu paliw od 1 stycznia 1997 r. W związku z kumulacją kosztów modernizacji polskich podmiotów sektora w latach 1994-1998 usunięcie w tym okresie barier ochronnych musiałoby poważnie podważyć ich pozycję konkurencyjną. Zwraca się także uwagę, że samo dokonanie koniecznej skądinąd restrukturyzacji organizacyjnej powinno dokonać się w warunkach ochrony dla zapewnienia czasu na osiągnięcie sprawności funkcjonowania przez nową strukturę. W powyższych okolicznościach przewiduje się podjęcie rozmów w celu renegocjacji odpowiednich postanowień w zakresie liberalizacji handlu. Obecnie obowiązuje cło dla benzyn w wysokości 12% (UE i EFTA) i 10% (CEFTA) i dla olejów napędowych 28% i 23,3% odpowiednio oraz 5% podatek importowy. Obowiązują także wspomniane kontyngenty. Zgodnie z programem przewiduje się konieczność utrzymania stawek celnych na poziomie przedstawionym w poniższej tabeli. Rok Benzyny - cło (%) Olej napędowy - cło (%) 1996 15 25 1997 15 25 1998 10 17 1999 5 9 2000 0 0 Postuluje się także wynegocjowanie utrzymania kontyngentowania do 1 stycznia 1997 r.. Utrzymanie protekcji przez wydłużony okres powinno umożliwić dokonanie niezbędnych zmian w strukturze organizacyjnej i modernizacji produkcji, w tym zapewnienia pełnej konkurencyjności w zakresie jakości produktów. Podkreślić jednak trzeba, że w okresie tym podmioty sektora musiałyby także poprawić swoją konkurencyjność cenową poprzez obniżkę kosztów. Bez spełnienia tego warunku efekty realizacji programu stracą na znaczeniu przy nieuchronnym spotkaniu z wolną konkurencją Wydaje się bowiem, że - przy wspomnianej wcześniej zyskowności rafinerii rzędu 2-5% w warunkach znacznej protekcji handlowej sięgającej łącznie np. ponad 30% w przypadku olejów napędowych (nawet bez uwzględnienia wpływu kontyngentów) oraz ulg podatkowych - przedsiębiorstwa te okazałyby się deficytowe w sytuacji otwartej konkurencji międzynarodowej. Trzeba jednak uwzględnić, że wyniki finansowe rafinerii kształtują się obecnie w znacz- 6 Program nowy, ale jeszcze nie przyjęty, "Rzeczpospolita" z dn. 21.07.1995 r.
BSE 7 nym stopniu w wyniku przedstawionej już konkurencji rafinerii i dystrybutorów o marże, a więc mogą nie odzwierciedlać rzeczywistej pozycji konkurencyjnej przyszłego koncernu (Polskiej Kompanii Naftowej). Bardziej miarodajne byłoby bezpośrednie porównanie kosztów, które jednakże - zgodnie z opiniami przedstawicieli rafinerii - pozostają prawdopodobnie o kilkanaście procent wyższe niż u potencjalnej konkurencji.