Anna Łobodzińska Polityka społeczna jako narzędzie oddziaływania na przemiany demograficzne i ich skutki w świetle badań w wybranych krajach nordyckich Zarys treści: Nordyckie badania wpływu polityki społecznej na przemiany demograficzne wyrastają głównie z charakteryzujących te kraje stosunkowo wysokich współczynników dzietności, zaawansowanych procesów starzenia się społeczeństwa oraz rozwiniętej i hojnej polityki społecznej. Ich głównymi celami są: znalezienie potwierdzenia hipotezy o wpływie rozwiniętego systemu polityki rodzinnej na poziom urodzeń oraz wyodrębnienie najbardziej efektywnych form tej polityki. Badania te dowodzą, że zagadnienie roli polityki społecznej w kształtowaniu poziomu urodzeń jest bardzo niejednoznaczne, często skrajnie interpretowane, a przede wszystkim w dużym stopniu zależne od zmiennych gospodarczych. Słowa kluczowe: polityka społeczna, poziom urodzeń, aktywność zawodowa kobiet, urlop wychowawczy, speed premium, placówki opiekuńczo-wychowawcze dla dzieci, równouprawnienie. Wprowadzenie W 2009 r. współczynniki dzietności dla Finlandii, Norwegii i Szwecji przyjmowały wartości odpowiednio: 1,86, 1,96 i 1,94. Wartości te, pomimo iż poniżej poziomu zapewniającego prostą zastępowalność pokoleń (2,1), należały do jednych z najwyższych w Europie. Ich wahania, w szczególności okresowe spadki, skłoniły rządy tych państw do dyskusji na temat przyczyn i ewentualnych możliwości odwrócenia negatywnych trendów. Zagadnienie to szczególnie szeroko omawiane jest w Szwecji, dla której wartość współczynnika płodności, na tle nordyckich sąsiadów, wykazywała największe wahania, reprezentując model tzw. roller-coaster fertility (Hoem J. M., Hoem B. 1996) (ryc. 1). Lata 70. XX wieku to okres spadku wartości współczynnika dla wszystkich trzech krajów, szczególnie dotkliwy dla Norwegii, w której od wartości 2,8 w 1968 r. zmniejszył się on do około 1,7 pod koniec lat 70. Po okresie stabilizacji w pierwszej połowie lat 80. wartości współczynnika ponownie wzrosły we wszystkich omawianych krajach. Największą dynamikę wzrostu współczynnika zanotowała Szwecja, dla której lata 80. to okres ekonomicznej prosperity oraz rozwoju narzędzi polityki społecznej. W kolejnych latach współczynniki dzietności dla Finlandii i Norwegii utrzymywały się na bardzo zbliżonym poziomie. Spadek wartości współczynnika, jaki miał miejsce w Szwecji w latach 90., to wynik przede wszystkim kryzysu gospodarczego, a co za tym idzie wzrostu bezrobocia, spadku dochodów rodzin oraz oddziaływania kryzysu na politykę społeczną (Rønsen 2004). Odwrócenie niekorzystnych trendów gospodarczych zaowocowało ponownym wzrostem współczynnika dzietności w Szwecji. 1
Ryc. 1. Zmiany współczynnika dzietności dla Finlandii, Szwecji i Norwegii w latach 1968 2009 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT. Szwecja, Finlandia i Norwegia to państwa, w których dosyć wcześnie zaczęto zauważać i odczuwać skutki procesu demograficznego starzenia się. Odsetek osób w wieku 60 lat i powyżej w ogóle populacji w 2009 r. wynosił 25% dla Szwecji, 24% dla Finlandii oraz ponad 20% dla Norwegii. Osoby w wieku powyżej 80 lat stanowiły wówczas od 4 do 5% każdej z tych populacji. Kraje nordyckie, a w szczególności Szwecja, uważane są za prekursorów w dziedzinie szczodrej i rozwiniętej polityki społecznej. Pierwsze instrumenty, m.in. urlop macierzyński i wsparcie finansowe dla samotnych matek, ustanowiono już w latach 30. XX wieku (Hoem J. M., Hoem B. 1996). Kolejne rozwiązania w polityce społecznej, głównie dotyczące rodzin i możliwości łączenia życia zawodowego z rodzinnym, wprowadzane były od lat 70. i 80. Wysokie wartości współczynników dzietności oraz ugruntowana polityka społeczna przyczyniły się do wzrostu zainteresowania wzajemnym oddziaływaniem mechanizmów tej polityki i trendów demograficznych wśród szerokiej grupy demografów, socjologów i ekonomistów z krajów nordyckich. Znajduje to odzwierciedlenie w badaniach, których głównymi celami są: (a) znalezienie potwierdzenia hipotezy o wpływie rozwiniętego systemu polityki rodzinnej na poziom urodzeń, (b) wyodrębnienie form najbardziej efektywnych i mających największy wpływ na liczbę urodzeń, liczbę posiadanych dzieci, wiek rodzenia pierwszego dziecka, długość okresu pomiędzy pierwszym a kolejnym urodzeniem oraz (c) wyjaśnienie, w jaki sposób za pomocą narzędzi polityki społecznej można niwelować negatywne konsekwencje demograficznego starzenia się (w kontekście rynku pracy, aktywności zawodowej osób starszych, profilaktyki czy tzw. aktywnego starzenia się). 2
Właściwa interpretacja związku pomiędzy poszczególnymi elementami polityki społecznej w Norwegii, Szwecji i Finlandii a trendami demograficznymi w tych krajach wymaga przede wszystkim zrozumienia idei, które leżą u podstaw nordyckiego modelu państwa opiekuńczego. Nadrzędnymi celami, które ma realizować szwedzka polityka społeczna, są aktywizacja zawodowa kobiet oraz wyrównywanie szans kobiet i mężczyzn. Pronatalistyczny charakter tych działań stanowi raczej pochodną przyjętych założeń niż cel sam w sobie. Ponadto istotnym elementem tego systemu jest założenie jak największej niezależności jednostki od państwa, co odzwierciedla się w stosowaniu narzędzi i strategii wspierających ścieżkę zawodową. Wspomniane równouprawnienie ma swój wyraz w dążeniu do stwarzania warunków ułatwiających rodzicom godzenie życia rodzinnego z pracą. Działania pronatalistyczne mają swój wyraz przede wszystkim w umożliwianiu mieszkańcom posiadania takiej liczby dzieci, jaką pragną mieć. Nordyckie państwo opiekuńcze stara się zapewnić wszystkim obywatelom godny poziom życia, nie zaś oferować szeroki wybór możliwości dostępnych tylko wybranym (Andersson 2005; Hoem J. M., Hoem B. 1996). 1. Polityka społeczna Finlandii, Norwegii i Szwecji założenia i wybrane instrumenty Najistotniejszą rolę w nordyckich politykach rodzinnych odgrywają: system urlopów wychowawczych, dostępność i jakość subsydiowanych form opieki nad dzieckiem, wsparcie finansowe dla osób decydujących się na niekorzystanie z tych form oraz inne instrumenty finansowe zasiłki czy indywidualne opodatkowanie współmałżonków (Andersson 2005). Udogodnienia związane z urlopem wychowawczym w omawianych krajach wynikają nie tylko z jego długości, wysokości otrzymywanego wówczas wynagrodzenia, ale także z możliwości dowolnego dzielenia przynajmniej jego części pomiędzy matkę i ojca. Powszechne prawo do płatnego urlopu wychowawczego wprowadzono w Norwegii w latach 50., a w Finlandii w latach 60. XX wieku (Rønsen 2004). W Finlandii długość urlopu macierzyńskiego wynosi około 12,5 tygodnia, po których następują 32 tygodnie urlopu wychowawczego, możliwego do wykorzystania przez oboje rodziców (Gauthier 2011). W Norwegii rodzicom przysługują 52 tygodnie urlopu wychowawczego, w trakcie którego otrzymują 80% wysokości pensji, którą otrzymywali przed skorzystaniem z urlopu, lub 42 tygodnie z zasiłkiem wysokości 100% tego wynagrodzenia. Poza 3 tygodniami przed porodem oraz 6 tygodniami po przyjściu dziecka na świat, które zarezerwowane są dla kobiet, urlop można dowolnie dzielić pomiędzy rodziców (Rønsen 2004). Szwecja już w 1931 r. wprowadziła 8 - tygodniowy urlop macierzyński, a w 1974 r. urlop wychowawczy dla ojców (Gauthier 2011). Współcześnie urlop wychowawczy trwa ponad rok, może być wykorzystywany z dużą dowolnością i przez oboje rodziców. 3
Zasiłek otrzymywany w jego trakcie stanowi 80% wynagrodzenia (Andersson 2005). Najbardziej zwracającym uwagę elementem szwedzkiej polityki społecznej jest wprowadzona w 1980 r. tzw. speed premium. Matki, które decydują się na urodzenie drugiego lub kolejnego dziecka w odpowiednio krótkim odstępie czasu od urodzenia poprzedniego, zachowują prawo do urlopu wychowawczego z zasiłkiem równym kwocie tego otrzymywanego przy poprzednim dziecku, nawet w wypadku niepodjęcia aktywności zawodowej w przerwie między urodzeniami. Długość przerwy między kolejnymi urodzeniami nie może być dłuższa niż 30 miesięcy (Andersson, Hoem, Duvander 2006). Ustanowienie oraz dalszy rozwój speed premium odzwierciedliły się we wzroście poziomu urodzeń w Szwecji w latach 80., co ważne także w odniesieniu do drugiego, trzeciego i czwartego w kolejności dziecka (Hoem J. M., Hoem B. 1996). Sieć placówek opieki nad dziećmi, dostępność miejsc, ich jakość i cena to kolejne obszary polityki społecznej omawianych krajów. Sieć ta jest bardzo dobrze rozwinięta, liczba miejsc w przedszkolach wysoka, a opłata za nie subsydiowana. Odzwierciedla się to w wysokim odsetku dzieci uczestniczących w wychowaniu przedszkolnym. W Finlandii i Norwegii rodzicom, którzy nie decydują się lub nie mają możliwości zapisania dziecka do przedszkola, przysługuje comiesięczny zasiłek (rodzaj rekompensaty lub zasiłku na wychowanie dziecka). Powyższe instrumenty odpowiadają na założenia nordyckiego modelu państwa opiekuńczego. Aktywność zawodową kobiet wspierają urlopy wychowawcze przez system wynagrodzenia skłaniający kobietę do ustabilizowania swej sytuacji zawodowej przed urodzeniem pierwszego dziecka oraz przez możliwość podziału czasu urlopu między dwoje rodziców. Ten drugi aspekt, podobnie jak speed premium, przyspiesza powrót kobiet do aktywności zawodowej oraz zmniejsza dysproporcje w tym względzie między kobietami i mężczyznami. Dzielenie urlopu wychowawczego między dwoje rodziców, poza tym że realizuje zasadę równouprawnienia, ma też na celu wykształcenie silniejszej więzi ojca z dzieckiem oraz stworzenie modelu rodziny, w którym ojciec aktywnie uczestniczy w wychowaniu dziecka (tab. 1). Nordycka polityka społeczna dąży do umożliwienia pogodzenia życia rodzinnego ze ścieżką kariery zawodowej. Poza działaniami wspierającymi życie rodzinne, aktywność kobiet na rynku pracy oraz utrzymanie poziomu dzietności na co najmniej tym samym poziomie, w krajach nordyckich stosunkowo wcześnie pojawiła się konieczność prowadzenia polityki społecznej w taki sposób, aby odpowiadała na konsekwencje postępującego demograficznego starzenia się. Spośród zagadnień, na które ma odpowiadać nordycka polityka względem osób starszych, warto wymienić: zagrożenie niedoborami osób na rynku pracy, obciążenie budżetu państwa zwiększonymi wydatkami na renty i emerytury oraz sformalizowaną opiekę dla osób starszych. Polityka społeczna odpowiadająca na potrzeby osób starszych oraz konsekwencje demograficznego 4
starzenia się to jednak osobne, szerokie zagadnienie, które nie zostanie poruszone w artykule. Tab. 1. Realizacja idei nordyckiego państwa opiekuńczego przez główne narzędzia polityki rodzinnej Idee państwa opiekuńczego Instrumenty polityki rodzinnej Aktywność zawodowa kobiet Równouprawnienie Umożliwienie parom posiadania takiej liczby dzieci, jaką chcą Urlop wychowawczy Speed premium (Szwecja) Dostępność i jakość placówek opieki nad dziećmi Źródło: opracowanie własne. - stabilizacja na rynku pracy przed podjęciem decyzji o posiadaniu dziecka - prawna ochrona miejsca pracy - aktywność zawodowa kobiety przed podjęciem decyzji o dziecku - skrócenie czasu wykluczenia kobiety z rynku pracy - pobudzenie aktywności zawodowej kobiet - dzielenie czasu urlopu pomiędzy rodziców: - przyspieszenie powrotu kobiety na rynek pracy - utrwalenie więzi ojciecdziecko - godzenie życia zawodowego z rodzinnym - krótszy czas wykluczenia kobiet z rynku pracy przy jednoczesnym realizowaniu planów rodzinnych - umożliwienie kobietom kontynuowania życia zawodowego - zabezpieczenie finansowe dla rodzin decydujących się na dziecko - umożliwienie jednoczesnej realizacji celów zawodowych i rodzinnych - mniejsze ograniczenie ze strony obawy o wykluczenie z rynku pracy - skrócenie czasu między kolejnymi urodzeniami (i brak konieczności powrotu do pracy pomiędzy urodzeniami) - ułatwienie podjęcia decyzji o drugim i kolejnym dziecku 2. Instrumenty polityki społecznej w kontekście demograficznym wybrane problemy z badań nordyckich Mając na uwadze wysoki odsetek kobiet aktywnych na rynku pracy oraz ich dalszą aktywizację zawodową, która jest jednym z założeń nordyckiego modelu państwa opiekuńczego, dużo miejsca w badaniach poświęca się relacjom pomiędzy życiem zawodowym kobiety a jej ambicjami rodzinnymi. M. Sundström i F. Stafford 5
(1992) podejmują próbę odnalezienia związku między szwedzką polityką publiczną a wysokim odsetkiem pracujących kobiet i wysokim poziomem płodności na przełomie lat 80. i 90. XX wieku. Polityka podatkowa (indywidualne rozliczanie się par) oraz rodzinna kształtują według autorów uczestnictwo w rynku pracy i płodność kobiet przez obniżanie kosztów posiadania dziecka i wymaganie od rodziców aktywności zawodowej przed podjęciem decyzji o posiadaniu potomstwa. Aktywność zawodową kobiet zwiększa także schemat urlopów wychowawczych oraz dostępność subsydiowanej opieki nad dzieckiem. Wielopłaszczyznowy i obustronny związek między uczestnictwem kobiet w życiu zawodowym a ich płodnością analizują również K. Brewster i R. Rindfuss (2000). Zdaniem autorów wysoki wskaźnik aktywności zawodowej kobiet idzie w parze z wysokimi wartościami współczynników dzietności. G. Andersson (2005) dowodzi, że kobiety o ustabilizowanej sytuacji zawodowej są bardziej skłonne do posiadania dzieci niż bezdzietne kobiety słabo przywiązane do rynku pracy. Ponadto sytuacja kobiety na rynku pracy ma znacznie większy wpływ na decyzję o urodzeniu pierwszego dziecka niż każdego kolejnego. T. Kornstad i T. O. Thoresen (2006) analizują potencjał matek dzieci w wieku przedszkolnym jako zasobów na rynku pracy. Ich rolę podkreślają głównie w kontekście demograficznego starzenia się i grożących Norwegii niedoborów siły roboczej. M. Rønsen i M. Sundström (2002) szukają związków między prawem kobiet do urlopu wychowawczego i innymi programami będącymi częścią polityki rodzinnej a czasem wykluczenia kobiet z rynku pracy. Powrót do zatrudnienia uzależniony jest od przysługujących kobiecie pełnych praw do urlopu wychowawczego. W Norwegii i Finlandii kobiety kontynuują karierę zawodową zazwyczaj dopiero po wykorzystaniu całego urlopu wychowawczego, w Szwecji często jeszcze w trakcie urlopu (co wiąże się z większą elastycznością systemu szwedzkiego). Według autorek zbyt długi okres urlopu wychowawczego oraz korzystanie z zasiłku dla rodziców, których dzieci nie uczęszczają do przedszkoli, mogą mieć negatywny wpływ na zawodową sytuację kobiet i ich powrót do zatrudnienia. Nawiązują tym samym do kwestii równouprawnienia na rynku pracy oraz w realizacji celów życiowych. Badania rozwijające tę kwestię skupiają się głównie na stopniu wykorzystywania przez ojców przysługującego im urlopu wychowawczego. Uwagę na zależności łączące uczestnictwo ojca w urlopie wychowawczym i podejmowanie decyzji o kolejnym dziecku zwraca L. Haas (1992). A.-Z. Duvander i G. Andersson (2005) dowodzą, że długość urlopu wychowawczego oraz jego podział pomiędzy rodziców wpływają na dalsze decyzje o posiadaniu dzieci. Zwiększone zaangażowanie ojców w opiekę nad dzieckiem oznacza szersze możliwości kobiet na rynku pracy oraz większe prawdopodobieństwo, że podejmą one decyzję o posiadaniu kolejnego dziecka. Zagadnienie to rozwijają również J. Lammi-Taskula (2007), L. Sz. Oláh i E. M. Bernhardt (2008) oraz A. Miettinen, S. Basten i A. Rotkirch (2011). L. Sz. Oláh i E. M. Bernhardt zwracają również uwagę na wpływ późniejszego podejmowania 6
decyzji o posiadaniu dzieci na płodność (2008). Okazuje się, że związek ten jest raczej słaby w Szwecji, gdzie, pomimo wysokiego średniego wieku kobiet rodzących pierwsze dziecko, pary często podejmują decyzję o kolejnym potomstwie. M. Sundström i A.-Z. Duvander (2002) analizują wpływ wysokości zarobków kobiet i mężczyzn na wykorzystanie urlopu wychowawczego. Poziom zarobków mężczyzn ma w tym przypadku większe znaczenie niż zarobki kobiet. Ponadto wśród mężczyzn o zarobkach na tym samym poziomie na urlop wychowawczy częściej zdecydują się ci o wyższym poziomie wykształcenia. Jeśli mężczyzna posiada ustabilizowaną sytuację na rynku pracy, wzrasta prawdopodobieństwo, że będzie uczestniczył w urlopie wychowawczym, maleje natomiast, jeśli to sytuacja zawodowa matki jest stabilna. Kolejne poruszane w literaturze zagadnienie to wpływ stanu sieci placówek opieki nad dziećmi, ich jakości i ceny na decyzje o posiadaniu potomstwa. S. Gustafsson i F. Stafford (1992) dowodzą, że wysoka jakość placówek opieki dla małych dzieci w Szwecji zachęca kobiety do podejmowania aktywności zawodowej, również wówczas, kiedy zarobki partnera są wysokie. Z kolei Ø. Kravdal (1996) znajduje niewielki związek między dostępnością placówek przedszkolnych a płodnością. Nieco większy wpływ zauważalny jest jedynie w przypadku decyzji o posiadaniu trzeciego dziecka. R. Rindfuss i in. (2007) wskazują natomiast na fakt, że rozwinięta, wysokiej jakości i dostępna finansowo infrastruktura przyczynia się do częstszego podejmowania decyzji o posiadaniu pierwszego dziecka. Ponadto zauważają, iż kobiety w swoich decyzjach migracyjnych mogą się kierować dostępnością placówek opiekuńczo-wychowawczych w danej jednostce administracyjnej. W wielu opracowaniach dotyczących roli polityki społecznej w przemianach demograficznych, a w szczególności w kształtowaniu wzorców płodności, podkreśla się trudności w wyodrębnieniu faktycznego wpływu poszczególnych narzędzi. Ich oddziaływanie jest bowiem silnie uzależnione od innych czynników społecznych i gospodarczych. Za instrumenty odgrywające najistotniejszą rolę G. Andersson (2005) uznaje: urlop wychowawczy, organizację placówek opiekuńczowychowawczych oraz system speed premium. Zasiłki uznaje za odgrywające istotną rolę w zmniejszaniu kosztów wychowywania dziecka, lecz w znikomy sposób zachęcające do podejmowania decyzji o posiadaniu dzieci. J. M. Hoem (2005) wskazuje na dużą rolę polityki społecznej, która przy korzystnej sytuacji ekonomicznej w latach 80. XX wieku przyczyniła się do wzrostu dzietności w Szwecji (zmiany w polityce społecznej zachęcały do posiadania drugiego dziecka). Potwierdza to również A. Björklund (2006), posługując się przykładem kryzysu ekonomicznego lat 90. Pomimo iż kryzys w większym stopniu dotknął Finlandię, wahania w poziomie urodzeń w tym okresie były znacznie bardziej odczuwalne w Szwecji, co wynikało prawdopodobnie z ograniczeń, jakie wprowadzono w polityce społecznej. 7
Szczególną uwagę poświęca się w badaniach wpływowi speed premium na wzrost poziomu urodzeń i przyspieszenie ich tempa. Skrócenie odstępów czasu między kolejnymi urodzeniami po wprowadzeniu speed premium w Szwecji zauważalne było we wszystkich grupach społecznych i bez względu na poziom wykształcenia. Wzorzec ten przyjęli także imigranci z innych krajów nordyckich, podczas gdy reakcja ze strony pozostałych imigrantów była raczej słaba (prawdopodobnie ze względu na niewielką aktywność kobiet na rynku pracy) (Andersson, Hoem, Duvander 2006). Wpływ na skrócenie czasu między urodzeniami, szczególnie między pierwszym a drugim, ma także według A. Aassve i T. Lappegård (2009) pobieranie zasiłku dla rodziców, którzy nie zapisali dziecka do przedszkola. Ogólny pozytywny wpływ polityki społecznej na poziom urodzeń podkreślają również M. Rønsen i K. Skrede (2010). Zauważają jednak, że wysoka płodność dotyczy głównie kobiet pracujących w zawodach typowo kobiecych, co nie do końca realizuje ideę równouprawnienia. M. Rønsen (2004) podkreśla, że polityka społeczna jest bardzo istotna, ale niewystarczająca do zapewnienia wysokiego poziomu urodzeń. J. M. Hoem (1990), analizując przemiany wzorca płodności w Szwecji, dochodzi do wniosku, że szwedzka polityka społeczna znajduje znacznie większe odzwierciedlenie w poziomie aktywności zawodowej kobiet niż w kształtowaniu wzorców rozrodczości. Potwierdza to Rønsen (2004), wskazując jednocześnie na negatywny wpływ rozwoju sieci przedszkoli na dzietność kobiet. G. Andersson (2005) wyjaśnia, że w kształtowaniu wzorców płodności większą rolę okazują się mieć czynniki instytucjonalne niż kulturowe. Przywołuje przykład imigrantek w Szwecji, twierdząc, że zróżnicowanie pomiędzy płodnością kobiet z różnych krajów oraz płodnością Szwedek jest na tyle niewielkie, że narzędzia polityki społecznej musiały odegrać dosyć istotną rolę w kształtowaniu wzorców rozrodczości. Podsumowanie Wysokie współczynniki dzietności, zaawansowane procesy starzenia się społeczeństwa oraz rozwinięta i hojna polityka społeczna to cechy krajów nordyckich, które uzasadniają ich wybór przy rozważaniu wpływu, jaki określone narzędzia polityki społecznej mogą mieć na przemiany demograficzne. Badania roli polityki społecznej w kształtowaniu poziomu urodzeń dowodzą, że jest to zagadnienie bardzo niejednoznaczne, często skrajnie interpretowane, a przede wszystkim w dużym stopniu zależne od zmiennych gospodarczych. Za najbardziej efektywne narzędzie autorzy opracowań dotyczących Finlandii, Norwegii i Szwecji uznają długi urlop wychowawczy, z zabezpieczonym dochodem. Podkreśla się także rolę możliwości dzielenia czasu urlopu pomiędzy rodziców. Najbardziej zauważalne efekty przyniosło wprowadzenie w Szwecji tzw. speed premium, która znacznie ograniczyła czas między kolejnymi urodzeniami. Wpływ dostępności wysokiej jakości, subsydiowanej 8
opieki nad dziećmi znajduje różnorodne interpretacje. Należy pamiętać, że nordycki model państwa opiekuńczego nastawiony jest przede wszystkim na wzrost aktywności zawodowej kobiet oraz umożliwienie łączenia życia zawodowego z rodzinnym, pośrednio zaś na działania pronatalistyczne. Literatura Aasve A., Lappegård T., 2009, Childcare Cash Benefits and Fertility Timing in Norway, European Journal of Population, 25, 67 88, dostępny na stronie: www.springerlink.com. Andersson G., 2005, A study on policies and practices in selected countries that encourage childbirth: the case of Sweden, MPIDR Working Paper WP 2005-005, Max Planck Institute for Demographic Research, Rostock; dostępny na stronie: http://www.demogr.mpg.de/papers/working/wp-2005-005.pdf. Andersson G., Hoem J. M., Duvander A.-Z., 2006, Social differentials in speed premium effects in childbearing in Sweden, Demographic Research, 14, Max Planck Institute for Demographic Research, Rostock, dostępny na stronie: http://www.demographic-research.org/volumes/vol14/4/14-4.pdf. Björklund A., 2006, Does family policy affect fertility? Lessons from Sweden, Journal of Population Economics, 19, 3 24, dostępny na stronie: www.springerlink.com. Brewster K., Rindfuss R., 2000, Fertility and women s employment in industrialized countries, Annual Review of Sociology, 26, 271 296, dostępny na stronie: http://www.jstor.org/stable/223445. Duvander A.-Z., Andersson G., 2005, Gender equality and fertility in Sweden: A study on the impact of the father s uptake of parental leave on continued childbearing, Max Planck Institute for Demographic Research, Rostock, dostępny na stronie: http://www.demogr.mpg.de/papers/working/wp-2005-013.pdf. Gauthier A. H., 2011, A brief history of maternity, parental, and childcare leave schemes in selected OECD countries, Comparative Family Policy Database, wersja 3, Netherlands Interdisciplinary Demographic Institute and Max Planck Institute for Demographic Research, dostępny na stronie: www.demogr.mpg.de. Gustafsson S., Stafford F., 1992, Child Care Subsidies and Labor Supply in Sweden, The Journal of Human Resources, 27, 1, 204 230, dostępny na stronie: http://www.jstor.org/stable/145917. 9
Haas L., 1992, Equal parenthood and social policy: a study of parental leave in Sweden, State University of New York Press, Albany. Hoem B., Hoem J. M., 1996, Sweden s family policies and roller-coaster fertility, Journal of Population Problems, 52, 3-4, 1 22. Hoem J. M., 1990, Social policy and recent fertility change in Sweden, Population and Development Review, 16, 4, 735 748; dostępny na stronie: http://www.jstor.org/stable/1972965. Kornstad T., Thoresen T. O., 2006, Effects of Family Policy Reforms in Norway, Discussion Papers No. 450, March 2006, Statistics Norway, Research Department; dostępny na stronie: http://www.ssb.no/publikasjoner/dp/pdf/dp450.pdf. Kravdal Ø., 1996, How the local supply of day-care centers influences fertility in Norway: A parity-specific approach, Population Research and Policy Review, 15, 201 218, dostępny na stronie: www.springerlink.com. Lammi-Taskula J., 2007, Parental leave for fathers? Gendered conceptions and practices in families with young children in Finland, Stakes Research Report 166, dostępny na stronie: http://acta.uta.fi/pdf/978-951-44-7122-3.pdf. Miettinen A., Basten S., Rotkirch A., 2011, Gender equality and fertility intensions revisited: Evidence from Finland, Demographic Research, 24, Max Planck Institute for Demographic Research, Rostock, dostępny na stronie: http://www.demographicresearch.org/volumes/vol24/20/24-20.pdf. Oláh L. Sz., Bernhardt E. M., 2008, Sweden: Combining childbearing and gender equality, Demographic Research, 19, Max Planck Institute for Demographic Research, Rostock, dostępny na stronie: http://www.demographicresearch.org/volumes/vol19/28/19-28.pdf. Rindfuss R., Guilkey D., Morgan S. P., Kravdal Ø., Guzzo K. B., 2007, Child care availability and first birth timing in Norway, Demography, 44, 2, 345 372, dostępny na stronie: http://www.jstor.org/stable/4137259. Rønsen M., 2004, Fertility and family policy in Norway A reflection on trends and possible connections, Demographic Research, 10, Max Planck Institute for Demographic Research, Rostock, dostępny na stronie: http://www.demographicresearch.org/volumes/vol10/10/10-10.pdf. 10
Rønsen M., Skrede K., 2010, Can public policies sustain fertility in the Nordic countries? Lessons from the past and questions for the future, Demographic Research, 22, Max Planck Institute for Demographic Research, Rostock, dostępny na stronie: http://www.demographic-research.org/ Volumes/Vol22/13/22-13.pdf. Rønsen M., Sundström M., 2002, Family Policy and After-Birth Employment Among New Mothers - A Comparison of Finland, Norway and Sweden, European Journal of Population, 18, 121 152, dostępny na stronie: www.springerlink.com. Sundström M., Duvander A.-Z., 2002, Gender division of childcare and the sharing of parental leave among new parents in Sweden, European Sociological Review, 18, 433 447, dostępny na stronie: http://esr.oxfordjournals.org. Sundström M., Stafford F., 1992, Female labour force participation, fertility and public policy in Sweden, European Journal of Population, 8, 199 215, dostępny na stronie: http://deepblue.lib.umich.edu/bitstream/2027.42/42731/1/10680_2005_ Article_BF01797210.pdf. Anna Łobodzińska Uniwersytet Jagielloński Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Zakład Geografii Ludności, Osadnictwa i Rolnictwa e-mail: anna.lobodzinska@uj.edu.pl 11