Paulina Wróbel Instytut Psychologii UJ
Szeroko definiowane wsparcie społeczne to pomoc dostępna dla jednostki w sytuacjach trudnych (Saranson, 1982, za: Sęk, Cieślak, 2004), jako zaspokojenie potrzeb w trudnych sytuacjach, gwarantowane przez osoby znaczące i grupy odniesienia (Caplan, 1981, Saranson, 1980 za: Sęk, Cieślak, 2004).
Wyróżnia się wsparcie w ujęciu strukturalnym (istniejące obiektywnie i dostępne sieci społeczne pełniące wobec osób znajdujących się w trudnej sytuacji funkcję pomocną) oraz funkcjonalnym.
Strukturalne obiektywnie istniejące i dostępne sieci społeczne, wyróżniające się od innych sieci faktem istnienia kontaktów społecznych, więzi, przynależności i pełniące funkcję pomocną wobec osób znajdujących się w sytuacji trudnej (Sęk, 2004). Pomoc dostępna dla jednostki w sytuacjach trudnych (Sarason in., 1983).
Funkcjonalne według Sęk (2004), jest traktowane jako rodzaj interakcji podjętej w sytuacji problemowej, stresowej lub krytycznej przez jednego lub obu uczestników, w toku której dochodzi do przekazania lub wymiany emocji, informacji, instrumentów działania i dóbr materialnych. Wymiana ta może być jednostronna lub dwustronna, a jej kierunek ( dawca biorca ) zmienny.
Celem wsparcia funkcjonalnego pozostaje: ogólne podtrzymanie, zmniejszenie stresu, opanowanie kryzysu przez towarzyszenie, tworzenie poczucia przynależności, bezpieczeństwa i nadziei oraz zbliżenie do rozwiązania problemu i przezwyciężenia trudności.
W zależności od tego, co jest treścią wymiany społecznej można wyodrębnić następujące rodzaje wsparcia: emocjonalne - polegające na przekazaniu w toku interakcji emocji podtrzymujących, uspokajających, odzwierciedlających troskę, pozytywne ustosunkowania do osoby wspieranej;
informacyjne (poznawcze) wiążące się z wymianą informacji sprzyjających lepszemu zrozumieniu sytuacji, położenia życiowego i problemu;
instrumentalne będące rodzajem instrukcji, polegającej na przekazaniu informacji o konkretnych sposobach postępowania, wymianie instrumentów (sposobów) działania, zdobywaniu dóbr materialnych;
rzeczowe (materialne) które opiera się o bezpośrednie fizyczne działanie na rzecz potrzebujących, niesienie im pomocy materialnej i finansowej (Sęk, Cieślak, 2004).
Wsparcie społeczne oddziałuje na wszystkich poziomach stresu poprzez samą możliwość jego uzyskania zmianie ulega ocena poznawcza stresora i zdolność poradzenia sobie z nim. Ganster i Victor (1988, za: Sheridan, Radmaster, 1998) zwracają uwagę, że może ono sprzyjać zdrowiu poprzez zmniejszenie negatywnych psychologicznych następstw stresu, a także prowadzić do wywołania pozytywnych emocji przez zawieranie i utrzymywanie bliskich związków z innymi.
Istnieją dwa modele wsparcia społecznego, reprezentujące jego różne aspekty (Cohen, Wills, 1985; Ganster, Victor, 1988; Hobfoll, 1988, za: Sheridan, Radmaster, 1998): model efektu głównego model buforowy.
Model efektu głównego koncentruje się na podstawowych relacjach i sieciach społecznych, nazywanych strukturą wsparcia społecznego, czyli na takich czynnikach jak: stan cywilny, przynależność do organizacji, role społeczne i praktyki religijne (Ganser, Victor, 1988, za: Sheridan, Radmaster, 1998). Zgodnie z tym modelem przynależność do sieci społecznych wzmaga dobrostan, niezależnie od tego, jak wysoki jest poziom doznawanego stresu.
Model buforowy odnosi się do wsparcia w wymiarze funkcjonalnym. Podkreśla rolę zasobów interpersonalnych, które chronią przed negatywnymi skutkami stresu poprzez zaspokajanie specyficznych potrzeb powstałych w wyniku stresujących zdarzeń.
Wsparcie społeczne w sytuacji choroby, a więc sytuacji trudnej, może być rozumiane jako szczególny rodzaj i sposób pomagania chorym, przede wszystkim w celu mobilizowania ich sił i zasobów, aby mogli sobie radzić z własnymi problemami. Dotychczasowe badania pokazują, że więzy społeczne wywierają pozytywny wpływ na różne aspekty zdrowia fizycznego i psychicznego, a także minimalizują stres związany z chorobą. Główne źródło wsparcia dla chorego stanowi jego rodzina i osoby znaczące (przyjaciele, znajomi), którzy utrzymują z nim bliski kontakt emocjonalny. Od jego jakości, zwłaszcza w aspekcie emocjonalnym zależy dobry stan psychiczny chorego, dzięki któremu łatwiej może on zaakceptować uciążliwości i dyskomfort wynikające z choroby (Pommersbach, 1998).
W literaturze rozróżnia się dostępne wsparcie spostrzegane od otrzymywanego (Komproe i in., 1997, za: Łuszczyńska i in., 2006). Otrzymywane redukuje zagrożenie w sytuacjach stresowych, natomiast (Schwarzer, Leppin, 1991, za: Łuczynska i in., 2006), podczas gdy spostrzegane wpływa bezpośrednio na zdrowie i dobrostan, niezależnie od czynników sytuacyjnych (Dunkel- Schetter, Bennet, 1990, za: Łuszczyńska i in., 2006).
a stan zdrowia Sprzyja dobremu samopoczuciu, zdrowiu efektywnemu radzeniu sobie w sytuacjach trudnych, dobremu funkcjonowaniu w życiu codziennym (Bosworth i in., 2003). Wysokie wsparcie społeczne wpływa na zmniejszenie ilości skarg somatycznych oraz na zmniejszenie nasilenia depresji (Kroll, Schwarzer, 2002).
a stan zdrowia
a stan zdrowia Osoby powracające do zdrowia odzyskują je szybciej, jeśli mają rodzinę, która im pomaga. Sieci społeczne stymulują zachowania zapobiegające wystąpieniu choroby, spowalniające jej postępy i wpływające na proces powrotu do zdrowia. Zasoby społeczne są predyktorami zdrowienia i lepszego funkcjonowania fizycznego u pacjentów kardiologicznych, poddawanych zabiegom bypassów (chwarzer i in., 1998).
a stan zdrowia Brak wsparcia i samotność sprzyjają niekorzystnym stanom zdrowia i zwiększają ryzyko zgonu (Knoll, Schwarzer, 2004). Zbyt duża pomoc może być powodem zmniejszania poczucia kompetencji do samodzielnego radzenia sobie z problemem (Sęk, 2004). Wsparcie społeczne wiążę się z pozytywnymi skutkami u kobiet mających do dyspozycji duże zasoby osobiste (wykształcenie, dochody cechy psychologiczne).