FARMAKOGNOZJA - ROK III 1. Jednostka uczelniana odpowiedzialna za nauczanie przedmiotu: Zakład Farmakognozji UMwB 2. Kierownik Zakładu: Kierownika, dr n. farm. Michał Tomczyk 3. Osoba odpowiadająca za nauczanie przedmiotu: dr n. farm. Michał Tomczyk 4. Wymiar godzinowy przedmiotu: Semestr V, VI Wykłady 60 Ćwiczenia 90 Seminaria 0 Ogółem 150 ECTS - 14 5. Forma zakończenia zajęć (forma zaliczenia): Przedmiot kończy się sprawdzianem wiadomości w formie pisemnego/ustnego egzaminu końcowego obejmującego wszystkie treści programu nauczania i wpisem oceny z egzaminu do indeksu. 6. Cel nauczania: Przekazanie studentom wiedzy o surowcach leczniczych pochodzenia naturalnego, głównie roślinnego. W zakres wiedzy wchodzą sposoby pozyskiwania surowców, badanie ich tożsamości (identyfikacja metodami makro i mikroskopowymi oraz metodami analizy fitochemicznej: jakościowej i ilościowej), budowa składników chemicznych odpowiedzialnych za efekt terapeutyczny, metody standaryzacji i ocena jakości surowców farmakognostycznych i ich zastosowanie w lecznictwie. 7. Formy nauczania: Wykłady i ćwiczenia 8. Program nauczania: WYKŁADY: Wstęp wykładów oparty jest o krótki rys historyczny, związek farmakognozji z naukami pokrewnymi, pochodzenie surowców roślinnych, zasady zbioru, suszenia i przechowywania, metody badań surowców (makroskopowe, mikroskopowe, badania chemiczne, chromatograficzne i biologiczne). W części szczegółowej omawiane są roślinne surowce lecznicze (szczególnie farmakopealne FP, Ph.E.; ESCOP) i
niefarmakopealne przeważnie w układzie chemicznym, a w niektórych przypadkach w układzie farmakologicznym. Na wstępie każdego działu podana jest budowa głównych związków chemicznych występujących w surowcach, ich biogeneza, właściwości fizykochemiczne, reakcje charakterystyczne, metody izolacji oraz ilościowego oznaczenia, a także działanie farmakologiczne. Wykładami objęte są surowce zamieszczone w farmakopeach polskich i europejskich oraz znajdujące się w Urzędowym Spisie Leków, a także surowce przemysłowe, z których izoluje się pojedyncze związki, bądź ich zespoły, wykorzystywane w lecznictwie. Wykaz związków chemicznych i surowców: - węglowodany (cukry proste, oligosacharydy, polisacharydy); polisacharydy glukany skrobie, dekstryny, dekstrany, surowce błonnikowe, polifruktany inulina, polisacharydy grzybowe, surowce śluzowe Agar, Lichen islandicus, Fucus, Graminis rhizoma, Althaeae folium et radix, Farfarae folium, Lini semen, Plantaginis ovatae semen, Plantaginis ovatae seminis tegumentum, Psylii semen, Foenugraeci semen, Malvae sylvestris folium et flos, Malvae arboreae flos, Verbasci flos, Salep tuber, Tiliae inflorescentia, Symphyti radix, gumy Gummi arabicum, Tragacantha, Karaya; Pektyny. - tłuszcze tłuszcze zwierzęce Oleum Jecoris Aselli, Adeps suillus, oleje roślinne oleje stałe Cacao oleum, schnące Lini oleum, Papaveris oleum, półschnące Arachidis oleum, Rapae, Sojae, Helianthi, Sesami, nieschnące Olivarum oleum, Amygdalarum, oleje o specjalnym znaczeniu Ricini, Chaulmoograe, Carthami, Oenotherae; - woski Lanolinum, Cetaceum, Cera flava, Cera alba; - woski roślinne; - kwasy organiczne alifatyczne, cykliczne, aromatyczne; - fenolokwasy kwas salicylowy, kwas cynamonowy, kwas kawowy, kwas ferulowy; - olejki eteryczne monoterpeny i seskwiterpeny - Carvi aetheroleum, Anethi fructus, Menthae crispae folium, Lavandulae flos, Citri aetheroleum, Menthae piperitae aetheroleum, Eucalypti aetheroleum, Juniperi fructus, Chamomillae anthodium, Millefolii herba, Absinthii herba, Anthemidis anthodium, Parthenii folium; proste fenole i pochodne fenylopropanu Thymi aetheroleum, Serpylli herba, Origani herba, Caryophylli aetheroleum, Foeniculi aetheroleum, Anisi aetheroleum; - żywice i balsamy Podophyll resina, Guajaci resina, Balsamum peruvianum, Balsamum tolutanum; - garbniki Galla, Quercus cortex, Tanninum, Tormentillae rhizoma, Bistortae rhizoma, Myrtilli fructus, Rubi fruticosi folium; - glikozydy cyjanogenne amigdalina, prunazyna, sambunigryna, linamaryna; - związki siarkowe synigryna, synalbina, glukotropeolina, Allii sativi bulbus, Alli cepae bulbus; - glikozydy fenolowe Uvae
ursi folium, Vitis idaeae folium, Populi folium, Populi gemma, Salicis cortex, Ulmariae flos; - kumaryny (proste kumaryny, furanokumaryny, piranokumaryny, furochromony) Meliloti herba, Ammi visnagae fructus, Asperulae herba, Abrotani herba, Hippocastani flos, Archangelicae radix; - antocyjany Cyani flos, Myrtilli fructus, sambuci fructus, Hibisci flos, Aroniae fructus, - flawonoidy (flawony, flawonole, flawanony, flawanonole, izoflawony, chalkony, flawonolignany, biflawonoidy) Crataegi inflorescentia et fructus, Equseti herba, Sambuci flos, Tiliae inflorescentia, Polygoni avicularis herba, Violae tricoloris herba, Solidaginis herba, Helichrysi inflorescentia, Hyperici herba, Sylibi mariani fructus, Styphnolobi flos - Sophorae flos, Fagopyri herba, Ginkgo bilobae folium; lignany - Podophylil resina, Schisandrae frutus, Guajaci resina - antrazwiązki Aloe, Rhei radix, Sennae folium, Sennae fructus, Frangulae cortex, Rhamni catharticae fructus, Rhamni purshianae cortex; Chrysarobinum; (Rubiae tinctorum radix, Hyperici herba); - gorycze irydoidy Menyanthidis folium, Gentianae radix, Centaurii herba, Valerianae radix, laktony seskwiterpenowe Absinthii herba, Cnici benedicti herba, Millefolii herba; - saponiny - triterpenowe Glycyrrhizae radix, Primulae radix, Saponariae radix, Calendulae anthodium (flos), Herniariae herba, Senegae radix, Hippocastani cortex/flos/fructus/semen, Verbasci flos, Ginseng radix, Hederae helicis folium, steroidowe Foenugraeci semen; Rusci aculeati rhizoma - glikozydy nasercowe glikozydy kardenolidowe Digitalis lanatae folium, D. purpureae folium, Adonidis vernalis herba, Convallariae herba, Strophanthi semen, glikozydy bufadienolidowe Scillae bulbus; - alkaloidy protoalkaloidy Ephedrae herba, Colchici semen, Capsici fructus, purynowe Theae folium, Coffeae semen, Embryo Colae, Cacao semen, tropanowe- Stramonii folium, Beladonnae folium et radix, Coca folium, pirydynowe i piperydynowe Lobeliae herba, izochinolinowe Glauci flavi herba, Chelidonii herba, Opium, Ipecacuanhae radix, indolowe Strychni semen, Secale cornutum, Rauwolfiae radix, Vincae minoris herba, Catharantus roseus, steroidowe Veratri rhizoma, chinolinowe Cinchonae cortex, imidazolowe Jaborandii folium, diterpenowe Taxi folium. ĆWICZENIA: V semestr - ćwiczenia morfologiczno-anatomiczne zapoznają studentów z farmakopealnymi monografiami surowców roślinnych a w szczególności z prawidłowym nazewnictwem, wyglądem morfologicznym surowców roślinnych oraz
identyfikacją roślinnych surowców leczniczych w postaci proszków zarówno metodami mikroskopowymi (cechy diagnostyczne) jak i mikrochemicznymi. Badane surowce zgrupowane są w układzie organograficznym: - folium Althaeae, Belladonnae, Betulae, Farfarae, Malvae sylvestris, Melissae, Menthae pip., Menyanthidis, Plantaginis lanceolatae, Rubi fruticosi, Salviae, Sennae, Stramonii, Urticae, Uvae ursi, Vitis idaeae - cortex Frangulae, Quercus, Salicis - varia Fucus, Lichen islandicus, Lupulinum, Gossypium - radix et rhizoma Althaeae, Archangelicae, Belladonnae, Cichorii, Gentianae, Glycyrrhizae, Inulae, Ipecacuanhae, Levistici, Rhei, Saponariae, Symphyti, Taraxaci, Valerianae, Agropyri, Bistortae, Calami, Tormentillae - anthodium et flos Arnicae, Chamomillae, Calendulae, Lavandulae, Sambuci, Ulmariae, Verbasci, Crataegi, Helichrysi, Tiliae - fructus et semen Anisi, Carvi, Coriandrii, Crataegi, Foeniculi, Juniperi, Myrtilli, Sambuci, Foenugraeci, Lini, Psylli, Oenotherae, Phaseoli pericarpium - herba Absinthii, Adonidis vernalis, Centaurii, Chelidonii, Convallariae, Equiseti, Hyperici, Majoranae, Millefolii, Polygoni avicularis, Thymi, Violae tricoloris, Virgaureae. VI semestr - ćwiczenia z analizy fitochemicznej. Prowadzone są badania składu chemicznego pozwalające na określenie tożsamości surowców oraz wykrywanie zafałszowań charakterystyczne reakcje chemiczne, badania chromatograficzne. Prowadzona jest także ocena jakości surowców farmakognostycznych, ich standaryzacja badania podstawowe (analiza chromatograficzna, metody spektrofotometryczne) oraz oznaczenia zawartość procentowej ciał czynnych. Na ćwiczeniach fitochemicznych badane są surowce głównie farmakopealne, omawiane szczegółowo na wykładach zawierające niżej podane zespoły ciał czynnych: węglowodany, olejki eteryczne, glikozydy fenolowe, glikozydy cyjanogenne, glikozydy siarkowe, garbniki, flawonoidy, kumaryny, gorycze, furochromony, antrazwiązki, glikozydy nasercowe, saponiny, alkaloidy. 9. Literatura: 1. Kohlmunzer St.: Farmakognozja. Podręcznik dla studentów farmacji. wyd. PZWL, Warszawa 2000 2. Matławska I. i współ: Farmakognozja. Podręcznik dla studentów farmacji. wyd. AM Poznań 2005 3. Hansel R., Sticher O., Steinegger E.: Pharmacognosie-Phytopharmazie, Springer- Verlag, Berlin - Heidelberg - New York, 1999 4. Farmakopea Polska VI, wyd. Pol. Tow. Farm., Warszawa 2002
5. European Pharmacopoeia 5th ed., Council of Europe, Strasbourg, 2002