Raport diagnostyczny Zintegrowana Strategia Rozwoju Edukacji i Rynku Pracy na obszarze funkcjonalnym Blisko Krakowa
Zintegrowana Strategia Rozwoju Edukacji i Rynku Pracy na obszarze funkcjonalnym Blisko Krakowa raport diagnostyczny Opracowanie: FRDL Małopolski Instytut Samorządu Terytorialnego i Administracji Zespół ds. Doradztwa i Rozwoju Koordynator Zespołu, Krzysztof Malczyk 1
Spis treści Najważniejsze wnioski... 4 Wprowadzenie metodologiczne... 8 Analiza dynamiczna i porównawcza podstawowych wskaźników statystycznych... 10 Prognoza demograficzna... 10 Sfera edukacji... 13 Gospodarka... 18 Rynek pracy... 23 2
Spis wykresów Prognoza ludności obszaru funkcjonalnego do roku 2030.... 10 W prognoza ludności obszaru funkcjonalnego do roku 2020 wśród mieszkańców w grupie 3-15 lat.... 12 Przeciętne wyniki sprawdzianu po VI klasie szkoły podstawowej (średnia w latach 2011-2013).... 13 Przeciętne wyniki egzaminu gimnazjalnego część matematyczno-przyrodnicza (średnia w latach 2011-2013).... 14 Egzamin maturalny - przeciętny wynik z matematyki (poziom podstawowy) w latach 2012-2014 ogółem.... 15 Egzamin maturalny - przeciętny wynik z matematyki (poziom podstawowy) w latach 2012-2014 ogółem w liceach ogólnokształcących (na górze) oraz technikach (na dole).... 16 Podmioty gospodarki narodowej wpisane w rejestrze REGON na 10 tys. ludności na konie 2013 r.... 19 Jednostki nowozarejestrowane w rejestrze REGON na 10 tys. ludności... 19 Struktura podmiotów gospodarczych na terenie OF Blisko Krakowa wg liczby zatrudnionych.... 20 Udział podmiotów gospodarczych wybranych sekcji PKD w ogólnej liczbie jednostek gospodarczych zarejestrowanych na terenie obszaru funkcjonalnego.... 21 Struktura bezrobotnych zarejestrowanych na terenie OF Blisko Krakowa wg wieku, stan na koniec 2013 r.... 23 Struktura bezrobotnych zarejestrowanych w gminach obszaru funkcjonalnego wg wybranych grup wieku.... 24 Struktura bezrobotnych zarejestrowanych na terenie OF Blisko Krakowa wg wykształcenia... 25 Struktura bezrobotnych zarejestrowanych w gminach obszaru funkcjonalnego wg wybranych grup wykształcenia.... 26 Struktura bezrobotnych zarejestrowanych na terenie OF Blisko Krakowa wg czasu pozostawania bez pracy... 27 Struktura bezrobotnych zarejestrowanych w gminach obszaru funkcjonalnego wg wybranych grup wg czasu pozostawania bez pracy.... 28 Podaż pracy absolwentów wg badania ankietowego rynku pracy NBP 2014.... 28 3
Najważniejsze wnioski Jakość kształcenia na obszarze funkcjonalnym różni się od obserwowanej w Małopolsce i powiatach stanowiących grupę porównawczą w zależności od etapu kształcenia. Odsetek szkół podstawowych z wysokim wynikiem z testu po VI klasie szkoły podstawowej (54%) oraz jego przeciętne wyniki (65%) wskazują na wysoki poziom nauczania na tym poziomie edukacji. Analogiczne wskaźniki dla Małopolski wynoszą odpowiednio 35% i 63%. Gorsze wyniki odnotowano w gimnazjach, co skutkowało spadającym odsetkiem lokalnej młodzieży kształcącej się w placówkach na terenie obszaru funkcjonalnego z 95% w roku 2007 do 90% na koniec 2012 r. Statystyczny uczeń liceum na koniec ścieżki kształcenia na poziomie wyższym posiada większe od ucznia techników kompetencje matematyczne, ważne z punktu widzenia kontynuowania ścieżki edukacyjnej na poziomie akademickim. Przezwyciężenie tego stanu rzeczy wydaje się stanowić warunek konieczny do rozwoju szkolnictwa zawodowego, które w społecznym postrzeganiu w ostatnich latach uważane było za gorszą ścieżkę kariery, nie gwarantującą możliwości dalszego rozwoju i znalezienia zatrudnienia. Obszar funkcjonalny Blisko Krakowa odznacza się korzystną strukturą gospodarki. Niski jest udział charakteryzującego się niską produktywnością rolnictwa (8,41% ludności w wieku produkcyjnym prowadzi indywidualne gospodarstwa rolne, przeciętnie w województwie małopolskim jest to 10,46%, a na terenie KOM 15,34%). Pozytywnie w kontekście stabilizowania sytuacji na lokalnym rynku pracy ocenić należy względnie wysoki odsetek dużych przedsiębiorstw (skoncentrowanych przede wszystkim w gminie Skawina). Przeciętnie na terenie całego obszaru funkcjonalnego przedstawiają się wskaźniki przedsiębiorczości. Liczba podmiotów gospodarczych na 10 tys. mieszkańców wyniosła na koniec 2013r. 1065 jedn. gosp., podczas gdy średnio w Małopolsce było to 1045 podmiotów, a na terenie KOM 958 jedn. gosp. Podkreślić należy względnie wysoką trwałość nowych podmiotów 4
gospodarczych zakładanych przy współudziale wsparcia publicznych służb zatrudnienia. Od 2012 roku emigracja oraz coraz mniej liczne roczniki wchodzące na rynek pracy coraz silniej negatywnie wpływają na liczbę osób na rynku pracy. W ciągu najbliższych lat ujemny wpływ demografii na podaż pracy będzie zjawiskiem stałym (nawet uwzględniając podniesienie wieku emerytalnego do 67 lat. Jak dotychczas niekorzystne tendencje demograficzne łagodzone są przez wzrost aktywności osób w wieku 45+. Z czasem oddziaływanie demografii stanie się coraz silniejsze i wzrost aktywności przestanie je równoważyć. Liczba osób bezrobotnych zarejestrowanych w rejestrze PUP na terenie obszaru funkcjonalnego wzrosła o ok. jedną trzecią, z 3051 osób na koniec 2008 r. do 4026 w 2013 r. Według struktury zatrudnienia najbardziej dynamicznie rosła liczba osób z wykształceniem wyższym (wzrost o 200%), przy czym odsetek bezrobotnych w tej grupie był najniższy i wynosił 12%. Najliczniejszą grupę bezrobotnych stanowiły osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym, na koniec 2013 r., było to 1228 osób. Struktura bezrobotnych wg wieku wskazuje na rosnący problem bezrobocia wśród osób młodych oraz starszych w wieku przedemerytalnym. Grupa osób w przedziale 18-34 stanowi niemal połowę bezrobotnych. Dynamika wzrostu liczby bezrobotnych w przedziale wiekowym 18-24 jest najniższa (53%), niemniej jednak w dużej mierze zależy ona od wydłużania okresu nauki, które paradoksalnie często skutkuje niedopasowaniem kwalifikacji zawodowych do potrzeb pracodawców i dynamicznym wzrostem bezrobocia osób z wyższym wykształceniem. Wzrost liczby bezrobotnych w wieku 55 i więcej lat może mieć charakter bezrobocia strukturalnego i wiązać z niemożnością wykonywania pracy zgodnej z posiadanymi kwalifikacjami i doświadczeniem. Analiza ogólnopolskich trendów rynku pracy wskazuje, że wśród absolwentów szkół średnich zawodowych niemal równie prawdopodobne są praca, edukacja łączona z pracą, jak i bierność zawodowa. Jedynie co trzeci absolwent szkół zawodowych kontynuuje edukację, tj. ponad 2 razy mniej niż w przypadku absolwentów ogólniaków. Tyle samo osób ani nie uczestniczy w rynku pracy, ani nie kontynuuje edukacji. 5
Zdecydowana większość absolwentów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce podejmuje się dalszego kontynuowania nauki. Dotyczy to zarówno absolwentów ogólniaków jak i studiów wyższych (kontynuacja licencjata na magisterium). Wzorzec ten nie dotyczy jedynie absolwentów średnich szkół zawodowych wśród nich edukację kontynuuje mniej niż 40%, przy czym aż 30% łączy edukację z pracą. Jedyną grupą na poziomie ogólnokrajowym, która łączy edukację z pracą są absolwenci studiów licencjackich, kontynuujący kształcenie na poziomie magisterskim lub podyplomowym. Od 2010 r. wzrosła jednak liczba osób tylko uczących się, co może być powiązane zarówno z trudniejszą sytuacją na rynku pracy, jak i sygnałem dalszego utrwalania wzorca separowania okresów edukacji od aktywności zawodowej. Podkrakowski rynek pracy charakteryzuje dość duże rozdrobnienie jeśli chodzi o zakres prowadzonych rekrutacji na określone stanowiska. Jest to cecha charakterystyczna dla mniejszych (podmiejskich) rynków pracy ściśle uzależnionych od ilości i profilu przedsiębiorstw funkcjonujących na danym terenie. Stąd procesy rekrutacyjne są prowadzone raczej ad-hoc i w sposób doraźny niż planowany z dużym wyprzedzeniem czasu. Zebrany materiał badawczy potwierdza tendencje charakterystyczne dla Małopolski oraz powiatu krakowskiego potwierdzone danymi Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie o największym zapotrzebowaniu na terenie obszaru funkcjonalnego na stanowiska w branżach: handlowo-finansowej (tj. handlowiec, księgowy, specjalista ds. finansowo-księgowych ze znajomością języków obcych), transportowej i logistycznej (tj. spedytorzy i logistycy) oraz zawodach robotniczych (tj. brukarz, spawacz, tynkarz). Lokalne szkoły ponadgimnazjalne prowadzą kształcenie w większości pożądanych zawodów. Jednak nabycie umiejętności technicznych w określonym zawodzie wystarcza jedynie w przypadku prac fizycznych. W pozostałych zawodach niezbędne w pracy są szeroko pojęte kompetencje miękkie i cechy osobowościowe zwiększające atrakcyjność kandydata do pracy. Największą wagę dla pracodawców obszaru funkcjonalnego Blisko Krakowa mają następujące kompetencje: uczciwość, orientacja na klienta, troska 6
o jakość, współpraca i komunikacja ustna. W zakresie kompetencji językowych kluczowy jest język angielski, a w dalszej kolejności język niemiecki. W perspektywie pięcioletniej na największej liczbie stanowisk zdaniem badanych przedsiębiorców wykorzystywane będą: innowacyjność, wpływ na innych, podstawy ekonomii, radzenie sobie ze stresem i inicjatywa oczekiwania przedsiębiorców powinny znaleźć się w centrum uwagi szkół ponagimnazjalnych. 7
Wprowadzenie metodologiczne W niniejszym opracowaniu przedstawiono zestawienie wybranych danych statystycznych, charakteryzujących podstawowe wskaźniki opisujące sferę edukacji i rynku pracy. Część analityczno-diagnostyczna podzielona została na dwa etapy. W ramach pierwszego z nich dokonano rozszerzonej analizy podstawowych wskaźników dotyczących zagadnień demografii, stanu szkolnictwa, struktury gospodarki i przedsiębiorczości oraz bieżącej sytuacji na rynku pracy, bazując na danych pozyskanych w ramach procesu opracowywania Zintegrowanej Strategii Rozwoju Obszaru Funkcjonalnego. Tam gdzie było to możliwe analizę prowadzono w układzie dynamicznym oraz porównawczym, badając jednocześnie wewnętrzne zróżnicowanie obszaru funkcjonalnego. Założono, że wszystkie wymienione sfery wzajemnie się przenikają i wzajemnie na siebie współoddziałują. Schemat zależności został przedstawiony poniżej. Schemat 1 Podstawowe czynniki rozwojowe uwzględnione w analizie statystycznej ZSREiRP dla obszaru funkcjonalnego Blisko Krakowa. Gospodarka Edukacja Demografia Rynek pracy Źródło: opracowanie własne. Kolejnym, zasadniczym etapem prac bazującym na analizie danych zastanych, było przeprowadzenie badań społecznych w oparciu o autorską metodologię budowania modelu kompetencyjnego dla rynku pracy. Na tym etapie przeprowadzono serię 8
badań fokusowych i wywiadów pogłębionych z przedstawicielami szkół ponadgimnazjalnych w zakresie kształtowania oferty edukacyjnej i realizowania poszczególnych kierunków kształcenia. Tym sposobem zebrano dane ilościowe na temat aktualnie realizowanych efektów kształcenia, ważności kompetencji oraz dokonano projekcji liczby absolwentów posiadających określone kompetencje w przyszłości. Działania te posłużyły do scharakteryzowania podażowej strony rynku pracy. W dalszej kolejności przeprowadzono analizę potrzeb sektora gospodarczego. Przy pomocy badania kwestionariuszowego oraz wywiadów ustrukturyzowanych podjęto próbę identyfikacji nazw stanowisk pracy, na które firmy prowadzą i będą prowadzić rekrutację wśród absolwentów szkół funkcjonujących na terenie obszaru funkcjonalnego, prognoz pracodawców w zakresie prowadzonej polityki zatrudnienia, oceny ważności poszczególnych kompetencji oraz trudności w zakresie pozyskania pracowników posiadających określone kompetencje. Działania te posłużyły do scharakteryzowania popytowej strony gospodarki. Finalnym efektem prac było opracowanie Bilansu kompetencji dla podkrakowskiego obszaru funkcjonalnego Blisko Krakowa, stanowiącego odrębny dokument analityczny. Określono w nim relacje pomiędzy popytem a podażą w zakresie zasobów ludzkich i wymagań kompetencyjnych w kontekście rozwoju gospodarczego obszaru funkcjonalnego. 9
Analiza dynamiczna i porównawcza podstawowych wskaźników statystycznych Prognoza demograficzna W ramach prac nad Zintegrowaną Strategią Rozwoju Obszaru Funkcjonalnego Blisko Krakowa, w oparciu o prognozę ludności GUS dla powiatu krakowskiego, opracowana została prognoza zmian liczby ludności oraz struktury ludności dla poszczególnych gmin. Dynamika procesów demograficznych w niektórych grupach wiekowych może bowiem w sposób istotny warunkować rozwój i strukturę populacji obszaru funkcjonalnego w kolejnych dekadach. Bazując na charakterystyce zmian liczby ludności w poszczególnych funkcjonalnych grupach wiekowych dokonano prognozy liczby mieszkańców obszaru funkcjonalnego w podziale na trzy podstawowe grupy wieku: ludność w wieku przedprodukcyjnym (0-17 lat), produkcyjnym (18-59/64 lat) oraz poprodukcyjnym (60+/65+). Wyniki prognozy zestawiono na poniższych wykresach. Wykres 1 Prognoza ludności obszaru funkcjonalnego do roku 2030. 2014 2020 15072; 16% 19448; 20% 17167; 17% 19149; 20% 0-17 18-59/64 60+/65+ 61969; 64% 61757; 63% 10
2025 2030 18504; 19% 18991; 19% 20524; 20% 17930; 18% 0-17 18-59/64 61299; 62% 0-17 18-59/64 61600; 62% 60+/65+ Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. 60+/65+ Na podstawie analizy stwierdzono, że pomimo względnie korzystnie przebiegających trendów demograficznych na terenie obszaru funkcjonalnego, wraz z wydłużeniem okresu prognozowania oczekiwany jest postępujący proces starzenia się społeczeństwa. Zmiany struktury populacji obszaru funkcjonalnego będą przebiegały w sposób zbliżony do zmian prognozowanych przez GUS dla całego powiatu krakowskiego. Tendencją malejącą charakteryzować się będzie liczba ludności w wieku przedprodukcyjnym (z 20% w roku 2014 do 18% w roku 2030) oraz w wieku produkcyjnym (z 64% w roku 2014 do 62% w roku 2030). Natomiast dużym tempem wzrostu charakteryzować się będzie liczba ludności w wieku poprodukcyjnym (z 16% w roku 2014 do 20% w roku 2030). W kontekście zmian istotnie wpływających na rynek pracy podkreślono, że wyhamowaniu skutków niekorzystnych zmian pomogą reformy systemu emerytalnego, które dotychczas nie zostały uwzględnione w szacunkach GUS. Natomiast zakładana poprawa kondycji zdrowotnej seniorów będzie stwarzała szansę na dłuższe pozostawanie osób starszych na ryku pracy. Jednocześnie seniorzy stanowić będą znaczącą grupę nabywców dedykowanych sobie usług (m.in. turystycznych, rekreacyjnych, zdrowotnych, opiekuńczych, edukacyjnych), co może przyczynić się rozwoju lokalnej gospodarki. Dla potrzeb precyzyjnego zaprogramowania zmian w systemie oświaty dokonano dodatkowej szczegółowej analizy w trzech funkcjonalnych podgrupach, w ramach populacji mieszkańców w wieku przedprodukcyjnym: osób w wieku przedszkolnym (3-6 lat), osób w wieku edukacji podstawowej (7-12 lat) oraz osób w wieku edukacji 11
gimnazjalnej (13-15 lat). Z uwagi na niższą precyzję prognoz w wąskich grupach wiekowych analizę ograniczono do roku 2020. Wykres 2 W prognoza ludności obszaru funkcjonalnego do roku 2020 wśród mieszkańców w grupie 3-15 lat. 14000 12000 10000 3106 3007 2935 2865 2812 2787 2748 2689 2622 2541 2473 2464 2469 2522 8000 6000 5438 5325 5181 5195 5023 4947 4901 4801 4821 4902 4988 5067 5158 5201 4000 2000 0 3028 2925 2945 3214 3436 3694 3840 3847 3884 3919 3944 3954 3950 3934 3-6 lat 7-12 lat 13-15 lat Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. W kontekście rekomendacji dla polityki edukacyjnej należy stwierdzić, że na poziomie całego obszaru funkcjonalnego liczba mieszkańców w grupie wiekowej od 3 do 15 lat będzie utrzymywała się na stabilnym poziomie. Niewielki trend wzrostowy prognozuje się dla funkcjonalnych grup wieku 3-6 lat oraz 7-12 lat. Tym samym, zakładając rozwój oferty przedszkolnej oraz wysoki odsetek korzystania z oferty szkół podstawowych przez mieszkańców obszaru funkcjonalnego, stabilizację w sferze zatrudnienia na pierwszym szczeblu edukacji. Zmniejszy się natomiast liczba młodzieży uczącej się w gimnazjach. W tym kontekście ważne jest wzmacnianie obecnej oferty szkół gimnazjalnych oraz promowanie kształcenia w miejscu zamieszkania, przeciwdziałające negatywnym zjawiskom wyjeżdżania do szkół na terenie Krakowa. 12
Sfera edukacji Rozszerzonej analizie poddano ponadto sferę edukacji. W kontekście rozwoju oferty edukacyjnej i powiązania jej z rynkiem pracy kluczowym czynnikiem wydaje się jakość kształcenia. Determinuje ona nie tylko wysoki popyt na usługi edukacyjne realizowane w miejscu zamieszkania, przez co przeciwdziała odpływowi najlepszych uczniów do placówek poza obszarem funkcjonalnym, lecz dodatkowo stanowi bazę do rozwoju kształcenia na kolejnych etapach edukacji. Wykres 3 Przeciętne wyniki sprawdzianu po VI klasie szkoły podstawowej (średnia w latach 2011-2013). 70,0% 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% 53,8% 34,7% 40,8% 48,3% 29,0% 52,5% 60,7% 65,4% 55,0% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych OKE Kraków. Przeciętne wyniki sprawdzianu po VI klasie szkoły podstawowej wskazują na wysoki poziom kształcenia na tym etapie ścieżki edukacyjnej. Uśredniony wynik analizy z 3 ostatnich lat objętych badaniem (2011-2013) jest najwyższy w grupie porównawczej. Większość gmin obszaru funkcjonalnego także odznacza się wynikami na poziomie wyższym od średnich dla Małopolski, Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego i powiatu krakowskiego. Liderem w tym zestawieniu jest gmina Skawina, gdzie do szkół uczęszczają w dużej mierze również mieszkańcy gmin sąsiednich. Wyjątek natomiast stanowi gmina Czernichów, gdzie w okresie badania uczniowie wykazywali się względnie niskimi wynikami na zakończenie szkoły podstawowej. 13 O wiele bardziej wyrównany poziom kształcenia obserwuje się z kolei analizując wyniki egzaminu gimnazjalnego. W zestawieniu uwzględniono część matematyczno-
przyrodniczą egzaminu gimnazjalnego, mając na uwadze przede wszystkim kompetencje najważniejsze z punktu widzenia kształcenia zawodowego i aktualnych potrzeb rynku pracy. Wykres 4 Przeciętne wyniki egzaminu gimnazjalnego część matematyczno-przyrodnicza (średnia w latach 2011-2013). 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% 49,95% 51,95% 50,65% 51,23% 50,60% 44,97% 48,22% 51,57% 54,38% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych OKE Kraków. Podsumowując zestawienie należy stwierdzić, że poziom kształcenia w gimnazjach na terenie obszaru funkcjonalnego nie odbiega istotnie od średniego poziomu kształcenia w województwie małopolskim oraz powiecie krakowskim. Różnice w ramach grupy porównawczej wynoszą co najwyżej kilka punktów procentowych. Niewielkie jest również zróżnicowanie wewnętrzne. W tym wypadku liderem pod względem średniego wyniku jest gmina Świątniki Górne, wysoki wynik odnotowano również w gminie Skawina. W dalszej kolejności analizie poddano wyniki z egzaminu maturalnego. Pod uwagę wzięto rezultat egzaminu z matematyki w części podstawowej. W całym okresie badania egzamin ten stanowił obligatoryjną część matury (w poprzednich latach mógł być wybierany fakultatywnie). Na wykresach zaprezentowano przeciętne wyniki osiągane w latach 2012-2014. Z uwagi na fakt, że wyniki egzaminów maturalnych prezentowane są na poziomie powiatowym, w niniejszym przypadku za miarę jakości kształcenia na obszarze funkcjonalnym posłużyły wyniki z matur w całym powiecie krakowskim. Grupę porównawczą stanowiły z kolei pozostałe powiaty Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego. 14
Wykres 5 Egzamin maturalny - przeciętny wynik z matematyki (poziom podstawowy) w latach 2012-2014 ogółem. 75% 70% 65% 60% 55% 50% 45% 40% 35% 30% 64,8% 66,1% 60,8% 64,0% 58,8% 61,3% 61,6% 60,0% 57,1% 57,7% 55,2% 54,0% 55,7% 59,3% 53,3% 50,0% 48,7% 49,6% 47,0% 47,7% 48,5% 45,2% 40,9% 33,5% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych OKE Kraków. We wszystkich porównywanych latach przeciętne wyniki z egzaminu maturalnego z matematyki na terenie powiatu krakowskiego były nieznacznie niższe od średnich wyników dla województwa małopolskiego. Można ponadto stwierdzić, że na tle pozostałych powiatów uczniowie w szkołach ponadgimnazjalnych powiatu krakowskiego osiągają rezultaty nieznacznie niższe niż szkoły zlokalizowane w Krakowie, zbliżone do szkół z powiatu bocheńskiego, wielickiego i myślenickiego. Z punktu widzenia rozwoju szkolnictwa zawodowego istotna jest jakość nauczania w placówkach prowadzących ten rodzaj kształcenia. Z tego względu dokonano rozróżnienia wyników egzaminu maturalnego, na wyniki osiągane przez uczniów liceów ogólnokształcących oraz uczniów techników. Analiza danych w takim układzie pokazuje, że przeciętne wyniki osiągane w liceach są zdecydowanie wyższe niż w technikach. Tym samym można stwierdzić, że statystyczny uczeń liceum na koniec ścieżki kształcenia na poziomie wyższym posiada większe kompetencje matematyczne, ważne z punktu widzenia kontynuowania ścieżki edukacyjnej na poziomie akademickim. Przezwyciężenie tego stanu rzeczy wydaje się stanowić warunek konieczny do rozwoju szkolnictwa zawodowego, które w społecznym postrzeganiu w ostatnich latach uważane było za gorszą ścieżkę kariery, nie gwarantującą możliwości dalszego rozwoju i znalezienia zatrudnienia. 15
Wykres 6 Egzamin maturalny - przeciętny wynik z matematyki (poziom podstawowy) w latach 2012-2014 ogółem w liceach ogólnokształcących (na górze) oraz technikach (na dole). 75% 70% 65% 60% 55% 50% 45% 40% 35% 30% 71,0% 73,1% 72,2% 68,2% 68,7% 67,8% 70,0% 66,2% 67,2% 67,4% 70,1% 65,1% 70,4% 66,2% 56,0% 58,2% 54,7% 56,7% 56,5% 56,0% 52,9% 54,4% 47,3% 39,7% 75% 70% 65% 60% 55% 50% 45% 40% 35% 30% 59,3% 50,9% 52,9% 52,0% 52,4% 49,9% 52,2% 43,1% 43,8% 39,0% 40,6% 42,2% 41,1% 34,0% 57,7% 49,5% 52,3% 48,8% 46,0% 41,0% 38,0% 39,4% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych OKE Kraków. Innym ważnym wnioskiem z analizy porównawczej jest zaprzeczenie obiegowej tezie, że jakość kształcenia w placówkach miasta Krakowa jest wyższa od szkół zlokalizowanych w okolicznych miejscowościach. Można wręcz wskazać przykłady okolicznych powiatów, gdzie rokrocznie przeciętne wyniki z matury są wyższe od wyników placówek krakowskich (np. powiat bocheński). W przypadku szkół powiatu krakowskiego stwierdzić należy, że zarówno w przypadku liceów ogólnokształcących, 16
jak i techników, wyniki z matur są przeciętnie nieznacznie niższe od tych obserwowanych w szkołach średnich zlokalizowanych w na terenie Krakowa. 17
Gospodarka Sytuację gospodarczą obszaru funkcjonalnego zdiagnozowano w sposób szczegółowy podczas prac analitycznych prowadzonych w ramach opracowania Zintegrowanej Strategii Rozwoju Obszaru Funkcjonalnego Blisko Krakowa. Na potrzeby niniejszego opracowania wybrano treści opisujące strukturę gospodarki lokalnej, a także dynamikę rozwoju przedsiębiorczości, znajdujące bezpośrednie przełożenie na stronę popytową rynku pracy. Według stanu na koniec grudnia 2013 r. w rejestrze REGON zarejestrowanych było 10 278 podmiotów gospodarki narodowej (bez osób prowadzących indywidualne gospodarstwa rolne), tj. o 2,7% więcej niż w roku poprzednim oraz 16,2% więcej niż w roku 2009 (pierwszym, dla którego dostępne są dane w podziale gminnym). Ponieważ w celach porównawczych bardziej miarodajne jest odniesienie liczby podmiotów do ogólnej liczby mieszkańców danego obszaru, w dalszej części zaprezentowano kształtowanie się wskaźników dotyczących podmiotów w rejestrze REGON w przeliczeniu na 10 tys. ludności. Na koniec 2013 r. na terenie obszaru funkcjonalnego, w rejestrze REGON zarejestrowanych było 1065 podmiotów na 10 tys. Ludności, co stanowiło wartość nieznacznie niższą od średniej małopolskiej wynoszącej 1045 podmiotów oraz wartości wskaźnika dla powiatu krakowskiego i KOM, wynoszących odpowiednio 1021 i 958 podmiotów. Zróżnicowanie wewnątrz obszaru funkcjonalnego jest wysokie. Względnie najwięcej zarejestrowanych jednostek gospodarczych odnotowano w gminie Mogilany (1259 podmiotów), w dalszej kolejności w gminach Świątniki Górne (1151 podmiotów) oraz Skawina (1056 podmiotów). 18
Wykres 7 Podmioty gospodarki narodowej wpisane w rejestrze REGON na 10 tys. ludności na konie 2013 r. 1 400 1 200 1 000 800 600 400 200 0 1065 1045 958 1021 935 995 1259 1056 1151 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. Wykres 8 Jednostki nowozarejestrowane w rejestrze REGON na 10 tys. ludności. 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 98 97 88 95 83 93 129 94 104 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. Ograniczając analizę do jednostek nowozarejestrowanych należy stwierdzić, że w 2013 r. do rejestru REGON wpisano na terenie obszaru funkcjonalnego 877 nowych podmiotów i była to wartość najniższa w przeciągu ostatnich 5 lat. Spadająca dynamika rejestracji nowych podmiotów gospodarczych może być efektem kończących się źródeł finansowania ze środków zewnętrznych, w tym współfinansowanych z EFS dotacji na założenie własnej działalności gospodarczej. 19
W przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców przeciętnie w latach 2009-2013 na terenie obszaru funkcjonalnego rejestrowanych było rokrocznie 98 nowych jednostek gospodarczych. Jest to wartość wyższa do wskaźników ogólnowojewódzkiego jak i dla całego powiatu krakowskiego i krakowskiego obszaru metropolitalnego, wynoszących odpowiednio 97, 95 i 88 podmiotów. Podobnie jak w przypadku ogólnej liczby podmiotów gospodarczych, największą dynamikę wzrostu liczby podmiotów noworejestrowanych w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców odnotowano w gminie Mogilany. Wartość obserwowanego tu wskaźnika zdecydowanie przekracza wartości dla pozostałych j.s.t. wchodzących w skład obszaru funkcjonalnego. Dodatkowo należy zaznaczyć, że wraz ze spadkiem liczby podmiotów noworejestrowanych nie idzie w parze wskaźnik podmiotów wykreślanych z rejestru REGON. W roku 2013 r. wykreślonych zostało 661 podmiotów, co stanowiło drugą z kolei wartość po roku 2011, kiedy to wyrejestrowanych zostało 788 jednostek gospodarczych. Choć wewnętrzne analizy i raporty instytucji udzielających wsparcia na założenie własnej działalności wskazują na względnie wysoką trwałość nowych podmiotów gospodarczych na terenie powiatu krakowskiego, porównanie dynamik powyższych wskaźników wskazuje na możliwy problem nierentowności prowadzenia firmy wraz z nadejściem okresu zakończenia wsparcia zewnętrznego. Przesłanki te wymagają jednak dodatkowych analiz w zakresie struktury działających firm, barier prowadzenia działalności, oczekiwanych form wsparcia zewnętrznego, a także potencjalnej efektywności tego wsparcia. Wykres 9 Struktura podmiotów gospodarczych na terenie OF Blisko Krakowa wg liczby zatrudnionych. 9863; 95,96% 344; 3,35% 61; 0,59% 71; 0,69% 9; 0,09% 1; 0,01% 0-9 10-49 50-249 250-999 1000 i więcej Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. 20
Kolejnym etapem analizy było zdiagnozowanie struktury przedsiębiorstw obszaru funkcjonalnego pod względem liczby zatrudnionych. Przeważającą większość w 2013 r. stanowiły jednostki gospodarcze zatrudniające poniżej 10 pracowników. Było to dokładnie 9 863 podmioty, co stanowiło niespełna 96% zarejestrowanych wówczas jednostek. W dalszej kolejności wymienić należy małe przedsiębiorstwa zatrudniające 10-49 pracowników, których zewidencjonowano łącznie 344 jednostki, czyli niewiele ponad 3,3% wszystkich podmiotów. Ponadto na terenie obszaru funkcjonalnego zarejestrowanych było 61 podmiotów zatrudniających pracowników w liczbie z przedziału 50-249, 9 podmiotów zatrudniających co najmniej 250 pracowników, lecz mniej niż 1000, oraz 1 przedsiębiorstwo zatrudniające co najmniej 1000 pracowników. Łącznie ta grupa stanowiła jednak mniej niż 0,6 % wszystkich zarejestrowanych jednostek gospodarczych. Analiza struktury podmiotów gospodarczych pod względem liczby zatrudnionych w układzie przestrzennym wskazuje, że 90% dużych przedsiębiorstw zlokalizowanych jest na terenie gminy Skawina. Koncentracja największych jednostek gospodarczych z jednej strony wpływa stabilizująco na lokalny rynek pracy, a z drugiej wskazuje, że kreowanie polityki wsparcia przedsiębiorczości powinno być zróżnicowane wewnętrznie i uwzględniające lokalne uwarunkowania i potrzeby pracodawców. Wykres 10 Udział podmiotów gospodarczych wybranych sekcji PKD w ogólnej liczbie jednostek gospodarczych zarejestrowanych na terenie obszaru funkcjonalnego. 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Sekcja C Sekcja F Sekcja G Sekcja M OF "Blisko Krakowa" 13% 15% 29% 7% Czernichów 12% 15% 27% 7% Liszki 12% 15% 27% 7% Mogilany 12% 13% 29% 11% Skawina 12% 16% 30% 7% Świątniki Górne 24% 14% 31% 7% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. 21
Struktura przedsiębiorstw wg rodzaju prowadzonej działalności wskazuje bowiem na podobną charakterystykę gmin pod względem rodzaju prowadzonej tu działalności gospodarczej. We wszystkich gminach około 30% stanowią podmioty zajmujące się działalnością handlową (sekcja G wg PKD 2007). Łącznie na obszarze funkcjonalnym zarejestrowanych było 3005 podmiotów tego typu. W dalszej kolejności dominują jednostki zarejestrowane w sekcji F (budownictwo), C (przetwórstwo przemysłowe) oraz M (działalność naukowa, profesjonalna i techniczna).. 22
Rynek pracy Ostatnim etapem diagnozy statystycznej była analiza wskaźników dotyczących bieżącej sytuacji na rynku pracy na obszarze funkcjonalnym. Dane statystyczne dodatkowo uzupełniono o wnioski z ogólnopolskiego badania ankietowego rynku pracy realizowanego przez Narodowy Bank Polski. Tym sposobem przedstawiono bieżące trendy i problemy równoważenia strony popytowej i podażowej w ramach lokalnej polityki zatrudnienia, szczególnie w odniesieniu do absolwentów szkół. Analizy te stanowiły także punkt wyjścia do przeprowadzenia autorskich badań społecznych i przygotowania bilansu kompetencji dla obszaru funkcjonalnego Blisko Krakowa. Wcześniejsze prace analityczne, gdzie przedstawiono dynamikę bezrobocia uzupełniono o poszerzoną analizę struktury bezrobotnych. W pierwszej kolejności zbadano strukturę bezrobotnych w podziale na funkcjonalne grupy wieku. Wykres 11 Struktura bezrobotnych zarejestrowanych na terenie OF Blisko Krakowa wg wieku, stan na koniec 2013 r. 779; 20% 521; 13% 778; 19% 831; 21% 1096; 27% 18-24 lat 25-34 lat 35-44 lat 45-54 lat 55 i więcej Źródło: opracowanie własne na podstawie danych UP Powiatu Krakowskiego. Korzystnym wnioskiem płynącym z tej analizy jest niska dynamika bezrobocia wśród osób młodych. W przedziale wiekowym 18-24 lata liczba bezrobotnych zwiększyła się o 53% w porównaniu z rokiem 2008 i był to najniższy przyrost spośród wszystkich analizowanych grup. Niemniej jednak należy zauważyć, że osoby w wieku od 18 do 23
34 lat stanowią niespełna połowę wszystkich bezrobotnych. Szczegółową charakterystykę bezrobotnych w tych grupach wiekowych w rozbiciu na poszczególne gminy przedstawiono na wykresie poniżej. Wykres 12 Struktura bezrobotnych zarejestrowanych w gminach obszaru funkcjonalnego wg wybranych grup wieku. 2013 18-24 lat 2013 25-34 lat 2012 Czernichów Liszki 2012 2011 Mogilany 2011 2010 Skawina 2010 2009 Świątniki Górne 2009 0 500 1000 1500 0 500 1000 1500 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych UP Powiatu Krakowskiego. Najwyższą dynamikę odnotowano z kolei w najmniej licznej grupie bezrobotnych, powyżej 55 roku życia. W tym przypadku należy pamiętać, że osoby te charakteryzują się praktycznym brakiem mobilności na rynku pracy i w dużej mierze zasilają szeregi bezrobocia strukturalnego. Z uwagi na możliwość generowania wysokich kosztów społecznych osoby bliskie osiągnięcia wieku emerytalnego należy objąć szczególnym wsparciem doradczym i szkoleniowym, dostosowanym do specyfiki tej grupy wiekowej. Struktura bezrobotnych wg wykształcenia wskazuje, że najbardziej dynamicznie rosnącą grupą osób pozostających bez pracy są bezrobotni z wykształceniem wyższym. Choć odsetek bezrobotnych w tej grupie jest wciąż niewielki i na koniec 2014 r. wyniósł zaledwie 12% należy mieć na uwadze, że utrzymujące się w dłuższym okresie wysokie bezrobocie osób młodych o wysokich kwalifikacjach prowadzić może do czasowej bądź stałej emigracji tej grupy w celu poszukiwania adekwatnego zatrudnienia. Dynamicznie rosnące bezrobocie osób z wyższym wykształceniem, a wiec wyższymi oczekiwaniami w zakresie pozycji zawodowej oraz 24
wynagrodzeń długoterminowo doprowadzić może do osłabienia pozycji konkurencyjnej obszaru funkcjonalnego. Wykres 13 Struktura bezrobotnych zarejestrowanych na terenie OF Blisko Krakowa wg wykształcenia 474; 12% gimnazjalne i poniżej 901; 22% zasadnicze zawodowe 947; 24% 455; 11% 1228; 31% średnie ogólnokształcące średnie zawodowe i policealne wyższe Źródło: opracowanie własne na podstawie danych UP Powiatu Krakowskiego. Wysoka dynamika bezrobocia osób z wyższym wykształceniem wskazuje także na występowanie zjawisk niedopasowania kwalifikacji do potrzeb rynku pracy (ang. skills mismatch) oraz nadmiernych kwalifikacji absolwentów (ang. over-educated) w stosunku do zapotrzebowania pracodawców. Trendy te, w ostatnich latach szczególnie charakterystyczne dla rynków pracy w krajach Europy Zachodniej coraz częściej zaobserwować można w Polsce. Z jednej strony wskazują one na błędy w podejmowanych decyzjach odnośnie wyboru ścieżki rozwoju zawodowego. Stanowią też przesłankę do zmian systemowych w zakresie reform polityki doradztwa zawodowego i kształcenia zawodowego, wskazując na konieczność bliższej współpracy pomiędzy sfera edukacji, nauki oraz przedsiębiorczości. Liczbę osób bezrobotnych z wykształceniem wyższym zestawiono na wykresie przedstawiono w rozbiciu na poszczególne gminy obszaru funkcjonalnego. Dodatkowo w zestawieniu uwzględniono osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym. Dynamika zmian liczby bezrobotnych w tej grupie jest o połowę niższa niż w grupie osób z wykształceniem wyższym. Osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym stanowią jednak niespełna jedną trzecią wszystkich bezrobotnych na terenie obszaru funkcjonalnego. 25
Wykres 14 Struktura bezrobotnych zarejestrowanych w gminach obszaru funkcjonalnego wg wybranych grup wykształcenia. 2013 2012 zasadnicze zawodowe Czernichów Liszki 2013 2012 wyższe 2011 Mogilany 2011 2010 Skawina 2010 2009 0 500 1000 1500 Świątniki Górne 2009 0 500 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych UP Powiatu Krakowskiego. Podsumowanie analizy struktury bezrobocia rejestrowanego stanowi przegląd tej statystyki ze względu na czas pozostawania bez pracy. Największy odsetek w tej kategorii stanowią osoby pozostające bez pracy poniżej 3 miesięcy. Można wskazać, że grupa ta zalicza się do tzw. bezrobocia frykcyjnego i nie stanowi istotnego problemu dla służb zatrudnienia. Najczęściej są to osoby dobrowolnie bezrobotne zmieniające miejsce pracy, w związku z tym pozostające czasowo bez pracy. Bardziej niepokojący jest fakt, że najwyższą dynamikę przyrostu bezrobotnych odnotowano w grupie osób pozostających bez pracy od 12 do 24 miesięcy, wyniosła ona 165% pomiędzy rokiem 2008 a 2013. Osoby pozostające bez pracy powyżej jednego roku, tj. długotrwale bezrobotne, wraz z przedłużającym się czasem pozostawania poza sferą zatrudnienia mogą mieć coraz większe problemy z ponowną adaptacją do wymagań rynku pracy. Co więcej, osoby te po dłuższym okresie bezskutecznego poszukiwania pracy mogą całkowicie tego zaprzestać i zasilić tym samym szeregi biernych zawodowo. Reintegracja zawodowa tej grupy jest szczególnie trudna i kosztowna społecznie, ważne jest zatem, aby prywatne i publiczne służby zatrudnienia aktywnie interweniowały jeszcze w sytuacji względnie aktywnej postawy osób zwalnianych, a jeśli to możliwe wspomagały przedsiębiorców w zakresie polityki outplacementowej. 26
Wykres 15 Struktura bezrobotnych zarejestrowanych na terenie OF Blisko Krakowa wg czasu pozostawania bez pracy 676; 17% 708; 18% 775; 19% 1159; 29% 687; 17% do 3 m-cy od 3 do 6 m-cy od 6 do 12 m-cy od 12 do 24 m-cy powyżej 24 m-cy Źródło: opracowanie własne na podstawie danych UP Powiatu Krakowskiego. W szczególnie społecznie trudnej sytuacji w ramach grupy długotrwale bezrobotnych znajdują się osoby pozostające bez pracy powyżej 24 miesięcy. Za wyjątkiem gminy Czernichów, gdzie liczba osób bezrobotnych zaliczanych do tej kategorii w przeciągu dwóch ostatnich lat obniżała się, bezrobocie długotrwałe powyżej 24 miesięcy ulegało systematycznemu zwiększeniu. Na wykresie poniżej zaprezentowano kształtowanie się liczby bezrobotnych zarejestrowanych w rejestrach Urzędu Pracy Powiatu Krakowskiego na koniec 2013 r. w grupie osób zaliczanych do bezrobocia frykcyjnego (pozostający bez pracy do 3 m-cy) oraz długotrwałego (pozostający bez pracy powyżej 24 miesięcy). 27
Absolwenci ZINTEGROWANA STRATEGIA ROZWOJU EDUKACJI I RYNKU PRACY Wykres 16 Struktura bezrobotnych zarejestrowanych w gminach obszaru funkcjonalnego wg wybranych grup wg czasu pozostawania bez pracy. do 3 m-cy powyżej 24 m-cy 2013 Czernichów 2013 2012 Liszki 2012 2011 Mogilany 2011 2010 Skawina 2010 2009 0 500 1000 1500 Świątniki Górne 2009 0 500 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych UP Powiatu Krakowskiego. Ostatnią część analizy sfery rynku pracy stanowiło zestawienie trendów obserwowanych na obszarze funkcjonalnym ze zmianami obserwowanymi w całej Polsce. Aby móc wskazać rekomendacje w zakresie relacji pomiędzy sferą edukacji a sferą gospodarki przedstawiono dane na temat podaży pracy absolwentów. Wykres 17Podaż pracy absolwentów wg badania ankietowego rynku pracy NBP 2014. bez wykształcenia wyższego i kwalifikacji zawodowych 7 10 71 12 bez wykształcenia wyższego z kwalifikacjami zawodowymi 8 30 32 30 z wykształceniem wyższym 14 47 24 15 0% 20% 40% 60% 80% 100% uczący się, pracujący pracujący uczący się, niepracujący NEET Źródło: Raport z badania ankietowego rynku pracy, Narodowy Bank Polski, 2014. 28
Wśród absolwentów wyróżniono trzy grupy funkcjonalne: (i) osoby bez wykształcenia wyższego i kwalifikacji zawodowych, są to głównie absolwenci liceów ogólnokształcących, (ii) osoby bez wykształcenia wyższego z kwalifikacjami zawodowymi, gdzie zaliczono osoby kończące technika i zasadnicze szkoły zawodowe, (iii), absolwentów z wykształceniem wyższym. Na podstawie przeprowadzonego badania ogólnopolskiego należy stwierdzić, że zdecydowana większość absolwentów nie zasila rynku pracy, lecz w rzeczywistości kontynuuje naukę. Dotyczy to zarówno absolwentów ogólniaków jak i studiów wyższych (kontynuacja licencjata na magisterium). Wzorzec ten nie dotyczy jedynie absolwentów średnich szkół zawodowych wśród nich edukację kontynuuje mniej niż 40%, przy czym aż 30% łączy edukację z pracą, Wśród absolwentów szkół ogólnokształcących dominuje podejmowanie studiów dziennych. Natomiast wśród absolwentów szkół średnich zawodowych niemal równie prawdopodobne są praca, edukacja łączona z pracą i bierność (ang. NEET, not in employment, education or training). Jedynie co trzeci absolwent szkół zawodowych kontynuuje edukację, tj. ponad 2 razy mniej niż w przypadku absolwentów ogólniaków. Jedną z barier w kontynuacji kształcenia może być fakt, że wciąż bardzo rzadkie jest łączenie edukacji z pracą, co pogłębia bariery finansowe w dostępie do dalszych ścieżek kształcenia. Za niepokojący należy uznać fakt, że aż co trzecie osoba z wykształceniem zawodowym nie uczestniczy w rynku pracy, ani nie kontynuuje edukacji. Praktycznie jedyną grupą, która łączy edukację z pracą są absolwenci studiów licencjackich, kontynuujący kształcenie na poziomie magisterskim lub podyplomowym. W wymiarze ogólnopolskim od 2010 r. wzrosła jednak liczba osób tylko uczących się, co może być powiązane zarówno z trudniejszą sytuacją na rynku pracy, jak i sygnałem dalszego utrwalania wzorca separowania okresów edukacji od aktywności zawodowej. 29