mgr IRENA KUBIK G³ówny Instytut Górnictwa prof. dr hab. in. ADAM LIPOWCZAN G³ówny Instytut Górnictwa Centralny Instytut Ochrony Pracy Metoda oszacowania kosztów wypadków przy pracy i zdarzeñ wypadkowych opracowana w GIG Funkcje ekonomiczne programu kosztach wypadków przy pracy decyduje wiele czynników, które powinien poznaæ ka dy organizator produkcji, a szczególnie ka dy in ynier bhp, pracuj¹cy w firmie. Na wiele z nich w³aœnie on ma lub mo e mieæ bezpoœredni wp³yw. Analizuj¹c szczegó³owo okolicznoœci i przyczyny wypadków przy pracy, pracownicy dzia³ów bhp mog¹ ujawniæ równie straty finansowe, jakie ponosi pracodawca z tego tytu³u, charakterystyczne dla danego przedsiêbiorstwa. Mo liwoœæ bie ¹cej weryfikacji kosztów mo e staæ siê zatem Ÿród³em inspiracji nowych pomys³ów umo liwiaj¹cych utrzymanie wysokich standardów bezpieczeñstwa pracy przez wskazanie, a potem eliminacjê faktycznych przyczyn wypadków oraz planowanie i prowadzenie w³aœciwej profilaktyki wypadkowej. Wybór formy dzia³añ profilaktycznych powinien wynikaæ nie tylko z przes³anek humanitarnych i etycznych, ale musi uwzglêdniaæ szacunki kosztów spo³ecznych i ekonomicznych. Dlatego prawid³owe oszacowanie kosztów wypadków przez pracodawcê ma istotne znaczenie, gdy o prewencji bêd¹ decydowa³y zarówno przepisy, jak i rzeczywisty interes ekonomiczny zak³adu. Wobec tego, niezwykle wa nym instrumentem w kszta³towaniu w³aœciwej prewencji, jest pe³na i rzetelna informacja o ekonomicznych skutkach wypadków wraz z wykazem Ÿróde³ strat i elementami ponoszonych kosztów. Poniewa nie ma jednoznacznie zdefiniowanej metody, s³u - by ekonomiczne w rachunku strat finansowych nie wyodrêbniaj¹ poniesionych kosztów z tytu³u wypadków przy pracy, mimo e w znacznym stopniu wp³ywaj¹ one na wyniki ekonomiczne zak³adów przemys³owych. Dostêpne obecnie metody s¹ bardzo pracoch³onne, jeœli chodzi o zbieranie informacji i wype³nianie obszernych formularzy, dlatego wykorzystywane s¹ g³ównie do celów badawczych, rzadko stosowane s¹ w praktyce przemys³owej. Maj¹c na wzglêdzie potrzeby praktyki, w G³ównym Instytucie Górnictwa podjêto prace nad stworzeniem komputerowego programu, wspomagaj¹cego ocenê ekonomicznych skutków wypadków przy pracy i zdarzeñ wypadkowych w zak³adzie przemys³owym. Funkcjonowanie programu WYPADEK-KOSZTY opiera siê na systematycznym zbieraniu danych o przyczynach i kosztach wypadków przy pracy i zdarzeñ wypadkowych (bezurazowych) w celu zobrazowania wielkoœci strat ludzkich i materialnych. W programie tym, zaproponowana przez autorów metoda obejmuje dwa równoleg³e sposoby oszacowania kosztów wypadków przy pracy i zdarzeñ wypadkowych (tab. 1). Pierwszy sposób, szacowania kosztów: pracownicy odszkodowania produkcji straty czasu pracy, gdzie ca³kowity koszt wypadku oszacowany jest wg wzoru: Koszty, jakie ponosi pracodawca z tytu³u wypadków przy pracy, stanowi¹ istotn¹ pozycjê w ogólnym bilansie strat finansowych przedsiêbiorstwa, które w du ym stopniu ograniczaj¹ dobr¹ kondycjê firmy. Ponoszone koszty obejmuj¹ przede wszystkim œwiadczenia i odszkodowania nale ne poszkodowanemu pracownikowi lub jego rodzinie, a ich wysokoœæ zale y nie tylko od rozmiaru szkody, lecz tak e od wysokoœci wynagrodzenia, jakie pracownik otrzymywa³, przed powstaniem niezdolnoœci do pracy lub od limitów kwotowych, okreœlonych ustawowo (jednorazowe odszkodowanie). Analiza przyczyn wypadków przy pracy, po³¹czona ze szczegó³ow¹ analiz¹ kosztów, jest najbardziej obiektywnym sposobem planowania wielokierunkowych dzia³añ i wskazania dróg oraz mo liwoœci obni enia liczby wypadków przy pracy, a tym samym obni enia najbardziej wymiernych strat w firmie. Identyfikacja wielkoœci strat, informowanie o nich kierownictwa i pracowników sprzyja tworzeniu postaw i nawyków bezpiecznej pracy. Ma to wiêc znaczenie zarówno ekonomiczne, jak i spo³eczno-humanitarne. K ca³kowity wypadku = SK pracownika + SK produk. + SK czasu pracy Drugi sposób, z podzia³em na koszty w uk³adzie kalkulacyjnym wg wzoru: K ca³kowity wypadku = SK w³asne bezp. + SK w³asne poœr. + SK obce Zdaniem autorów, bezpoœrednimi u ytkownikami programu powinni byæ pracownicy dzia³ów bhp, a nie s³u by ekonomiczne, bowiem celem jest szacowanie kosztów poniesionych przez zak³ad z tytu³u wypadków przy pracy. Przyjêto wiêc za³o enie, i pracownik bhp jest dobrze zorientowany w kosztach, jakie ponosi pracodawca w formie œwiadczeñ i odszkodowañ nale - nych pracownikowi lub jego rodzinie, zna te dobrze dzia³ania, zmierzaj¹ce do przywrócenia produkcji po zaistnia³ym wypadku lub zdarzeniu wypadkowym i rodzaje ponoszonych wówczas kosztów. Wie, ile wynosz¹ straty czasu pracy oraz zna cenê godziny lub dniówki w zak³adzie (wydziale), w którym wydarzy³ siê wypadek lub zdarzenie wypadkowe. Proponowana metoda szacowania kosztów wypadków i praktycznego wykorzystania wniosków, chocia jest odmienna od istniej¹cych metod, to po krótkim okresie adaptacji ³atwo j¹ stosowaæ, a otrzymane wyniki s¹ proste w interpretacji. Koszty w uk³adzie: pracownicy odszkodowania produkcji straty czasu pracy Pierwszy sposób oszacowania kosztów wypadków przy pracy i zdarzeñ wypadkowych, obejmuje nastêpuj¹ce grupy kosztów: œwiadczenia i odszkodowania z tytu³u szkody, jak¹ ponios³a osoba poszkodowana w wypadku przy pracy, oraz œwiadczenia wyrównawcze na gruncie prawa cywilnego (K pracownika ), koszty poniesione na przywrócenie produkcji po zaistnia- 9
³ym wypadku lub zdarzeniu wypadkowym (K produk. ), koszty straconego czasu pracy (przerwy w pracy) na skutek wypadku lub zdarzenia wypadkowego (K czasu pracy ). W omawianym programie WYPADEK-KOSZTY s¹ to opcje zdefiniowane na zak³adkach, które przedstawia rys. 1: pracownicy odszkodowania produkcji straty czasu pracy. GRUPY KOSZTÓW WYPADKÓW PRZY PRACY WYPADEK-KOSZTY Tabela 1 METODA OSZACOWANIA KOSZTÓW WYPADKÓW I ZDARZEÑ WYPADKOWYCH (BEZ- URAZOWYCH) OPRACOWANA W GIG DWA RÓWNOLEG E SPOSOBY OSZACOWANIA KOSZTÓW 10
Tabela 2 I ZDARZEÑ WYPADKOWYCH W PROGRAMIE Ten sposób oszacowania kosztów (œwiadczeñ i odszkodowañ, strat produkcji oraz czasu pracy), pozwala zarejestrowaæ je wed³ug grup zestawionych w tab. 2. Dla zdarzeñ wypadkowych (bezurazowych) podaje siê tylko straty materialne. Poszczególne opcje w programie WYPADEK-KOSZTY, przeznaczone do oszacowania kosztów wypadków tym sposobem, dostarczaj¹ u ytkownikom szczegó³owych informacji. Tak wiêc: Tabela 3 METODA OSZACOWANIA KOSZTÓW WYPADKÓW I ZDARZEÑ WYPADKOWYCH (BEZ- URAZOWYCH) OPRACOWANA W GIG W UK ADZIE KALKULACYJNYM W PROGRAMIE WYPADEK-KOSZTY 11
Opcja pracownicy informuje o wysokoœci wyp³aconych œwiadczeñ i odszkodowañ nale nych poszkodowanemu lub jego rodzinie oraz kto poniós³ koszty tych œwiadczeñ (pracodawca, ZUS, pracodawca z o.c. je eli nie jest ubezpieczony od odpowiedzialnoœci cywilnej, ubezpieczyciel z o.c. je eli pracodawca jest ubezpieczony od odpowiedzialnoœci cywilnej). Listê œwiadczeñ i odszkodowañ przedstawion¹ w tab. 2 mo na modyfikowaæ w programie, w katalogu Rodzaje kosztów odszkodowañ, poszerzaj¹c j¹ o nowe œwiadczenia lub odszkodowania. Proponowane ujêcie kosztów pozwala na ustalenie wysokoœci kosztów, jakie ponosz¹: pracodawca ZUS pracodawca z o.c. ubezpieczyciel z o.c. z tytu³u œwiadczeñ i odszkodowañ nale - nych pracownikowi lub jego rodzinie. Koszty te ponoszone s¹ nawet przez wiele lat, zw³aszcza w nastêpstwie wypadków ciê - kich. Zmiany w obci¹ eniach kosztami po wypadkach mo na Nale y podkreœliæ, e skatalogowane sk³adniki kosztów, przywrócenia produkcji po wypadkach, zawarte w tab. 2, w literaturze przedmiotu, okreœlane s¹ jako najwiêksza strata dla pracodawcy, jednak z powodu braku narzêdzia do ich szacowania, koszty te, do tej pory najczêœciej traktowano jako koszty ukryte w produkcji. Opcja straty czasu pracy to informacja o cenie utraconego czasu pracy, w tym o: liczbie osób, które przerwa³y pracê w wyniku wypadku lub zdarzenia wypadkowego, liczbie nieprzepracowanych godzin, szacunkowej kwocie, jako straty czasu pracy w produkcji, z tytu³u wypadku przy pracy lub zdarzenia wypadkowego (rys. 3). Straty czasu pracy, bêd¹ce nieroz³¹czn¹ czêœci¹ zdarzenia lub wypadku przy pracy, oszacowane s¹ jako: utrata dnia pracy roboczodni, wg stawek godzinowych; liczba godzin roboczoobserwowaæ przez d³u szy czas, ciê ar kosztów przechodzi bowiem od bezpoœredniego pracodawcy do ZUS. Program w tej opcji umo liwia zestawienia kosztów w wielu przekrojach, ³atwych do interpretacji i potrzebnych dla podejmowania stosownych dzia³añ prewencyjnych i finansowych. W tej funkcji dostêpna jest równie informacja o liczbie dni zwolnienia lekarskiego, które poszkodowany otrzyma³. Opcja odszkodowania produkcji przedstawiona na rys. 2 informuje, ile kosztuje naprawa szkód po wypadkach lub zdarzeniach wypadkowych oraz kto ponosi poszczególne rodzaje kosztów: pracodawca, ubezpieczyciel je eli pracodawca jest ubezpieczony od odpowiedzialnoœci cywilnej, a wypadek ma rozmiar katastrofy, inny gdy do zaistnienia wypadku lub zdarzenia wypadkowego przyczyni³a siê zatrudniona firma us³ugowa. godzin, wg stawek dniówkowych. Je eli zdarzy siê wypadek zbiorowy lub katastrofa, to u ytkownik mo e oszacowaæ straty czasu pracy dla ca³ej grupy osób, które przerwa³y pracê, z podaniem œredniej stawki za godzinê lub dzieñ pracy (opcja dla grupy). Koszty te ponosi zawsze pracodawca. Mimo e program umo liwia definiowanie kosztów w uk³adzie kalkulacyjnym i u ytkownik mo e i powinien zaznaczyæ w³aœciwy rodzaj kosztów (wybraæ koszty: w³asne bezpoœrednie, poœrednie lub obce), to niezale nie czy zaznaczy wybór czy nie, program zawsze policzy koszty w grupie: pracownik odszkodowania produkcji straty czasu pracy. Ca³kowity koszt wypadku oszacowany tym sposobem i w tej opcji programu WYPADEK-KOSZTY równy bêdzie wysokoœci kosztów poniesionych na: pracowników (z tytu³u œwiadczeñ i odszkodowañ) + odszkodowania produkcji + straty czasu pracy. 12
Rejestracja kosztów wypadków przy pracy i zdarzeñ wypadkowych wed³ug pierwszego sposobu tej metody jest niezwykle ³atwa, poniewa jak to wynika z posiadanego rozeznania prawie wszystkie informacje potrzebne do ich oszacowania dostêpne s¹ w dziale bhp w dokumentacji wypadkowej. Bie ¹ce uzupe³nianie danych sprawia, e informacje o wysokoœci ponoszonych kosztów s¹ stale dostêpne i mo na je przegl¹daæ w dowolnych przedzia³ach czasowych (miesi¹c, rok, ca³oœæ). Koszty wypadków przy pracy w uk³adzie kalkulacyjnym Ze wzglêdów praktycznych i interpretacji poniesionych kosztów wypadków i zdarzeñ wypadkowych (bezurazowych) wprowadzono równolegle, drugi sposób ich oszacowania, w uk³adzie kalkulacyjnym. Ka d¹ z wymienionych grup: pracownik, odszkodowania produkcji, straty czasu pracy, podzielono na: koszty w³asne bezpoœrednie i poœrednie ponoszone przez pracodawcê, koszty obce ponoszone przez: ZUS, firmy obce (zwykle w ramach odszkodowañ za szkody zawinione), ubezpieczyciela np. z odpowiedzialnoœci cywilnej (je eli zdarzy siê wypadek o rozmiarach katastrofy, a pracodawca jest ubezpieczony). Tak wiêc: K pracownika = K w³asne bezp. + K w³asne poœred. + K obce K produk. = K w³asne bezp. + K w³asne poœred. + K obce K czasu pracy = K w³asne bezp. + K w³asne poœred. + K obce ca³kowity koszt wypadku oszacowano wg wzoru: K = SK CW w³asne bezp.+ SK w³asne poœred. + SK obce Przyjêcie ujednoliconego sposobu ewidencjonowania kosztów, w celu ich oszacowania, upraszcza mechanizm rejestracji. W tabeli 3 przedstawiono szczegó³y tego sposobu definiowania kosztów w uk³adzie kalkulacyjnym. Deklaracji rodzajów kosztów w uk³adzie kalkulacyjnym dokonuje siê w za³o onych katalogach kosztów: œwiadczeñ i odszkodowañ oraz katalogach kosztów przywrócenia produkcji. W ka dej grupie kosztów wypadku lub zdarzenia wypadkowego przyjêto identyczny sposób deklarowania ich w uk³adzie kalkulacyjnym. W programie WYPADEK-KOSZTY (rys. 3), wybór w polu koszty (w³asne: bezpoœrednie, poœrednie lub obce) polega na zaakceptowaniu w³aœciwego pola, a program udostêpnia tylko pole w³aœciwe dla tej deklaracji. Wczeœniej jednak informacjê o zakwalifikowaniu kosztów do podanego schematu nale y otrzymaæ razem z informacj¹ o wysokoœci poniesionych kosztów z dzia³u ksiêgowoœci. Je eli zdarzy siê b³êdne zakwalifikowanie kosztów wed³ug uk³adu kalkulacyjnego, to jednak program i tak prawid³owo policzy ca³kowity koszt wypadku, poniewa b³¹d bêdzie tkwi³ jedynie w poszczególnych pozycjach kalkulacyjnych i nie bêdzie wa y³ na sumie kosztów ca³kowitych. Sposób rejestrowania kosztów, zarówno w uk³adzie: pracownik produkcja straty czasu pracy, jak i w uk³adzie kalkulacyjnym, jest prosty w obs³udze oraz czytelny w interpretacji. Nie wymaga on szczególnych kwalifikacji z zakresu ksiêgowoœci i informatyki ani innych umiejêtnoœci, których nie posiada³by pracownik dzia³u bhp. Opracowana metoda oszacowania kosztów wypadków i analizy kosztów korzyœci umo liwia pracodawcy ustalenie œredniego kosztu wypadku ka dej kategorii, dostarcza wiele przekrojów klasyfikacji kosztów, które mog¹ byæ u yteczne w projektowaniu systemów ich minimalizacji, w tym tak e ekonomicznego rachunku przedsiêwziêæ z zakresu bhp. Na podstawie liczby wypadków, liczby nieprzepracowanych godzin, strat poniesionych w zwi¹zku z przywróceniem produkcji mo na okreœliæ globalne straty zak³adu, a po pewnym okresie stosowania programu, tak e prognozowaæ zdarzenia przysz³e. Umo liwia tak e wszechstronne analizy miejsc szczególnie niebezpiecznych i czêstoœci wystêpowania zdarzeñ wypadkowych w zak³adzie, przydatne do ustalenia powtarzalnych Ÿróde³ zagro eñ wypadkowych. Program komputerowy WYPADEK-KOSZTY, z zastosowaniem metody opracowanej w GIG i zweryfikowanej praktycznie w kilku zak³adach, mo e byæ narzêdziem, wspomagaj¹cym pracê s³u b bhp poprzez bie ¹c¹ i pe³n¹ informacjê o kosztach wypadków w powi¹zaniu z ich przyczynami, w celu ustalenia miejsc wysokiego ryzyka oraz efektywnej redukcji strat finansowych. PIŒMIENNICTWO [1] Doyle D.: Kontrola kosztów. Signum, Kraków 1996 [2] Fal J.G.: Zapobieganie wypadkom. Doœwiadczenia i perspektywy. Instytut Wyd. CRZZ Warszawa 1980 [3] Paw³owska Z., Rzepecki J.: Metody obliczania kosztów wypadków przy pracy. Bezpieczeñstwo Pracy 6/98 [4] Psychologia i bezpieczeñstwo pracy pod red. T.Tyszki. Instytut Psychologii PAN, Warszawa 1992 [5] Rzepecki J.: Koszty wypadków przy pracy w przedsiêbiorstwie. Bezpieczeñstwo Pracy 2/99 [6] Siarnecki K.: Cena œwiadczeñ i zaniedbañ. Przyjaciel przy Pracy 3/99 [7] Swat K.: Monitorowanie incydentów. Przyjaciel przy Pracy 5 i 6/99 [8] Studenski R.: Zarz¹dzanie bezpieczeñstwem. GIG, Katowice 1999 [9] Studenski R.: Organizacja bezpiecznej pracy w przedsiêbiorstwie. Wyd. Politechniki Œl. Gliwice 1996 13