Bezpieczeństwo Maszyn Rolniczych

Licencja Polskiego Komitetu Normalizacyjnego dla Mazowiecki Ośrodek Doradztwa Rolniczego, Warszawa (2015-09-11) Bezpieczeństwo Maszyn Rolniczych ValentinValkov - Fotolia.com

Licencja Polskiego Komitetu Normalizacyjnego dla Mazowiecki Ośrodek Doradztwa Rolniczego, Warszawa (2015-09-11) Spis treści 3 4 Od Redakcji Normy jako narzędzie zapewnienia bezpieczeństwa maszyn rolniczych i leśnych Jan Radniecki 8 12 16 19 22 26 30 Aspekty prawne badań sprawności technicznej sprzętu przeznaczonego do stosowania środków ochrony roślin Rafał Kołodziejczyk, Piotr Ogrodowczyk Po co nam normy EN ISO 16122? Artur Godyń Rola Polskich Norm w dziedzinie poprawy bezpieczeństwa stosowania pestycydów Zbigniew Czaczyk Wymagania techniczne dotyczące wałów przegubowo-teleskopowych Jacek Oberda Ochrona środowiska obszarem zharmonizowanym w odniesieniu do maszyn do stosowania pestycydów Iwona Borek-Idźkowska Ocena zasadniczych wymagań bezpieczeństwa dla maszyn rolniczych i leśnych w świetle działalności jednostki notyfikowanej Ryszard Osiejuk Stan normalizacji w zakresie maszyn rolniczych Anna Rylska

Licencja Polskiego Komitetu Normalizacyjnego dla Mazowiecki Ośrodek Doradztwa BEZPIECZEŃSTWO Rolniczego, Warszawa MASZYN (2015-09-11) Szanowni Czytelnicy, Rolnictwo w Polsce należy do najbardziej niebezpiecznych działów gospodarki narodowej. W grupie rolników ubezpieczonych w KRUS, stanowiącej ok. 9% ogółu zatrudnionych, rejestruje się rocznie ponad 20% liczby wypadków występujących ogółem w gospodarce. Natomiast wypadki śmiertelne w tej grupie rolników stanowią ponad 30% wszystkich wypadków śmiertelnych przy pracy w Polsce. (R. Osiejuk, Ocena zasadniczych wymagań bezpieczeństwa dla maszyn rolniczych i leśnych w świetle działalności jednostki notyfikowanej ). Na główną przyczynę wypadkowości wskazuje się maszyny rolnicze, które są bardzo zróżnicowane, skomplikowane technicznie oraz często obsługiwane przez użytkowników nieprzestrzegających elementarnych zasad bezpieczeństwa. Ten numer specjalny miesięcznika PKN z tematem przewodnim BEZPIECZEŃSTWO MASZYN dotyka właśnie tego problemu. W numerze zamieściliśmy 8 artykułów, które wielostronnie i wieloaspektowo przedstawiają zagadnienia związane z szeroko rozumianym bezpieczeństwem pracy rolniczej. W artykułach - Normy jako narzędzie zapewnienia bezpieczeństwa maszyn rolniczych i leśnych, Po co nam normy EN ISO 16122? czy Rola Polskich Norm w dziedzinie poprawy bezpieczeństwa stosowania pestycydów ujęto tę kwestię od strony normalizacyjnej. Pozostali autorzy na pierwszy plan wysunęli aspekty prawne badań sprawności technicznej sprzętu rolniczego, w tym celu przywołali stosowne dyrektywy europejskie oraz odwołali się do prawodawstwa krajowego. Do ciekawych konkluzji doszli także autorzy, którzy zdecydowali się przedstawić to zagadnienie na szerokim tle działań związanych z ochroną środowiska. Lektura numeru tematycznego uświadamia ponadto, że zagadnienia związane z bezpieczeństwem pracy rolniczej są bardzo złożone. Sytuację komplikuje duża liczba typów maszyn i urządzeń technicznych stosowanych w rolnictwie (ponad 800), zróżnicowanie i duża zmienność środowiskowych warunków użytkowania maszyn, specyficzna struktura polskiego rolnictwa itp. Jednak mimo problemów polskiego rolnictwa są też pewne oznaki poprawy. Jak pisze w podsumowaniu jeden z autorów J. Radniecki: wypadkowość w rolnictwie od kilkunastu lat systematycznie spada. Jest to skutek nakładających się kilku czynników, z których najważniejsze to: wzrost świadomości i poziomu kwalifikacji technicznych użytkowników maszyn; poprawa jakości i bezpieczeństwa maszyn eksploatowanych w rolnictwie; zmniejszenie ogólnej ilości gospodarstw rolnych i ich techniczne unowocześnienie Jesteśmy przekonani, że nasz numer tematyczny BEZPIECZEŃSTWO MASZYN okaże się przydatny zarówno dla producentów i konstruktorów, jak i użytkowników maszyn rolniczych. Redakcja ZESPÓŁ REDAKCYJNY Redaktor odpowiedzialny: Joanna Skalska - tel. 22 556 74 62 Redaktor: Barbara Kęsik - tel. 22 556 74 60 Skład: Oskar Sztajer - tel. 22 556 77 62 WYDAWCA: Polski Komitet Normalizacyjny ul. Świętokrzyska 14, 00-050 Warszawa REDAKCJA: 00-950 Warszawa, skr. poczt. 411 ul. Świętokrzyska 14 e-mail: redakcja@pkn.pl Copyright by Polski Komitet Normalizacyjny 2014 Zdjęcia Fotolia.com Materiały publikowane w numerze tematycznym Wiadomości PKN są chronione prawami autorskimi. Ich kopiowanie i rozpowszechnianie (w całości lub części) wymaga zgody wydawcy, a cytowanie powołania się na źródło. Artykuły publikowane w numerze tematycznym przedstawiają punkt widzenia Autorów i nie zawsze są tożsame z poglądami wydawcy. Redakcja zastrzega sobie prawo do adiustacji tekstów i zmiany tytułów. Materiałów niezamówionych redakcja nie zwraca. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń. 3

BEZPIECZEŃSTWO Licencja Polskiego MASZYN Komitetu Normalizacyjnego dla Mazowiecki Ośrodek Doradztwa Rolniczego, Warszawa (2015-09-11) dr inż. Jan Radniecki Kierownik Działu współpracy zagranicznej, marketingu i standaryzacji PIMR oraz Przewodniczący KT 16 ds. Ciągników i Maszyn Rolniczych i Leśnych Tyler Olson - Fotolia.com Normy jako narzędzie zapewnienia bezpieczeństwa maszyn rolniczych i leśnych Europejski system zapewnienia bezpieczeństwa dla maszyn rolniczych i leśnych w Polsce Wraz z wejściem Polski do Unii Europejskiej zmienił się system obowiązujących przepisów w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa maszyn rolniczych i leśnych. Jako maszyny powodujące znaczną liczbę groźnych wypadków przy pracy, już w poprzednim systemie były objęte obowiązkową certyfikacją na znak bezpieczeństwa B. Ta certyfikacja B, przynajmniej od 1997 roku, dokonywała się na podstawie Norm Europejskich (EN) i Norm Międzynarodowych (ISO). W tej sytuacji przejście na system oceny zgodności i deklaracje WE po przystąpieniu do UE nie stanowiło problemu zarówno dla producentów, jak i laboratoriów badawczych w kraju, ponieważ podstawy merytoryczne certyfikacji B i oceny zgodności były zbliżone. Zasadnicza różnica sprowadzała się do tego, że certyfikacja, dokonywana poprzednio obowiązkowo przez jednostkę zewnętrzną, została zastąpiona przez ocenę dobrowolną i obowiązkowe deklarowanie zgodności przez samego producenta. Polscy producenci maszyn rolniczych (zwłaszcza małe i średnie przedsiębiorstwa, niemające własnych działów badawczych czy kompetentnych laboratoriów), przyzwyczajeni do poprzedniej certyfikacji obowiązkowej, przed wystawianiem deklaracji WE przeważnie zlecają badania typu i przeprowadzenie oceny ryzyka w akredytowanym laboratorium zewnętrznym. Obowiązujący w Polsce od 1 maja 2004 System oceny zgodności opiera się na następujących filarach prawnych: 1. Ustawa o systemie oceny zgodności (Dz. U. 2010 nr 138, poz. 935) 2. Ustawa o ogólnym bezpieczeństwie produktów (Dz. U. 2003 nr 229, poz. 2275) 3. Ustawa o ochronie niektórych praw konsumenta i odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez produkt niebezpieczny (Dz. U. 2000 nr 22, poz. 271 + zmiana z dnia 6 maja 2005 r. Dz. U. 2005 nr 122, poz. 1021). Specyfika wymagań UE dla maszyn rolniczych wymaga uwzględnienia co najmniej następujących dyrektyw szczegółowych: 1. Dyrektywa 2006/42/WE w sprawie maszyn zmieniona Dyrektywą 2009/127/WE w sprawie stosowania pestycydów, wdrożona rozporządzeniami MG z 2008 r. do prawa polskiego (Dz. U 2008 nr 199, poz. 1228 oraz Dz. U. 2011 nr 124, poz.701) 4

Licencja Polskiego Komitetu Normalizacyjnego dla Mazowiecki Ośrodek Doradztwa BEZPIECZEŃSTWO Rolniczego, Warszawa MASZYN (2015-09-11) 2. Dyrektywa niskonapięciowa 2006/95/WE wdrożona rozporządzeniem MG z 2008 r. do prawa polskiego (Dz. U. 2008 nr 199, poz. 1228) 3. Dyrektywa dot. kompatybilności elektromagnetycznej EMC nr 89/336/EWG zmieniona dyrektywą 2004/108/WE, wdrożona rozporządzeniem MI z 2003 r. (Dz. U. 2003 nr 90, poz. 848) 4. Dyrektywa hałasowa 2000/14/WE zmieniona Dyrektywą 2005/88/WE, wdrożona do prawa polskiego rozporządzeniami MGPiPS z 2003 r. (Dz. U. z 2002 nr 60, poz. 546 oraz Dz. U. 2007 nr 105, poz. 718). Ze względu na techniczny język norm oraz precyzyjne opisanie wymagań i metod badań praktycznie wszyscy producenci maszyn rolniczych w Polsce dokonują oceny zgodności maszyn na podstawie norm zharmonizowanych, nie korzystają z możliwości bezpośredniego potwierdzenia zgodności na podstawie wymagań odpowiednich dyrektyw. Schematycznie zasadę oceny z wykorzystaniem norm zharmonizowanych dla wybranej maszyny rolniczej przedstawiono na rys. 2. System jest zgodny z zasadą nowego podejścia, według której w dyrektywach określane są wymagania zasadnicze dotyczące bezpieczeństwa obsługi, ochrony zdrowia i środowiska. Sformułowane w dyrektywach wymagania mają charakter ogólny i nie precyzują szczegółowych parametrów technicznych maszyny. Doprecyzowanie tych wymagań następuje w Normach Europejskich zharmonizowanych związanych z odpowiednimi dyrektywami. Wykaz norm zharmonizowanych EN publikowany jest w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej, a wykaz polskich odpowiedników PN-EN na stronie internetowej PKN. Schematycznie ideę procedury zapewnienia zgodności dla maszyn rolniczych i leśnych przedstawiono na rys. 1. Rys. 2. Domniemanie zgodności opryskiwacza rolniczego z dyrektywami na podstawie potwierdzonej zgodności z normami zharmonizowanymi Według wdrożonego w Polsce prawa unijnego maszyna rolnicza i leśna, która jest zgodna ze wszystkimi dotyczącymi jej normami zharmonizowanymi może być sprzedana do każdego kraju UE w ramach tzw. swobodnego przepływu towarów w całej Unii. Ograniczenia wynikają jedynie z wymagań przepisów ruchu po drogach publicznych, które na terenie UE nie są ujednolicone. Eksporter ma obowiązek dostosować maszynę w tym zakresie do wymagań kraju importera i potwierdzić to wynikami badań przeprowadzonych przez upoważnione laboratorium (z reguły zlokalizowane w kraju importera). Rola norm w badaniach i potwierdzaniu zgodności maszyn rolniczych Rys.1. Idea procedury oceny zgodności dla maszyn rolniczych i leśnych na podstawie dyrektywy lub norm zharmonizowanych Dostawca maszyny rolniczej, w myśl prawa, jest zobowiązany do zapewnienia jej zgodności z zasadniczymi wymaganiami dyrektyw dotyczących tej maszyny. Może to wykazać bezpośrednio na podstawie przebadania jej zgodności z wymaganiami zasadniczymi dyrektywy/rozporządzenia. Może też wykazać jej zgodność pośrednio dokonując oceny na podstawie wymagań podanych w normach zharmonizowanych. W tym przypadku korzysta ze szczegółowych kryteriów, metod badań i warunków akceptacji określonych w normach. Jeżeli poprzez badania producent wykazał, że maszyna jest zgodna ze wszystkimi dotyczącymi jej normami zharmonizowanymi, to na zasadzie domniemania zgodności maszynę uznaje się za zgodną z dyrektywami UE. Jak już stwierdzono wcześniej producenci maszyn rolniczych i wszystkie laboratoria badawcze w Polsce, specjalizujące się w tej tematyce, prowadzą badania maszyn rolniczych, wykonują analizę ryzyka oraz deklarują zgodność z dyrektywami na podstawie norm zharmonizowanych. Bezpośrednie dowodzenie zgodności w odniesieniu do wymagań zasadniczych dyrektyw/ rozporządzeń na podstawie tzw. list kontrolnych w praktyce nie jest stosowane. Pełne bazowanie na normach jest możliwe dzięki temu, że w zasadzie wszystkie kwestie związane z maszynami rolniczymi i leśnymi produkowanymi w Polsce, zostały już opracowane w dokumentach normalizacyjnych. Dotyczy to w zasadzie wszystkich typów norm: zarówno typu A - podstawowych, typu B - tematycznych, jak i typu C zawierających szczegółowe wymagania bezpieczeństwa dotyczące konkretnej maszyny lub grupy maszyn. Najważniejsze normy stosowane w badaniach polowych maszyn rolniczych to: 5

BEZPIECZEŃSTWO Licencja Polskiego MASZYN Komitetu Normalizacyjnego dla Mazowiecki Ośrodek Doradztwa Rolniczego, Warszawa (2015-09-11) 1. PN-EN ISO 12100 Bezpieczeństwo maszyn - Ogólne zasady projektowania - Ocena ryzyka i zmniejszanie ryzyka 2. PN-EN ISO 13857 Bezpieczeństwo maszyn - Odległości bezpieczeństwa uniemożliwiające sięganie kończynami górnymi i dolnymi do stref niebezpiecznych 3. PN-EN ISO 4413 Bezpieczeństwo maszyn - Wymagania bezpieczeństwa dotyczące układów hydraulicznych i pneumatycznych i ich elementów - Hydraulika 4. PN-EN ISO 14122 4 Maszyny - Bezpieczeństwo - Stałe środki dostępu do maszyn - Część 1: Dobór stałych środków dostępu między dwoma poziomami - Część 2: Pomosty robocze i przejścia - Część 3: Schody, schody drabinowe i balustrady - Część 4: Drabiny stałe 5. PN-EN ISO 4254-1 Maszyny rolnicze - Bezpieczeństwo - Część 1: Wymagania wspólne - Części normy od 2 do 14 dotyczą wymagań odnoszących się do poszczególnych grup maszyn rolniczych i leśnych. Ogółem w obszarze ciągników oraz maszyn rolniczych i leśnych, objętych zakresem tematycznym KT 16 i KT 267, istnieje ponad 200 norm PN, które są wykorzystywane w badaniach i ocenie zgodności tych maszyn. Stanowią one podstawę prac dla projektantów na etapach konstrukcji maszyn, a także dla badaczy i laboratoriów akredytowanych - testujących i potwierdzających zgodność maszyny z obligatoryjnymi wymaganiami dyrektyw UE. Normy typu A (poz. 1 i 2) praktycznie są wykorzystywane w każdych badaniach i przy sporządzaniu każdej deklaracji zgodności maszyny rolniczej. Równie często, jako podstawa projektowania i badań, są wykorzystywane normy typu B (np. poz. 3 do 5). Najbardziej istotną grupą norm są normy typu C (np. poz. 5, części 2-14), które stanowią dla konstruktorów podstawowe źródło wymagań technicznych i funkcjonalnych, warunkujących bezpieczeństwo maszyn rolniczych. Najczęstsze przyczyny wypadków i zagrożenia dla użytkowników maszyn rolniczych Nowe normy z zakresu bezpieczeństwa maszyn rolniczych bazują na usystematyzowanej wg PN-EN ISO 12100 strukturze zagrożeń. Wykaz zagrożeń w normach szczegółowych dla różnych maszyn jest przejrzysty i czytelny dla użytkowników tych norm. Omawiane w normach wymagania i środki bezpieczeństwa mają na celu przeciwdziałanie wymienionym poniżej najczęstszym zagrożeniom stwarzanym przez te maszyny w eksploatacji: 1. Zagrożenia powodowane upadkiem osób, przewróceniem, spadnięciem z maszyny lub środka transportu podczas załadunku i przemieszczania materiałów na maszynie. Przyczyną wypadków najczęściej jest nieostrożność pracownika lub niedostatek zabezpieczeń stanowiska pracy (upadki osób z maszyny mobilnej bardzo często skutkują przejechaniem przez maszynę, jest to najczęstsza przyczyna wypadków - w tym również wypadków śmiertelnych w rolnictwie). 2. Zagrożenia powodowane pochwyceniem, wciągnięciem, wplątaniem i uderzeniem przez ruchome części maszyny podczas jej pracy. Powodują one ciężkie i śmiertelne wypadki w rolnictwie, których przyczyną najczęściej jest nieostrożność operatora, niesprawność lub brak odpowiednich urządzeń ochronnych na maszynie. 3. Zagrożenia powodowane zgnieceniem, zmiażdżeniem i uderzeniem - najczęściej występują podczas agregowania ma- Rys. 3. Schematy niektórych maszyn rolniczych z wdrożonych norm PN-EN 6

Licencja Polskiego Komitetu Normalizacyjnego dla Mazowiecki Ośrodek Doradztwa BEZPIECZEŃSTWO Rolniczego, Warszawa MASZYN (2015-09-11) szyn z ciągnikiem oraz w czasie ustawiania i regulacji wstępnej maszyn przed rozpoczęciem pracy. Wypadki tego rodzaju zajmują trzecie miejsce pod względem częstości występowania w pracy z maszynami rolniczymi. 4. Zagrożenia powodowane ruchem i utratą stateczności maszyn skutkują najczęściej wypadkami przy nagłym, samoczynnym ruszeniu maszyny/ciągnika lub ich wywróceniu się podczas pracy na pochyłościach albo też w razie wjechania w bruzdę lub rów. Badania w zakresie zachowania stateczności konstrukcji (rys. 4) oraz obowiązkowe wyposażanie maszyn i ciągników w struktury ochronne ROPS (wg PN-EN ISO 3471 Maszyny do robót ziemnych - Konstrukcje chroniące przy przewróceniu się maszyny) nie zawsze są w stanie wyeliminować ciężkie lub śmiertelne wypadki, do których często przyczynia się niewłaściwe zachowanie operatora (brak wyobraźni, pośpiech i rutyna podczas pracy, niestosowanie pasów bezpieczeństwa). wzrostu rangi zagadnień ochrony środowiska i zmian dyrektywy maszynowej 2006/42/WE przez dyrektywę 2009/127/ WE w odniesieniu do maszyn do stosowania pestycydów. Wieloczęściowa norma PN-EN ISO 16119 - Maszyny rolnicze i leśne - Wymagania dla opryskiwaczy dotyczące ochrony środowiska jest normą zharmonizowaną i stanowi podstawę badań i oceny zgodności wszystkich nowych opryskiwaczy opuszczających fabryki. Niezwykle pozytywną rolę spełnia tutaj również obowiązkowa inspekcja stanu technicznego opryskiwaczy w eksploatacji prowadzona co 3 lata u rolników na podstawie wymagań wieloczęściowej normy PN-EN 13790 Maszyny rolnicze - Opryskiwacze - Badania kontrolne użytkowanych opryskiwaczy - wkrótce norma ta zostanie zastąpiona wieloczęściową normą PN-EN ISO 16122 Maszyny rolnicze i leśne - Badanie w sferze użytkowania opryskiwaczy i aplikatorów nawozów sztucznych. Obecnie norma ta jest w opracowaniu KT 16, dostępnym na stronie internetowej. Podkreślić należy, że wypadkowość w pracy podczas użycia maszyn rolniczych oraz ogólna wypadkowość w rolnictwie od kilkunastu lat systematycznie spadają. Jest to skutek nakładających się kilku czynników, z których najważniejsze to: wzrost świadomości i poziomu kwalifikacji technicznych użytkowników maszyn; poprawa jakości i bezpieczeństwa maszyn eksploatowanych w rolnictwie; zmniejszenie ogólnej ilości gospodarstw rolnych i ich techniczne unowocześnienie (zastępowanie starych, zużytych i niebezpiecznych maszyn przez nowe, w zakresie bezpieczeństwa odpowiadające najnowszym normom). Rys. 4. Badanie stateczności agregatu rolniczego na stanowisku badawczym w laboratorium 5. Zagrożenia powodowane ścinaniem, cięciem, odcięciem, przekłuciem, przebiciem najczęściej powodowane są przez kontakt z ostrymi elementami roboczymi maszyn rolniczych podczas usuwania zapchań i zakłóceń w przepływie plonu, korekty funkcjonowania i regulacji maszyny podczas pracy. Przyczyną tych urazów i wypadków najczęściej jest nieprzestrzeganie przez operatora zasad bezpiecznej pracy maszyną podanych w instrukcji obsługi (np. niewyłączenie napędu przed rozpoczęciem jakiejkolwiek interwencji). 6. Zagrożenia powodowane działaniem substancji szkodliwych stosowanych w rolnictwie dotyczy głównie chemicznych środków ochrony roślin lub nawozów. Wypadki w tym obszarze najczęściej powodowane są rutyną operatora i nieprzestrzeganiem zasad bezpieczeństwa pracy (np. niewłaściwy dobór rozpylaczy lub praca przy nadmiernym wietrze powodującym znoszenie środka chemicznego poza obszar docelowy, co powoduje zagrożenia dla sąsiednich upraw i pszczół). Niesprawność maszyn nie jest w tym obszarze zagrożeń dominującą przyczyną wypadków. Poprawa nastąpiła na skutek Typowe działania KT 16 ds. Ciągników i Maszyn Rolniczych i Leśnych to prace związane z opiniowaniem EN i wdrażaniem nowych norm do zbioru PN. Służy to jednocześnie integrowaniu wokół problematyki normalizacyjnej środowiska konstruktorów z branży maszyn rolniczych. Na razie tylko nieliczni przedstawiciele fabryk aktywnie uczestniczą w opiniowaniu i ankietyzacji interesujących dla nich projektów norm. Jednak większość przedstawicieli przemysłu potwierdza, że takie uczestnictwo jest dla nich korzystne, bo niesie ze sobą informacje o przygotowywanych zmianach wymagań odnoszących się do produkowanych maszyn rolniczych i leśnych. Bibliografia 1. Wypadki przy pracy i choroby zawodowe rolników oraz działania prewencyjne KRUS, Wydawnictwo KRUS, Warszawa 2008. 2. Wypadki przy pracy i choroby zawodowe rolników oraz działania prewencyjne KRUS w 2012 r., http://www.krus.gov.pl/ fileadmin/moje_dokumenty/dokumenty/prewencja/wy- PADKI1_2012_cz_1.pdf 7

BEZPIECZEŃSTWO Licencja Polskiego MASZYN Komitetu Normalizacyjnego dla Mazowiecki Ośrodek Doradztwa Rolniczego, Warszawa (2015-09-11) Mgr inż. Rafał Kołodziejczyk, Dr inż. Piotr Ogrodowczyk Departament Hodowli i Ochrony Roślin, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Tyler Olson - Fotolia.com Aspekty prawne badań sprawności technicznej sprzętu przeznaczonego do stosowania środków ochrony roślin Aby poprawić bardzo niski poziom sprawności technicznej opryskiwaczy służących do stosowania środków ochrony roślin w Polsce, już w 1999 r. wprowadzono obowiązek ich okresowej kontroli. Nadzór nad systemem badań powierzono Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa. Kontrola stanu technicznego opryskiwaczy może być wykonywana przez podmioty, które zapewnią odpowiednie pomieszczenie, wykwalifikowaną kadrę i właściwe wyposażenie techniczne do prowadzenia takich badań. Obecnie, zgodnie z Ustawą z dnia 8 marca 2013 r. o środkach ochrony roślin (Dz. U. poz. 455 z późn. zm.) działalność gospodarcza w zakresie potwierdzania sprawności technicznej sprzętu przeznaczonego do stosowania środków ochrony roślin jest regulowana w rozumieniu przepisów o swobodzie działalności gospodarczej i wymaga wpisu do rejestru przedsiębiorców wykonujących działalność w zakresie potwierdzania sprawności technicznej tego sprzętu. Wspomniana ustawa nakłada obowiązek stosowania środków ochrony roślin sprzętem sprawnym technicznie i skalibrowanym, tak aby zapewnić prawidłowe ich stosowanie niestwarzające zagrożenia dla zdrowia ludzi, zwierząt oraz dla środowiska. Dyrektywa 2009/128/WE Rozporządzenia ministra rolnictwa i rozwoju wsi regulujące kwestie wymagań i badań technicznych opryskiwaczy określają warunki, które powinien spełniać będący w użytkowaniu sprzęt do stosowania środków ochrony roślin, zgodnie z Załącznikiem II pt. Wymagania dotyczące zdrowia, bezpieczeństwa i środowiska w zakresie kontroli sprzętu do aplikacji pestycydów do Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/128/WE z dnia 21 października 2009 r. ustanawiającej ramy wspólnotowego działania na rzecz zrównoważonego stosowania pestycydów 8

Licencja Polskiego Komitetu Normalizacyjnego dla Mazowiecki Ośrodek Doradztwa BEZPIECZEŃSTWO Rolniczego, Warszawa MASZYN (2015-09-11) (Dz. U. UE L 309 z 24.11.2009, str. 71). Przepisy zawarte w tym załączniku wskazują zakres kontroli stanu technicznego opryskiwaczy, która uwzględnia takie urządzenia jak: elementy przeniesienia napędu, pompa, zbiornik, urządzenia pomiarowo-sterujące, układ cieczowy, system filtracji, belka polowa, rozpylacze itp. Załącznik II odnosi się także do skuteczności zabiegów. Zgodnie z tym załącznikiem sprzęt do aplikacji pestycydów musi nie tylko działać niezawodnie, ale też zapewniać dokładne dozowanie i rozprowadzanie pestycydów. Ponadto sprzęt musi być w stanie pozwalającym na jego bezpieczne, łatwe i całkowite napełnianie i opróżnianie oraz uniemożliwiającym wyciek pestycydów. Musi on także pozwalać na łatwe i gruntowne czyszczenie. Stan sprzętu musi zapewniać bezpieczeństwo operacji i pozwalać na kontrolę i niezwłoczne wyłączenie sprzętu bez opuszczania fotela operatora. Jeśli niezbędne jest regulowanie działania opryskiwacza powinno ono być nieskomplikowane, dokładne i możliwe do powtórzenia. Krajowe regulacje prawne Regulacje w zakresie dotyczącym opryskiwaczy ciągnikowych i samobieżnych polowych lub sadowniczych oraz sprzętu stosowanego w kolejnictwie i agrolotnictwie są obecnie zawarte w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 grudnia 2013 r. w sprawie wymagań dotyczących sprawności technicznej sprzętu przeznaczonego do stosowania środków ochrony roślin (Dz. U. poz. 1742) oraz Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 13 grudnia 2013 r. w sprawie potwierdzania sprawności technicznej sprzętu przeznaczonego do stosowania środków ochrony roślin (Dz. U. poz. 1686). Rozporządzenia oparto na wytycznych zawartych w normie: PN-EN 13790-1 Maszyny rolnicze - Opryskiwacze - Badania kontrolne użytkowanych opryskiwaczy Część 1: Opryskiwacze polowe Część 2: Opryskiwacze sadownicze W celu pełnego wdrożenia postanowień dyrektywy 2009/128/ WE, przed 26 listopada 2016 r., system badań opryskiwaczy w Polsce zostanie rozszerzony o badania sprzętu niestandardowego przeznaczonego do stosowania środków ochrony roślin, tj. zaprawiarek do nasion, instalacji przeznaczonych do stosowania środków ochrony roślin w formie oprysku lub zamgławiania w szklarniach lub tunelach foliowych, samobieżnego lub ciągnikowego sprzętu przeznaczonego do stosowania środków ochrony roślin w formie granulatu oraz sprzętu przeznaczonego do stosowania środków ochrony roślin w formie oprysku, innego niż opryskiwacze ręczne i plackowe, którego pojemność zbiornika przekracza 30 litrów. Ocena parametrów pracy tego typu sprzętu będzie w znacznej części polegała na oględzinach i badaniu funkcjonalnym. Dyrektywa 2006/42/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 maja 2006 r. w sprawie maszyn (Dz. Urz. UE L 310 z 25.11.2009, str. 29, z późn. zm.) określa jakie wymagania techniczne powinny spełniać maszyny przeznaczone do stosowania środków ochrony roślin, wprowadzane do obrotu lub oddawane do użytku (nowe opryskiwacze). Rozporządzenia stawiają jedynie wymagania odnoszące się do opryskiwaczy będących już w użytkowaniu, aby sprawdzić, czy w procesie eksploatacji ich stan techniczny nie uległ pogorszeniu w sposób stwarzający zagrożenie dla zdrowia, ludzi i środowiska. Szczegółowe warunki organizacyjno-techniczne prowadzenia badań sprawności technicznej, metodyki badań poszczególnych rodzajów sprzętu, zakres i sposób dokumentowania badań sprawności technicznej oraz wymagania, jakie powinien spełniać znak kontrolny zostały określone w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 13 grudnia 2013 r. w sprawie potwierdzania sprawności technicznej sprzętu przeznaczonego do stosowania środków ochrony roślin. Natomiast rodzaje sprzętu przeznaczonego do badań, wymagania dotyczące sprawności technicznej tego sprzętu oraz odstępy czasu, w jakich przeprowadza się badania w celu potwierdzenia sprawności technicznej zostały określone w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 grudnia 2013 r. w sprawie wymagań dotyczących sprawności technicznej sprzętu przeznaczonego do stosowania środków ochrony roślin. Metody badań i przyrządy pomiarowe Obecnie w rozporządzeniach dotyczących kontroli stanu technicznego opryskiwaczy, nakazano wybór jednej metody pomiaru natężenia wypływu cieczy z rozpylaczy zainstalowanych na opryskiwaczu ciągnikowym i samobieżnym polowym. W związku z tym po 31 grudnia 2020 r. w opryskiwaczu ciągnikowym lub samobieżnym polowym, innym niż dozujący ciecz użytkową w pasach lub rzędach, nie będzie możliwości przeprowadzenia sprawdzenia dystrybucji cieczy przez dokonanie jednoczesnego pomiaru natężenia wypływu cieczy z rozpylaczy zainstalowanych na belce polowej opryskiwacza lub po ich demontażu z belki polowej. Ma to zapewnić między innymi porównywalność uzyskiwanych wyników badań. Rys. 1. Badanie opryskiwacza polowego przy użyciu elektronicznego stołu rowkowego 9

BEZPIECZEŃSTWO Licencja Polskiego MASZYN Komitetu Normalizacyjnego dla Mazowiecki Ośrodek Doradztwa Rolniczego, Warszawa (2015-09-11) countrypixel - Fotolia.com Wprowadzono również regulacje związane z wzorcowaniem manometru i cylindrów miarowych. Ich celem jest określenie przydatności tych przyrządów do wykonywania pomiarów, czyli potwierdzenie wiarygodności uzyskiwanych wyników. Wzorcowanie w odstępach czasu nie dłuższych niż dwa lata należy powtarzać tak długo, jak długo przyrząd znajduje się w użytkowaniu i służy do celów, dla których został wyprodukowany. Wzorcowanie wykonywane jest przez urząd administracji miar. W przepisach zostały określone między innymi nowe wymagania dla ręcznych i elektronicznych stołów rowkowych. Różnice te polegają w szczególności na wycofaniu z użycia stołów rowkowych o szerokości profili probierczych 50 mm stosowanych dotychczas do badań opryskiwaczy. Zmiana ta wynika z potrzeby dostosowania się do wytycznych ujętych w normie: PN-EN 13790-1. W związku z koniecznością dostosowania się do nowych wymagań stawianych urządzeniom diagnostycznym przewiduje się, że wejście w życie tych przepisów może spowodować nieznaczny wzrost kosztów badań stanu technicznego opryskiwaczy ponoszonych przez użytkowników. Aby ułatwić jednostkom prowadzącym badania opryskiwaczy dostosowanie się do powyższych wymagań i zminimalizować ewentualny wzrost kosztów do 31 grudnia 2020 r., do badania rozkładu poprzecznego cieczy będą mogły być stosowane stoły rowkowe niespełniające wymagań określonych w obowiązującym rozporządzeniu, lecz spełniające wymagania określone w Załączniku nr 2 do rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 15 listopada 2001 r. w sprawie przeprowadzania badań opryskiwaczy. Rys. 2. Znak kontrolny Dokumentacja kontrolna Zasady dokumentowania badań opryskiwaczy zostały szczegółowo określone w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 13 grudnia 2013 r. w sprawie potwierdzania sprawności technicznej sprzętu przeznaczonego do stosowania środków ochrony roślin. W protokole badania technicznego sprawności sprzętu przeznaczonego do stosowania środków ochrony roślin są wpisywane dane informacyjne z przebiegu badania (informacja dla użytkownika). Należy zaznaczyć, że jeżeli wynik badania ogólnego (wstępnego) jest negatywny, podmiot przeprowadzający badania może nie przeprowadzać badania stanu technicznego poszczególnych części i urządzeń tego sprzętu. Opryskiwacz, którego wynik badania jest pozytywny oznacza się znakiem kontrolnym zawierającym rok przeprowadzenia badania oraz numer składający się z ośmiu cyfr, z których pierwsze cztery cyfry, stanowią identyfikator terytorialny województwa, na którego obszarze znajduje się siedziba podmiotu przeprowadzającego badania opryskiwaczy, a cztery kolejne cyfry stanowią niepowtarzalny numer identyfikacyjny znaku kontrolnego. Wprowadzone nowe zasady oznaczania numerem identyfikacyjnym znaku kontrolnego zgodnie z klasyfikacją NUTS będą miały korzystny wpływ na tworzenie spójnego systemu identyfikacji i sprawozdawczości. Przepis wszedł w życie 31 grudnia 2013 r. Znak kontrolny umieszcza się na zbiorniku opryskiwacza w widocznym miejscu. Częstotliwość badań Zgodnie dyrektywą 2009/128/WE do dnia 14 grudnia 2016 r. państwa członkowskie zapewniają przeprowadzenie kontroli sprzętu do aplikacji pestycydów przynajmniej raz. Po tej dacie 10

Licencja Polskiego Komitetu Normalizacyjnego dla Mazowiecki Ośrodek Doradztwa BEZPIECZEŃSTWO Rolniczego, Warszawa MASZYN (2015-09-11) w użyciu profesjonalnym znajduje się wyłącznie sprzęt do aplikacji pestycydów, którego kontrola zakończyła się wynikiem pozytywnym. Jednocześnie okresy pomiędzy kolejnymi kontrolami sprzętu przeznaczonego do stosowania środków ochrony roślin, znajdującego się w eksploatacji do 2020 roku, nie mogą przekraczać 5 lat, a po tym terminie 3 lat. Dotychczas, zgodnie z przepisami Ustawy z dnia 18 grudnia 2003 r. o ochronie roślin (Dz. U. z 2014 r. poz. 621, 822 i 907) opryskiwacze ciągnikowe i samobieżne polowe lub sadownicze powinny być poddawane badaniom sprawności technicznej w odstępach czasu nie dłuższych niż 3 lata. W związku z tym została dla tych opryskiwaczy utrzymana dotychczasowa częstotliwość badań, natomiast w przypadku sprzętu agrolotniczego oraz sprzętu wykorzystywanego w kolejnictwie przyjęto 5-letnie okresy pomiędzy badaniami do roku 2020. Dla sprzętu niestandardowego zaproponowano odstępy czasu pomiędzy badaniami nie dłuższe niż 5 lat. Należy zaznaczyć, że została w przepisach zaproponowana regulacja, która w okresie przejściowym (vacatio legis), tj. do 31 grudnia 2015 r., stwarza wszystkim użytkownikom zaprawiarek do nasion, instalacji przeznaczonych do stosowania środków ochrony roślin w formie oprysku lub zamgławiania w szklarniach lub tunelach foliowych, samobieżnego lub ciągnikowego sprzętu przeznaczonego do stosowania środków ochrony roślin w formie granulatu oraz sprzętu przeznaczonego do stosowania środków ochrony roślin w formie oprysku, innego niż opryskiwacze ręczne i plecakowe, którego pojemność zbiornika przekracza 30 litrów, możliwość wywiązania się z nałożonego obowiązku poddania badaniom w celu potwierdzenia sprawności technicznej tego sprzętu. Pierwsze badanie sprawności technicznej nowo zakupionego opryskiwacza powinno być przeprowadzone przed upływem 5 lat (posiadacz tego sprzętu jest obowiązany do przechowywania dowodów jego nabycia). Projekty rozporządzeń dotyczących wymagań i badań sprzętu niestandardowego znajdują się w końcowym etapie procesu legislacyjnego. Przebieg prac legislacyjnych można śledzić na stronach Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Podsumowanie W bezpiecznej ochronie roślin bardzo istotny jest obowiązek badania sprawności technicznej opryskiwaczy, w szczególności w odniesieniu do stosowania ogólnych zasad integrowanej ochrony roślin. Rozpatrywany jest on najczęściej w aspekcie skuteczności wykonania zabiegu, bezpieczeństwa osób przeprowadzających zabiegi oraz zapobiegania skażeniu środowiska, choć nie można pomijać kwestii wpływu na jakość żywności i bezpieczeństwo konsumenta. Wagę właściwej techniki ochrony roślin dyrektywa 2009/128/WE podkreśla w szczególności w kontekście ochrony środowiska wodnego. Zgodnie z postanowieniami art. 11 ust. 2b dyrektywy państwa członkowskie Unii Europejskiej powinny promować stosowanie rozwiązań technicznych ograniczających ryzyko skażenia środowiska wodnego w wyniku zniesienia środka ochrony roślin poza obszar zabiegu. Z kolei postanowienia art. 9 ust. 2f dyrektywy zobowiązują państwa członkowskie Unii Europejskiej do zapewnienia, że statki powietrzne, dokonujące zabiegów ochrony roślin, będą wyposażone w najlepsze dostępne technologie ograniczające znoszenie cieczy roboczej. Niezależnie od okresowych, obligatoryjnych badań sprzętu przeznaczonego do stosowania środków ochrony roślin, dyrektywa 2009/128/WE, a co za tym idzie również przepisy ustawy o środkach ochrony roślin, nakładają na profesjonalnych użytkowników środków ochrony roślin obowiązek przeprowadzania kalibracji sprzętu przeznaczonego do stosowania tych preparatów. 11

BEZPIECZEŃSTWO Licencja Polskiego MASZYN Komitetu Normalizacyjnego dla Mazowiecki Ośrodek Doradztwa Rolniczego, Warszawa (2015-09-11) dr inż. Artur Godyń Zakład Agroinżynierii, Instytut Ogrodnictwa, Skierniewice motorradcbr - Fotolia.com Po co nam normy EN ISO 16122? Rola normalizacji w systemie badań sprawności technicznej sprzętu przeznaczonego do stosowania środków ochrony roślin (opryskiwaczy). Nowoczesna produkcja rolnicza wymaga stosowania środków ochrony roślin. Technologie pozbawione chemicznej ochrony roślin są ciągle w mniejszości. Środki ochrony roślin są stosowane najczęściej w formie oprysków za pomocą opryskiwaczy. W celu skutecznego wykonania zabiegu należy stosować sprawny opryskiwacz. Stosowanie chemicznej ochrony roślin nie pozostaje bez wpływu na środowisko, dlatego coraz powszechniejsze są działania zmierzające do minimalizacji jej negatywnych skutków. Prowadzone są działania edukacyjne i kontrolne. Nadzór nad stosowaniem środków ochrony roślin w Polsce stanowi Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa. Jednym z elementów ograniczania zagrożeń oraz umożliwienia prawidłowego wykonania zabiegów środkami ochrony roślin jest kontrola stanu technicznego użytkowanych opryskiwaczy. 12

Licencja Polskiego Komitetu Normalizacyjnego dla Mazowiecki Ośrodek Doradztwa BEZPIECZEŃSTWO Rolniczego, Warszawa MASZYN (2015-09-11) Inspekcja opryskiwaczy w Polsce W Polsce inspekcja opryskiwaczy (kontrola stanu technicznego) prowadzona jest od 1999 roku, od początku w formie obowiązkowej. Obowiązek ten wynikał z zapisów Ustawy o ochronie roślin uprawnych z dnia 12 lipca 1995 r. (Dz. U. z 1995 r. Nr 90, poz. 446 / Dz. U. z 1999 r., poz. 751, z późn. zm.). W pierwszym okresie wprowadzono obowiązek badania stanu technicznego jedynie opryskiwaczy polowych i sadowniczych - zawieszanych i zaczepianych oraz samojezdnych. Ważnym elementem procedury badania jest jej charakter edukacyjny. Rolnik obecny przy badaniu może obserwować działanie własnego opryskiwacza i lepiej zrozumieć, w jaki sposób to działanie przekłada się na skuteczność zabiegu i zagrożenia dla środowiska i operatora opryskiwacza. Zgodnie z nową ustawą o środkach ochrony roślin (Dz. U. z 2013 r., poz. 455, art. 48) do ich stosowania używa się sprzętu, który jest sprawny technicznie i wykalibrowany, tak aby zapewnić prawidłowość i bezpieczeństwo zabiegu. Ramy systemu badań okresowych opryskiwaczy wyznaczają wydane na podstawie ww. ustawy dwa rozporządzenia ministra rolnictwa i rozwoju wsi w sprawie: wymagań dotyczących sprawności technicznej opryskiwaczy z 18 grudnia 2013 r. (Dz. U. z 2013 r., poz. 1742) potwierdzania sprawności technicznej opryskiwaczy z 30 grudnia 2013 r. (Dz. U. z 2013 r., poz. 1686). W fazie konsultacji (stan na dzień 2014-07-08) są projekty aktów zmieniających ww. rozporządzenia w celu dookreślenia wymagań dla inspekcji pozostałego sprzętu ochrony roślin (nieobjętego dotychczas opublikowanymi rozporządzeniami). Dotyczy to zaprawiarek do nasion, instalacji do stosowania środków ochrony roślin w formie oprysku lub zamgławiania (opryskiwacze szklarniowe), sprzętu ciągnikowego lub samobieżnego do stosowania ŚOR w formie granulatu oraz pozostałego sprzętu ochrony roślin innego niż wymieniony wcześniej o pojemności zbiornika przekraczającej 30 l. Polski system inspekcji opryskiwaczy funkcjonuje poprzez stacje komercyjne. Jest to działalność regulowana w rozumieniu przepisów o swobodzie działalności gospodarczej i wymaga wpisu do rejestru przedsiębiorców wykonujących taką działalność. Inspekcje opryskiwaczy mogą być również prowadzone przez podmioty niebędące przedsiębiorcami po wpisaniu do rejestru takich podmiotów. Badanie opryskiwacza musi być prowadzone zgodnie z metodyką takich badań, w warunkach określonych przepisami prawa oraz przez osoby, które ukończyły właściwe szkolenie. Pozytywny wynik badania potwierdza dokument poświadczający przeprowadzenie tych badań oraz umieszczony na opryskiwaczu znak kontrolny. Do użytkowania dopuszczone są również opryskiwacze, które przeszły badania z wynikiem pozytywnym w innych państwach członkowskich UE. Sprzęt przeznaczony do stosowania środków ochrony roślin stosowany przez użytkowników profesjonalnych poddaje się obowiązkowym okresowym badaniom stanu technicznego (inspekcja opryskiwaczy) w okresach nie krótszych niż 3 lub 5 lat zależnie od rodzaju sprzętu. Pierwsze badanie wykonuje się nie później niż 5 lat od chwili zakupu opryskiwacza. Badaniu podlegają wszystkie funkcje opryskiwacza ważne dla ochrony zdrowia ludzi i środowiska oraz decydujące o skuteczności zabiegu. Opryskiwacz powinien być szczelny i działać niezawodnie, zapewniając dokładne i równomierne opryskiwanie. Regulowanie działania powinno być dokładne i możliwe do powtórzenia. Elementy opryskiwacza podlegają oględzinom, testom funkcjonalnym lub pomiarom. Szczegółowe wymagania i procedury kontrolne użytkowanych opryskiwaczy sadowniczych zawarte są w ww. rozporządzeniach MRiRW. Geneza normalizacji w systemie inspekcji opryskiwaczy Inspekcja opryskiwaczy w Europie Inspekcja opryskiwaczy, czyli badania stanu technicznego sprzętu ochrony roślin prowadzone są w Europie już od wielu lat. Początki systemu to lata 70. XX w., kiedy w Niemczech prowadzono je w formie dobrowolnej, tylko w odniesieniu do opryskiwaczy polowych. Więcej informacji na ten temat można znaleźć w ekspertyzie opracowanej dla MRiRW. Istotą funkcjonowania Unii Europejskiej jest m.in. eliminacja barier w handlu i usługach. W odniesieniu do użytkowanych opryskiwaczy można to uzyskać m.in. poprzez umożliwienie wzajemnego uznawania inspekcji opryskiwaczy wykonanych w różnych krajach UE. Ponadto w niektórych rejonach Europy pola uprawne należące do jednego właściciela mogą znajdować się w różnych krajach. Użytkowanie opryskiwaczy przebadanych z wynikiem pozytywnym w jednym kraju mogłoby być nielegalne w innym. Aby uzyskać wzajemne uznawanie inspekcji opryskiwaczy niezbędna była wspólna podstawa do opracowywania krajowych metodyk inspekcji opryskiwaczy. Pierwsze uregulowania normatywne zagadnień inspekcji opryskiwaczy weszły w życie w Europie w 2003 roku. Opublikowano wtedy dwuczęściową Normę Europejską EN 13790-1:2003 i EN 13790-2:2003 (norma ta jest już Polską Normą od 2004 roku przyp. red.) zawierającą procedury i kryteria oceny oraz wymagania dla sprzętu pomiarowego stosowanego do badań opryskiwaczy polowych (cz. 1) i sadowniczych (cz. 2). Aspekty środowiskowe chemicznej ochrony roślin Stale rosnące zainteresowanie stanem środowiska naturalnego, zwłaszcza w kontekście stosowania pestycydów, znalazło swój wyraz w europejskiej dyrektywie 2009/128/WE o zrównoważonym stosowaniu pestycydów. Opracowanie dyrektywy 2009/128/WE było zapowiedziane decyzją nr 1600/2002/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 lipca 2002 r. ustanawiającą szósty wspólnotowy program działań w zakresie środowiska naturalnego. W dyrektywie zawarte zostały wymagania dotyczące obrotu i stosowania środków ochrony roślin przez użytkowników profesjonalnych, dystrybutorów i doradców. W rozdziale II w artykule 8. Kontrola sprzętu znajdującego się w użyciu zobligowano państwa członkowskie UE do zapewnienia regularnej kontroli profesjonalnie używanego sprzętu do aplikacji pestycydów. Sprzęt ochrony 13

BEZPIECZEŃSTWO Licencja Polskiego MASZYN Komitetu Normalizacyjnego dla Mazowiecki Ośrodek Doradztwa Rolniczego, Warszawa (2015-09-11) roślin będący w profesjonalnym użytkowaniu ma zostać przebadany przynajmniej raz do 14 grudnia 2016 roku. W drodze odstępstwa dopuszczono wyłączenie z obowiązku kontroli ręcznego sprzętu do aplikacji pestycydów lub opryskiwaczy plecakowych. Oznacza to, że wszystkie pozostałe urządzenia do aplikacji środków ochrony roślin powinny podlegać obowiązkowej inspekcji we wszystkich krajach członkowskich UE. Otwartość rynku opryskiwaczy nowych i używanych oraz rynku usług w obszarze rolnictwa, a także prowadzenie działalności rolniczej przez poszczególne osoby lub podmioty gospodarcze w różnych krajach, wymagają m.in. wzajemnego uznawania przez kraje członkowskie UE wyników badania stanu technicznego użytkowanych opryskiwaczy. Dlatego każde państwo członkowskie UE zostało zobligowane dyrektywą 2009/128/WE do utworzenia systemu certyfikacji pozwalającego na weryfikację kontroli i uznawanie certyfikatów przyznanych w innych państwach członkowskich oraz do dokładania starań, by uznawać certyfikaty wydane w innych państwach członkowskich. Zgodnie z procedurami UE Komisja Europejska zwróciła się do Europejskiego Komitetu Normalizacyjnego (CEN) o opracowanie Norm Europejskich zapewniających terminową realizację dyrektywy 2009/128/WE. Korzystając z zapisów Porozumienia Wiedeńskiego o współpracy między CEN i ISO, normy zharmonizowane zawierające wymagania dla użytkowanych opryskiwaczy - EN ISO 16122 - opracowano w CEN w Komitecie Technicznym CEN/TC 144 Ciągniki i maszyny rolnicze i leśne, WG 3 Maszyny pracujące w ruchu i ciągniki (CEN/TC 144/WG 3) oraz w ISO w Komitecie Technicznym ISO/TC 23 Ciągniki i maszyny rolnicze i leśne, SC 6 Sprzęt do ochrony roślin (ISO/TC 23/SC 6/WG 18). Wdrażaniem tych norm do zbioru PN zajmie się PKN/KT 16 ds. Ciągników i Maszyn Rolniczych i Leśnych. Normy EN ISO 16122 Główne powody wykonywania inspekcji opryskiwaczy to ograniczenie potencjalnego zagrożenia zanieczyszczenia środowiska środkami ochrony roślin oraz skuteczne zwalczanie chorób i szkodników przy minimalnym zużyciu środków ochrony. Obecnie w końcowej fazie procedowania (FprEN ISO 16122) są cztery części normy EN ISO 16122 zawierające wymagania dla użytkowanych opryskiwaczy. Procedurę zatwierdzania w CEN (parallel vote) zamknięto 12 sierpnia 2014 r. (części 1-3) i 3 września 2014 r. (część 4). Norma EN ISO 16122 obecnie zawiera 4 części, pod wspólnym tytułem Agricultural and forestry machines Inspection of sprayers in use: Part 1: General Part 2: Horizontal boom sprayers Part 3: Sprayers for bush and tree crops Part 4: Fixed and semi-mobile sprayers. W części pierwszej normy EN ISO 16122 określono m.in. kryteria klasyfikacji opryskiwaczy oraz wymagania dla systemu badań opryskiwaczy (miejsce prowadzenia badań, wymagania Pomiar nierównomierności rozkładu poprzecznego cieczy w opryskiwaczu polowym, (fot. A. Godyń) dotyczące certyfikowania sprzętu diagnostycznego, zawartość raportu z inspekcji). W pozostałych częściach norm EN ISO 16122 podano opis sposobu oceny lub pomiaru i kryteria oceny elementów opryskiwaczy podlegających inspekcji oraz wymagania dla sprzętu pomiarowego (budowa i dokładność pomiarowa). W odniesieniu do niektórych elementów opryskiwaczy podano więcej niż jedną metodę oceny lub pomiaru. Podjęto już wstępne prace w celu opracowania kolejnych części normy EN ISO 16122 dotyczących opryskiwaczy kolejowych i lotniczych. Od października 2013 r. jest już opracowywany pod przewodnictwem ISO/TC 23/SC 6/WG 20 projekt normy zawierającej wymagania dla nowych opryskiwaczy lotniczych (pren ISO 16119-5). Może to być zapowiedzią opracowania w pierwszej kolejności normy z wymaganiami dla użytkowanych opryskiwaczy lotniczych. Pracom nad normą zawierającą wymagania dla użytkowanych opryskiwaczy kolejowych przewodniczy CEN/TC 144/WG 3. Obecnie opracowywana jest propozycja nowej normy (NWIP) dotyczącej wyłącznie opryskiwaczy kolejowych. Planowane jest również opracowanie normy dotyczącej urządzeń do zamgławiania, jednak żadne prace nie zostały jeszcze podjęte. Wymaganiami dla użytkowanych opryskiwaczy plecakowych i plecakowych opryskiwaczy silnikowych zajmuje się ISO. Zanim zostaną opracowane odpowiednie normy Gospodarzem procesu wdrażania systemu inspekcji sprzętu ochrony roślin w Polsce jest MRiRW. Było to naturalne w początkowej fazie, kiedy obowiązkiem inspekcji obejmowano wyłącznie opryskiwacze stosowane w szeroko pojętym rolnictwie (rolnicze i sadownicze). Obecnie w gestii tego ministra jest objęcie obowiązkową inspekcją również opryskiwaczy kolejowych (montowanych na pojazdach) i montowanych na statkach powietrznych (opryskiwaczy lotniczych). Podstawą dotychczasowych rozpo- 14

Licencja Polskiego Komitetu Normalizacyjnego dla Mazowiecki Ośrodek Doradztwa BEZPIECZEŃSTWO Rolniczego, Warszawa MASZYN (2015-09-11) rządzeń MRiRW w sprawie inspekcji opryskiwaczy była norma PN-EN 13790. W celu spełnienia wymagań dyrektywy 2009/128/ WE niezbędne było rozpoczęcie procesu legislacyjnego, zanim pojawiły się normy zawierające wymagania dla innego sprzętu ochrony roślin niż opryskiwacze polowe i sadownicze. W Instytucie Ogrodnictwa w Skierniewicach realizowany jest Program Wieloletni finansowany przez MRiRW, w ramach którego w Zakładzie Agroinżynierii IO realizowane jest zadanie 1.1 pt. Doskonalenie metod badań stanu technicznego opryskiwaczy. W ramach tego zadania, wspierającego działania MRiRW, opracowano propozycje procedur inspekcji m.in. opryskiwaczy kolejowych, lotniczych (na podstawie ekspertyzy zamówionej przez MRiRW) i innego sprzętu ochrony roślin. Propozycje te są dostępne na stronie www.inhort.pl w części dotyczącej publikacji z Programu Wieloletniego. Bibliografia 1. FprEN ISO 16122-1 Agricultural and forestry machinery - Inspection of sprayers in use - Part 1: General (ISO/FDIS 16122-1:2014) 2. FprEN ISO 16122-2 Agricultural and forestry machinery - Inspection of sprayers in use - Part 2: Horizontal boom sprayers (ISO/FDIS 16122-2:2014) - zastępująca EN 13790-1:2003 3. FprEN ISO 16122-3 rev Agricultural and forestry machinery - Inspection of sprayers in use - Part 3: Sprayers for bush and tree crops (ISO/FDIS 16122-3:2014) zastępująca EN 13790-2:2003 4. FprEN ISO 16122-4 Agricultural and forestry machines - Inspection of sprayers in use - Part 4: Fixed and semi-mobile sprayers (ISO/FDIS 16122-4:2014) 5. Godyń A. 2009. Metody kontroli sprawności technicznej sprzętu do stosowania środków ochrony roślin (www.minrol. gov.pl - Ekspertyzy-Ochrona roślin) 6. http://www.inhort.pl Program Wieloletni: Publikacje/Metodyki/Instrukcje Zadanie 1.1 7. Informacje własne z prac CEN/TC 144/WG 3 8. PN-EN 13790-1:2004 Maszyny rolnicze - Opryskiwacze - Badania kontrolne użytkowanych opryskiwaczy - Część 1: Opryskiwacze polowe (zastępowana przez EN ISO 16122-2) - Część 2: Opryskiwacze sadownicze (zastępowana przez EN ISO 16122-3) 9. pren ISO 16119-5 Agricultural and forestry machinery - Environmental requirements for sprayers - Aerial application platforms 10. ISO/TC 23/SC 6 N 1217 - Status of (EN) ISO standards under development Praca została wykonana w ramach zadania nr 1.1 Doskonalenie metod badań sprawności technicznej opryskiwaczy, Programu Wieloletniego Rozwój zrównoważonych metod produkcji ogrodniczej w celu zapewnienia wysokiej jakości biologicznej i odżywczej produktów ogrodniczych oraz zachowania bioróżnorodności środowiska i ochrony jego zasobów, finansowanego przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Ints - Fotolia.com 15

BEZPIECZEŃSTWO Licencja Polskiego MASZYN Komitetu Normalizacyjnego dla Mazowiecki Ośrodek Doradztwa Rolniczego, Warszawa (2015-09-11) Dr inż. Zbigniew Czaczyk Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Ints - Fotolia.com Rola Polskich Norm w dziedzinie poprawy bezpieczeństwa stosowania pestycydów Badania sprawności technicznej opryskiwaczy Dyrektywa 2009/128/WE dotyczy m.in. badań sprawności technicznej opryskiwaczy. Opryskiwacze są maszynami rolniczymi o szczególnym zastosowaniu: służą do wprowadzania w uprawach roślin - substancji trujących, szkodliwych i niszczących inne niepożądane organizmy (agrofagi). Badania sprawności technicznej opryskiwaczy w krajach Europy dotychczas prowadzono dobrowolnie wg lokalnych zasad. W Polsce od roku 2000 także taki system działa i jest udoskonalany. Dyrektywa 2009/128/WE nakłada jednak na wszystkie kraje (EU 28) obowiązek wprowadzenia metod i systemów badania sprawności aparatury do stosowania ŚOR (środków ochrony roślin) do grudnia 2016 r. Obowiązek ten obejmuje również wykonanie do tego czasu przynajmniej jednokrotnego badania sprawności technicznej wszystkich urządzeń objętych kontrolą, wśród których przeważającą większość stanowią opryskiwacze. Obowiązkowe badania sprawności technicznej dotyczą wszystkich opryskiwaczy użytkowanych w tzw. warunkach produkcyjnych (skala produkcji - na sprzedaż), czyli także użytkowanych usługowo. Znaczenie Polskich Norm O ile metodyki badań różnego sprzętu są opracowywane przez instytucje odpowiedzialne za wdrażanie ww. dyrektywy (np. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi), to wiele zagadnień szczegółowych w tym zakresie wymaga normalizacji. Dotyczy to m.in. sposobu ustalania dawki cieczy użytkowej na 1 ha, czy parametrów pracy rozpylaczy w określonych zastosowaniach (aplikacja różnych rodzajów ŚOR zgodnie z etykietą i w różnych warunkach: roślina, warunki środowiskowe). Na takie potrzeby powinny odpowiadać Polskie Normy, które znalazły się w katalogu PN w wyniku wprowadzenia norm EN, a w dalszej kolejności ISO. Działalność ta znajduje się w zakresie KT 16. Korzystanie z istniejących norm powinno być zasadą już na 16