Halina Rusek Uniwersytet Śląski Filia w Cieszynie Pogranicze środkowoeuropejskie w badaniach ośrodka cieszyńskiego Komunikat Profil badań naukowych realizowanych w Filii Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie wyznaczają dwa główne czynniki: - specyfika istniejącego w Filii Wydziału Pedagogiczno-Artystycznego z kierunkami: Pedagogika, Wychowanie Muzyczne, Wychowanie Plastyczne i Etnologia - oraz położenie tej Uczelni na polsko-czeskim pograniczu państwowym, narodowym i etniczno-kulturowym. Czynniki te powodują, że znaczący wymiar badań naukowych dotyczy procesów społeczno-kulturowych zachodzących w Europie, a szczególnie w Europie Środkowej i Wschodniej, badanych z perspektywy różnych dziedzin nauki. Próba poszukiwania wspólnej płaszczyzny dla tych licznych kierunków badań prowadzi do stwierdzenia, że jest nią przeszłość i współczesność Europy, przeobrażenia społeczno-kulturowe we współczesnej Europie, szczególnie Środkowo-Wschodniej. Płaszczyzną tą jest również proces dyfuzji kulturowej, przenikania wzorów kulturowych, modeli kultur i ich wartości w kontekście procesów integracyjnych i globalizacyjnych. Położenie Filii UŚ w dużym stopniu wyznacza charakter aktywności badawczej jej pracowników- jest ona w pierwszym rzędzie ukierunkowana na problemy pogranicza państw, narodów i kultur. Na przemiany tożsamości pograniczy europejskich, problematykę mniejszości narodowych i etnicznych 1
oraz przemiany kultur mniejszościowych. Zagadnienia te badane są z perspektywy historycznej, socjologicznej, etnologicznej, antropologicznej, religioznawczej a także pedagogicznej. Szczególne miejsce w badaniach tych zajmują pogranicza: polsko-czeskie i polsko słowackie, w mniejszym stopniu polsko-niemieckie i polsko-ukraińskie. Od wielu lat pracownicy Filii UŚ w Cieszynie prowadzą badania w przedstawionym wyżej zakresie, ale wystarczy przyjrzeć się programom badawczym z ostatnich lat, żeby poznać ich ideę i kierunki. Pierwszą grupę stanowią badania o profilu socjologiczno-etnologicznym, koncentrujące się na społeczno- politycznych i kulturowych procesach zachodzących współcześnie na szeroko pojmowanym pograniczu: państw, narodów, kultur, tożsamości. Znajdziemy tu tematy: - funkcje tradycji w społeczeństwie nowoczesnym na pograniczu kulturowym i etnicznym: przestrzeń kulturowego współistnienia, miejsca znaczące i symboliczne; - pogranicza państwowe i etniczno-kulturowe jako awangarda państw Europy Środkowej w drodze do Unii Europejskiej; - kształtowanie się demokratycznej kultury w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Nowe elity polityczne i gospodarcze a integracja europejska; - tożsamość kulturowa pogranicza w dobie europejskiej integracji politycznej i społecznej oraz globalizacji kulturowej; - specyfika gmin na pograniczu w sferze samorządowej i społecznokulturalnej; - przemiany tożsamości etniczno-kulturowej na pograniczu polskoczeskim i innych pograniczach w kontekście dokonujących się w ostatnim dziesięcioleciu przemian społecznych, politycznych i ekonomicznych. Pogranicze polsko-czeskie stanowi interesujący teren 2
badań nie tylko dlatego, że w jakiś sposób łączy dwa narody, dwie kultury, dwa państwa, ale także, a może przede wszystkim dlatego, że po jego czeskiej stronie żyje ponad 40-tysięczna polska mniejszość, która znalazła się tam nie z wyboru, ale w wyniku działań politycznych. Ważne miejsce zajmują tu badania nad wzorami życia i ich przemianami polskiej mniejszości, zwłaszcza procesy asymilacyjne obecne w życiu tej społeczności i ich odzwierciedlenie w życiu polskich rodzin. - Tu znajdziemy badania (prowadzone z Wyższą Szkołą Pedagogiczną w Krnowie) dotyczące postaw wobec życia młodych Polaków i Czechów ich rozumienie szczęścia. - Kolejny temat to wskaźniki tożsamości kulturowej polskiej społeczności zaolziańskiej w kontekście badań etnokulturowych. Celem tych badań jest ukazanie funkcji społeczno-kulturowych tradycji we współczesnym życiu tej społeczności w jej działaniach oświatowych i zorganizowanej aktywności kulturalnej. - Religijność na pograniczach kulturowych i etnicznych. Szczególną płaszczyzną badawczą jest tu pogranicze polsko-czeskie ze swoim specyficznym zróżnicowaniem religijnym: po obu stronach podzielonego granicą państwową Śląska Cieszyńskiego żyje najliczniejsza w Polsce i Czechach społeczność luteran. Badania w tym zakresie idą przede wszystkim w kierunku poznania wzajemnych odniesień między wyznawcami odmiennych religii, różnorodnych wzorów ekumenicznego współżycia, problemu małżeństw mieszanych wyznaniowo, ekumenizmu realizowanego przez Kościoły. W tym nurcie mieszczą się również badania nad tożsamością, postawami i zachowaniami religijnymi mieszkańców pogranicza polsko- 3
ukraińskiego. Badania te realizowane są w polskim środowisku we Lwowie i na ukraińskiej wsi. Odrębną grupę stanowią badania na pograniczu polsko-niemieckim na Dolnym Śląsku. Ich przedmiotem jest przede wszystkim tradycyjna kultura, której charakter wynika z faktu, że na Dolnym Śląsku mamy do czynienia z dwiema tradycjami: pierwsza to tradycja kształtowana tu od stuleci, której ostatni nosiciele żyją w rozproszeniu w wielu miejscowościach w Niemczech. Druga to tradycja ludności napływowej, zróżnicowana wskutek różnego pochodzenia osadników. Przewodnim motywem badań etnologiczno-antropologicznych na tym pograniczu jest poznanie przeszłości kulturowej i historycznej Dolnego Śląska jako pomostu między kulturą polską i niemiecką. Wydaje się, że ułatwi to w zasadniczy sposób zrozumienie kultury naszych zachodnich sąsiadów i kontakty z nim. Przedmiotem zainteresowań cieszyńskich etnologów i folklorystów jest również pogranicze polsko-słowackie, gdzie w wielu miejscowościach po obu stronach granicy żyje obok siebie w dobrosąsiedzkich stosunkach ludność polska i słowacka. Zamiarem badaczy jest ustalenie przy współpracy etnologów słowackich skupionych w Katedrze Etnologii Uniwersytetu w Bratysławie - wspólnych cech dziedzictwa kulturowego na tym obszarze. Drugą grupę stanowią badania dotyczące zagadnień pedagogicznych, edukacyjnych w społecznościach wielokulturowych, czego egzemplifikacją są badania na pograniczu polsko-czeskim w środowisku dzieci i młodzieży uczącej się. W tej grupie znalazły się zagadnienia: - dzieje oświaty na pograniczu w kontekście swoistości polskiego szkolnictwa mniejszościowego na Zaolziu; edukacja w rejonach pogranicza i poszukiwanie modeli edukacji wielokulturowej; 4
- hierarchia wartości i plany życiowe dzieci z Zaolzia. Badano tu i porównywano systemy wartości, aspiracje i plany życiowe uczniów z polskich szkół działających po czeskiej stronie granicy; - świadomość i tożsamość narodowa młodzieży polskiej i czeskiej z obu stron pogranicza i jej przemiany, stereotypy i autostereotypy młodzieży pogranicza; - drogi życiowe młodzieży z Zaolzia i ich kulturowe, społeczne i edukacyjne wyznaczniki; miejsce polskiej szkoły w planach życiowych polskiej młodzieży zaolziańskiej; - społeczne funkcjonowanie młodzieży na pograniczu i jego osobowościowe uwarunkowania; - język, komunikacja społeczna na pograniczu, bilingwizm mieszkańców pogranicza; - edukacja międzykulturowa w Polsce i na świecie; edukacja a wielokulturowość pogranicza, dialog kulturowy na pograniczach; historyczno-pedagogiczny wymiar edukacji międzykulturowej. Warto wspomnieć również o trzeciej grupie badań, które ogólnie określić możemy jako badania nad współczesną kulturą artystyczną. Tu znajdziemy przyczynki do studiów nad życiem artystycznym polskiej społeczności w Republice Czeskiej, szczególnie w odniesieniu do życia teatralnego, co wiąże się z faktem, iż na Zaolziu działa jedyny polski teatr zawodowy poza granicami kraju macierzystego. Jak wynika z powyższych rozważań, cieszyńskie badania koncentrują się na problematyce szeroko rozumianego pogranicza: w sensie dosłownym ale i symbolicznym. Nie zrozumiemy fascynacji badaczy tą problematyką bez przybliżenia istoty pogranicza, sedna i niepowtarzalnego wymiaru jego egzystencji warto i temu zagadnieniu poświęcić nieco uwagi, przywołując jako przykład pogranicze polsko-czeskie. 5
Pogranicze etniczno-kulturowe czy państwowe jest niewyczerpaną skarbnicą wiedzy o złożoności międzyetnicznego i międzykulturowego współżycia. Tu dochodzi do intensywnej wymiany kulturowych wzorów zachowań, bezustannej dyfuzji kulturowej, czego rezultatem jest tworzenie się specyficznego typu kultury kultury synkretycznej, nasyconej pierwiastkami kilku kultur narodowych i jeszcze innych jej kategorii. Tak jest na pograniczu polsko-czeskim, szczególnie w przypadku jej czeskiej części, Zaolzia, gdzie żyje polska mniejszość narodowa. Społeczność tego regionu żyje w kilku wymiarach kulturowych: kultury czeskiej jako kultury większościowej, a więc w jakiś sposób dominującej; kultury polskiej płynącej z polskich źródeł, głównie poprzez masmedia, bo na Zaolziu można oglądać polskie programy telewizyjne, słuchać polskiego radia, a polska prasa też jest po drugiej stronie granicy w zasięgu ręki. Zaolzianie pozostają też pod wpływem kultury polskiej, której treści tworzy polska społeczność, tradycyjnie niezwykle aktywna na polu działalności kulturalno-oświatowej i społecznej, co pozwoliło użyć w stosunku do niej już w okresie międzywojennym określenia fenomen kulturowy. Na te wymiary kultury nakłada się śląska kultura regionalna, łącząca podzielony Śląsk Cieszyński, narzucająca jej mieszkańcom po obu stronach granicy podobne sposoby życia, obyczaje i zwyczaje, podobne wartości uznawane za godne poszanowania, wspólny gwarowy język. Podobne procesy mają miejsce na pograniczu polsko-słowackim, choć ono kształtowało się w odmienny sposób. Tu od schyłku średniowiecza napływała ludność polska z górnego Powiśla w poszukiwaniu ziemi, przekraczając w wiekach późniejszych pasmo Beskidu Śląskiego i Żywieckiego, kolonizując częściowo Górną Orawę i docierając do Liptowa i na Spisz. W wyniku tych długotrwałych kontaktów ukształtowały się dialekty, o których przynależności do języka polskiego czy słowackiego nawet językoznawcy nie potrafią rozstrzygnąć. Nie jest to spokojne pogranicze. Ostatnie dziesięciolecia 6
obfitują tu w zadrażnienia i konflikty, między innymi w wyniku niezadawalającego żadnej ze stron podziału regionu między państwo polskie i czechosłowackie w 1920 roku. Obecnie na Orawie lokalne władze polskie pozostają w dosyć napiętych stosunkach ze Stowarzyszeniem Słowaków w Polsce. Jednak miejscowa ludność żyje ze sobą w zgodzie, uczestniczy w kulturze o rodowodzie zarówno polskim jak i słowackim, w której te narodowe pierwiastki przemieszały się w tak znacznym stopniu, że ich oddzielenie jest już niemożliwe. Jak wynika z badań etnologów, dla Słowaków w Polsce językiem macierzystym jest język polski, a dla Polaków w Słowacji język słowacki. Kultura nie uznaje granic państwowych, uznaje granice narodowe, ale na pograniczu etniczno-kulturowym ich ostrość zdecydowanie łagodnieje potwierdza to tezę, że o ile granica zawsze coś dzieli, to pogranicze zawsze coś łączy, coś spaja np. na płaszczyźnie kultury. Ale nie tylko na tej płaszczyźnie pogranicze wyciska wyraźne piętno na tożsamości kulturowej, etnicznej czy narodowej jego mieszkańców. Powoduje, że tożsamość ta traci jednolity wymiar, staje się wielo-, a co najmniej dwuwymiarowa, bo konstruują ją pierwiastki dwóch narodów, dwóch kultur. Wydaje się, że na taką dwoistość skazani są członkowie mniejszości narodowych, którzy funkcjonują w społeczeństwie większościowym jako jego obywatele przestrzegający ustalonych norm, zasad życia, uczestniczący w jego kulturze, a jednocześnie identyfikujący się ze swoją grupą mniejszościową, a poprzez to z macierzystym narodem i jego kulturą. Ta podwójność dotyczy często także walencji kulturowej ludzie pogranicza często są biwalentni, co oznacza, że z równą swobodą poruszają się na gruncie dwóch kultur, uznając je w równym stopniu za swoje własne, bliskie. Pogranicza europejskie są awangardą integracji europejskiej, bo tu rodzą się jej zalążki w postaci współpracy transgranicznej. Zrzeszenie krajów Europy Środkowej z Zachodnią zapowiadają już teraz coraz liczniejsze wspólne 7
działania na różnych płaszczyznach życia gospodarczego, politycznego i kulturalnego na pograniczach. Jeżeli chcielibyśmy się przyjrzeć, jak może wyglądać i przebiegać integracja między państwami, to zajrzyjmy właśnie na pogranicza są one dobrym laboratorium i przykładem małych czy większych unii. Tu rozwija się praca transgraniczna, tu mieszkańcy obu obszarów przygranicznych przechodzą codziennie do pracy z jednej strony granicy na drugą i muszą w związku z tym rozwiązać wiele problemów codziennego życia, które mają wymiar międzynarodowy. Pogranicza bliżej są na pewno Unii Europejskiej niż państwowe centra. Polsko-czeska współpraca przygraniczna rodziła się z trudem. Obydwie części tego pogranicza żyły przez długie lata osobno, nie znając się zbyt dobrze i nie wykazując chęci do bliższego poznania, odnosząc się do siebie nieufnie i nie wykazując ochoty do jakiejkolwiek współpracy. Dopiero ostatnie dziesięciolecie zmieniło tę sytuację - pierwsza oficjalna wizyta burmistrza Cieszyna u starosty Czeskiego Cieszyna w 1990 roku otworzyła zupełnie nowy etap we wzajemnych relacjach między władzami i mieszkańcami dwóch części w gruncie rzeczy jednego miasta. Zrodziła się współpraca między związkami regionalnymi samorządów gminnych po obu stronach granicy, po polskiej i po czeskiej stronie powstały ośrodki informacji przygranicznej, gotowych do wymiany informacji na temat kultury, sportu, turystyki i rekreacji, czego ukoronowaniem było wydanie kilka lat temu mapy regionu Śląsk Cieszyński Těšínske Slezsko. Od początku lat dziewięćdziesiątych po polskiej i czeskiej stronie granicy odbywają się wspólnie inicjowane imprezy kulturalne, a niektóre z nich stały się już symbolem współpracy obu części Cieszyna. Należy do nich na pewno Święto Trzech Braci, festyn nawiązujący w nazwie do legendy o genezie Cieszyna, który odbywa się na rynkach obu miast i jak wynika z obserwacji, bierze w nim udział coraz więcej mieszkańców regionu z obu stron granicy. Symbolicznym wymiarem współpracy jest wzajemna wymiana zespołów 8
artystycznych, występujących w czasie trwania święta. Co roku dawniej jesienią a obecnie wiosną odbywa się teatralny Festiwal Na Granicy przyciągający do Cieszyna i Czeskiego Cieszyna coraz więcej zespołów teatralnych z obu krajów, które stratują w konkursie o Złamany Szlaban, a mieszkańcy obu miast w ciągu kilku dni trwania Festiwalu krążą między obu teatrami i scenami pod gołym niebem. Jednym z największych, najważniejszych i szeroko znanych świąt polskiej społeczności zaolziańskiej jest coroczne, sierpniowe Gorolski Święto odbywające się w Jabłonkowie. Ta impreza, będąca prezentacją góralskiego folkloru beskidzkiego, a także z innych stron świata, została w 1990 roku włączona do programu Tygodnia Kultury Beskidzkiej organizowanego w Wiśle i okolicznych miejscowościach. Na pograniczu polsko-czeskim umacnia się współpraca transgraniczna. Istnieje tu siedem euroregionów, a pierwszy z nich Śląsk Cieszyński - powstał w kwietniu 1998 roku. Euroregiony wspierają rozwój w obszarze przygranicznym w różnych dziedzinach: w zakresie wymiany doświadczeń i informacji o rozwoju regionu, w zakresie planowania przestrzennego, wymiany doświadczeń i informacji dotyczących rynku pracy, współpracy w zakresie transportu, bezpieczeństwa mieszkańców, ekologii i środowiska naturalnego, współpracy przy zapobieganiu i likwidacji skutków klęsk żywiołowych, w dziedzinie gospodarczej i handlowej, w zakresie turystyki, kultury, oświaty i sportu, opieki nad wspólnym dziedzictwem kultury, współpracy między szkołami i młodzieżą, a także współpracy służb ratowniczych i górskich. Pogranicza zatem zawsze są usytuowane blisko współpracy międzynarodowej, są bardziej dynamiczne i dynamizujące niż centra. Nawet tak pobieżna charakterystyka pogranicza jaką przedstawiono wyżej pozwala wysnuć wniosek, że jest to ważny, frapujący i pasjonujący obszar badań, że obserwując życie na pograniczach można pokusić się o sformułowanie 9
prawidłowości co do przyszłości kultur europejskich i kierunków ich przemian. To, co dzieje się na pograniczach etniczno-kulturowych i państwowych wyprzedza procesy społeczne, kulturowe, często ekonomiczne, a nawet polityczne, które nastąpią w centrach. Ten szczególny urok pograniczy powoduje, że zapewne nie stracą swojej centralnej pozycji w programach badawczych cieszyńskiego ośrodka akademickiego. 10