WYKAZ SKRÓTÓW k.c. k.k. k.k.w. Konstytucja RP k.p. k.p.a. k.p.c. k.r. k.r.o. p.a.s.c. p.p.m. p.p.r. pr. spółdz. p.u.n. p.w.k.c. Źródła prawa ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.) ustawa z dnia 2 kwietnia 1997 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 267) ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) ustawa z dnia 27 czerwca 1950 r. Kodeks rodzinny (Dz. U. Nr 34, poz. 308 z późn. zm.) ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 788 z późn. zm.) ustawa z dnia 29 września 1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 212, poz. 1264 z późn. zm.) ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. Prawo prywatne międzynarodowe (Dz. U. Nr 80, poz. 432) ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz. U. Nr 180, poz. 1493 z późn. zm.) ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 z późn. zm.) ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 1112 z późn. zm.) ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Przepisy wprowadzające kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 94 z późn. zm.) 9

Wykaz skrótów p.z.p. u.k.w.h. u.p.s. u.s.m. u.s.o. ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówień publicznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 907) ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 707 z późn. zm.) ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 182 z późn. zm.) ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 z późn. zm.) ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 z późn. zm.) NSA SA SN TK Organy orzekające Naczelny Sąd Administracyjny sąd apelacyjny Sąd Najwyższy Trybunał Konstytucyjny Apel.-Lubl. Apel.-W-wa Biul. SN GSP KPP M. Praw. NP ONSA OSA OSN OSNC OSNCK OSNCP OSNKW OSNP OSP OSPiKA OTK Czasopisma i publikatory Apelacja. Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Lublinie Apelacja. Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Warszawie Biuletyn Sądu Najwyższego Gdańskie Studia Prawnicze Kwartalnik Prawa Prywatnego Monitor Prawniczy Nowe Prawo Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych Orzecznictwo Sądu Najwyższego Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna i Izba Karna Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych Orzecznictwo Sądów Polskich Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego 10

Wykaz skrótów OTK-A Pal. PES PiP PN Pr. Bank. Pr. Gosp. Prok. i Pr. PS RPEiS SP Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego zbiór urzędowy, Seria A Palestra Problemy Egzekucji Sądowej Państwo i Prawo Przegląd Notarialny Prawo Bankowe Prawo Gospodarcze Prokuratura i Prawo Przegląd Sądowy Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Studia Prawnicze Piśmiennictwo B. Dobrzański, J. Ignatowicz (red.), Kodeks, 1975 J. Gajda, Kodeks, [ ] J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, [ ] K. Piasecki (red.), Kodeks, [ ] J. Pietrzykowski (red.), Kodeks, [ ] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks, [ ] T. Smyczyński, Prawo rodzinne, [ ] System Prawa Cywilnego, t. [ ] System Prawa Prywatnego, t. 11 System Prawa Prywatnego, t. 12 System Prawa Rodzinnego i Opiekuńczego Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. B. Dobrzański, J. Ignatowicz, Warszawa 1975 J. Gajda, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 1999, 2000, 2002; Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Akta stanu cywilnego. Komentarz, Warszawa 2002, 2006 J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, Warszawa 2005, 2006, 2012 Kodeks rodzinny i opiekuńczy z komentarzem, red. K. Piasecki, Warszawa 2000, 2002, 2006, 2009, 2011 Kodeks rodzinny i opiekuńczy z komentarzem, red. J. Pietrzykowski, Warszawa 1990, 1993 Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2003, 2010 T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 1997, 1999, 2001, 2005, 2009 System Prawa Cywilnego, t. I, Część ogólna, red. S. Grzybowski, wyd. I, Ossolineum 1974, wyd. II, Ossolineum 1985; t. II, Prawo własności i inne prawa rzeczowe, red. J. Ignatowicz, Ossolineum 1977; t. III, cz. 1, Prawo zobowiązań część ogólna, red. Z. Radwański, Ossolineum 1981, cz. 2, Prawo zobowiązań część szczegółowa, red. S. Grzybowski, Ossolineum 1976; t. IV, Prawo spadkowe, red. J.St. Piątowskiego, Ossolineum 1986 System Prawa Prywatnego, t. 11, Prawo rodzinne i opiekuńcze, red. T. Smyczyński, Warszawa 2009 System Prawa Prywatnego, t. 12, Prawo rodzinne i opiekuńcze, red. T. Smyczyński, Warszawa 2003 System Prawa Rodzinnego i Opiekuńczego, red. J.St. Piątowski, Ossolineum 1985 11

USTAWA z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 788; zm. Dz. U. z 2012 r. poz. 1529)

TYTUŁ I MAŁŻEŃSTWO Literatura: M. Andrzejewski, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2006; M. Bączyk, Poręczenie między małżonkami pozostającymi we wspólnocie ustawowej, PiP 1977, z. 6; S. Breyer, S. Gross (w:) B. Dobrzański, J. Ignatowicz (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 1975; R. Chorabik, Dobra wiara jako przesłanka nabycia rzeczy ruchomej od osoby nieuprawnionej, KPP 2006, z. 1; R. Cieślak, Zawarcie małżeństwa przez pełnomocnika, Jurysta 2005, nr 67; J. Ciszewski, Obowiązek małżonków zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny (art. 30 k.r.o.), NP 1977, nr 3; A. Czajkowska (w:) A. Czajkowska, E. Pachniewska, Prawo o aktach stanu cywilnego. Komentarz, orzecznictwo, wzory dokumentów i pism, Warszawa 2002; B. Czech (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Piasecki, Warszawa 2006; S. Dmowski (w:) S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 1998; B. Dobrzański, Przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego i sądów wojewódzkich z zakresu kodeksu rodzinnego i postępowania w sprawach rodzinnych, NP 1952, nr 7; tenże, Jakie zmiany wprowadzi kodeks rodzinny i opiekuńczy?, Pal. 1964, z. 4; tenże (w:) B. Dobrzański, M. Lisiecki, Z. Resich, W. Siedlecki, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Warszawa 1975; R. Domański, Konstytutywny czy deklaratywny charakter sporządzenia aktu małżeństwa w przypadku małżeństwa konkordatowego, PiP 2006, z. 3; A. Dyoniak, Odpowiedzialność majątkowa małżonków wobec osób trzecich, WarszawaPoznań 1980; tenże, Ustawowy ustrój majątkowy małżeński, Ossolineum 1985; tenże, Zarząd majątkami małżonków, SP 1981, nr 3; J. Gajda, Dobra wiara osoby trzeciej i jej ochrona w przepisach kodeksu rodzinnego i opiekuńczego o małżeńskich stosunkach majątkowych, PiP 1992, z. 2; tenże, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2000; J. Gieracki, Nowa regulacja małżeńskich ustrojów majątkowych, Bielsko-Biała 2005; M. Goetel, Majątek odrębny małżonków, Szczytno 1986; W. Góralski, Czynności i rola duchownego przy zawieraniu małżeństwa konkordatowego (w:) Prawo rodzinne w Polsce i w Europie, Lublin 2005; W. Górecki, Konstrukcja art. 41 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Uwagi de lege lata i de lege ferenda (cz. I), Rejent 2012, nr 3; W. Górecki, Odpowiedzialność małżonków za zobowiązania spółki cywilnej 15

TYTUŁ I. Małżeństwo wybrane zagadnienia, M. Praw. 2008, nr 8; tenże, Unieważnienie małżeństwa, Kraków 1958; K. Gromek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2006, 2009; J. Gajda, J. Winiarz, Prawo rodzinne, Warszawa 1999; J. Grzelińska, Rozwód i separacja pomiędzy małżonkami. Aspekty prawne i majątkowe, Warszawa 2010; S. Grzybowski, Prawo rodzinne. Zarys wykładu, Warszawa 1980; S. Grzybowski, I. Różański, Prawo małżeńskie. Komentarz, Kraków 1946; H. Haak, Czynności prawne przekraczające zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym, M. Praw. 1999, nr 6; tenże, Separacja, M. Praw. 2000, nr 4; tenże, Separacja. Komentarz, Toruń 2000; J. Halberda, Separacja wybrane zagadnienia materialnoprawne (przesłanki, skutki), Rejent 2001, nr 11; E. Holewińska-Łapińska, Ocena realizacji ochrony dobra dziecka w praktyce orzekania separacji z zastosowaniem modeli Stojanowskiej (w:) W trosce o rodzinę. Księga pamiątkowa ku czci Profesor Wandy Stojanowskiej, M. Kosek, J. Słyk (red.), Warszawa 2009; J. Ignaczewski, Małżeńskie ustroje majątkowe. Art. 3154 k.r.o. Komentarz, Warszawa 2005; J. Ignaczewski, R. Jerka, Relacje majątkowe między małżonkami, Gdańsk 2005, 2006; J. Ignatowicz, Prawo rodzinne. Zarys wykładu, Warszawa 1987; J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, Warszawa 2005, 2012; J. Jankowski (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do art. 5061088, t. 2, red. K. Piasecki, Warszawa 2006; G. Jędrejek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Małżeństwo. Komentarz do art. 161 6, Warszawa 2013; P. Kasprzyk, Separacja prawna małżonków, Lublin 2003; Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. B. Dobrzański, J. Ignatowicz, Warszawa 1975; Z. Krzemiński, Rozwód. Komentarz, orzecznictwo, piśmiennictwo, wzory pism, Kraków 2001; M. Lech-Chełmińska, V. Przybyła, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Praktyczny komentarz z orzecznictwem, Warszawa 2006; K. Lipiński, Treść prawna zwolnienia przez sąd przyszłych małżonków od przedstawienia urzędnikowi stanu cywilnego wymaganych przez prawo dokumentów, PiP 1949, z. 910; tenże, W kwestii wykładni art. 3 kodeksu rodzinnego, PiP 1951, z. 89; J. Litwin, Prawo o aktach stanu cywilnego. Komentarz, Warszawa 1961; A. Lutkiewicz-Rucińska, Odpowiedzialność majątkiem wspólnym za zobowiązania cywilnoprawne współmałżonka, BydgoszczGdańsk 2003; taż, Sprzeciw małżonka wobec zamierzonej przez drugiego małżonka czynności zarządu majątkiem wspólnym cz. 1, Rodzina i Prawo. Kwartalnik Sędziów Rodzinnych 2006, nr 3; A. Mączyński, Oświadczenia małżonków jako element zawarcia małżeństwa w formie konkordatowej (w:) Prawo rodzinne w Polsce i w Europie. Zagadnienia wybrane, Lublin 2005; tenże, Znaczenie prawne aktu małżeństwa w świetle kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa o aktach stanu cywilnego (w:) Valeat aequitas. Księga pamiątkowa ofiarowana Księdzu Profesorowi Remigiuszowi Sobańskiemu, Katowice 2000; A. Mezglewski (w:) A. Mezglewski, H. Misztal, P. Stanisz, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2006; M. Nazar (w:) T.A. Filipiak, J. Mojak, M. Nazar, E. Niezbecka, Zarys prawa cywilnego, Lublin 2003; E. Pachniewska (w:) A. Czajkowska, E. Pachniewska, Prawo o aktach stanu cywilnego. Komentarz, 16

TYTUŁ I. Małżeństwo orzecznictwo, wzory dokumentów i pism, Warszawa 2002; A. Olejniczak, Materialnoprawne przesłanki udzielenia rozwodu, Poznań 1980; J. Panowicz-Lipska, Skutki prawne separacji faktycznej, Poznań 1991; taż (w:) System Prawa Prywatnego, t. 11, Prawo rodzinne i opiekuńcze, red. T. Smyczyński, Warszawa 2009; M. Pazdan (w:) Z. Banaszczyk, M. Pazdan, J. Szachułowicz, A. Brzozowski, L. Ogiegło, E. Skowrońska-Bocian, J. Mojak, K. Pietrzykowski, M. Safjan, K. Zawada, W. Popiołek, K. Zaradkiewicz, Kodeks cywilny. Komentarz do artykułów 4501088, t. 2, Komentarz do artykułów 1449 11, t. 1, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2004; A. Pęczyk-Tofel, M.S. Tofel, Przesłanki zawarcia małżeństwa konkordatowego w świetle przepisów Konstytucji, PS 2007, nr 78; K. Piasecki (w:) H. Ciepła, B. Czech, T. Domińczyk, S. Kalus, K. Piasecki, M. Sychowicz, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Piasecki, Warszawa 2000; H. Pietrzkowski, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Część trzecia. Postępowanie egzekucyjne, Warszawa 2006; J. Pietrzykowski (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy z komentarzem, red. J. Pietrzykowski, Warszawa 1993; K. Pietrzykowski (w:) J. Gajda, J. Ignatowicz, J. Pietrzykowski, K. Pietrzykowski, J. Winiarz, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2003; M. Pyziak-Szafnicka (w:) System Prawa Prywatnego, t. 5, Prawo zobowiązań część ogólna, red. E. Łętowska, Warszawa 2006; Z. Radwański, Uwagi ogólne o zasadzie równości płci w świetle prawa polskiego, SP 1978, nr 3; tenże, Zarys części ogólnej prawa cywilnego, Warszawa 1979; Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania część ogólna, Warszawa 2005; T. Rowiński, Interes prawny w procesie cywilnym i w postępowaniu nieprocesowym, Warszawa 1970; S.K. Rzonca, Pojęcie zarządu majątkiem wspólnym małżonków, Warszawa 1982; E. Skowrońska-Bocian, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, Warszawa 2002; taż, Małżeńskie ustroje majątkowe, Warszawa 2006, 2008; taż, Rozliczenia majątkowe małżonków, Warszawa 2000, 2005, 2009; T. Smyczyński, Nowelizacja prawa małżeńskiego, PiP 1999, z. 1; tenże, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 1997, 1999, 2001, 2005; T. Sokołowski, Prawo rodzinne. Zarys wykładu, Warszawa 2005; tenże, Skutki prawne rozwodu, Poznań 1997; tenże, Zastosowanie przepisów regulujących zawieranie małżeństw konkordatowych (w:) Prawo rodzinne w Polsce i w Europie, Lublin 2005; tenże (w:) System Prawa Prywatnego, t. 11, Prawo rodzinne i opiekuńcze, red. T. Smyczyński, Warszawa 2009; L. Stecki, Odpowiedzialność małżonków za długi w czasie trwania wspólności ustawowej, RPEiS 1968, z. 2; A. Stelmachowski (w:) System Prawa Prywatnego, t. 4, Prawo rzeczowe, red. T. Dybowski, Warszawa 2003; A. Stępień-Sporek, Przedawnienie roszczeń pomiędzy małżonkami oraz byłymi małżonkami, GSP 2011, t. XXVI; J. Strzebińczyk, Nowelizacja przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w zakresie małżeńskiego prawa majątkowego, cz. I, Rejent 2004, nr 8, cz. II, Rejent 2004, nr 9; tenże, Prawo rodzinne, Kraków 2002, 2003, 2010; M. Sychowicz, Przymusowy małżeński ustrój majątkowy, PS 2006, nr 1; A. Sylwestrzak, Skutki 17

Art. 1 TYTUŁ I. Małżeństwo prawne separacji małżonków, Warszawa 2007; taż, Separacja w prawie włoskim, KPP 2004, nr 3; taż, Nieobecność małżonka jako podstawa rozszerzonych uprawnień drugiego małżonka w zakresie czynności zarządu majątkiem (w:) Prawnorodzinne i społeczne konsekwencje migracji zarobkowej, S. Stadniczenko, M. Gołowkin-Hudała, A. Wilk (red.), Opole 2009; taż, Przedmioty majątkowe służące wyłącznie zaspokajaniu osobistych potrzeb jednego z małżonków, Rodzina i Prawo 2012, nr 2021; System Prawa Cywilnego. Część ogólna, t. I, red. S. Grzybowski, Ossolineum 1974; System Prawa Prywatnego, t. 11, Prawo rodzinne i opiekuńcze, red. T. Smyczyński, Warszawa 2009; S. Szer, Prawo rodzinne w zarysie, Warszawa 1966, 1969; A. Szpunar, O zarządzie majątkiem wspólnym małżonków, NP 1989, nr 1012; tenże, Nabycie ruchomości w dobrej wierze a małżeńskie prawo majątkowe, PS 1997, nr 78; tenże, Nabycie własności ruchomości od nieuprawnionego, Kraków 1998; P. Telenga (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Praktyczny komentarz, red. A. Jakubecki, Kraków 2005; B. Walaszek, Instytucja zawarcia małżeństwa przez pełnomocnika w polskim prawie rodzinnym oraz w polskim prawie prywatnym międzynarodowym i procesowym (w:) Księga pamiątkowa ku czci Kamila Stefki, Warszawa 1967; tenże, Zarys prawa rodzinnego i opiekuńczego, Warszawa 1971; E. Wengerek, Postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne. Komentarz, Warszawa 1972; tenże (w:) J. Policzkiewicz, W. Siedlecki, E. Wengerek, Postępowanie nieprocesowe, Warszawa 1980; J. Winiarz, Małżeńskie stosunki majątkowe, Warszawa 1967; tenże, Prawo rodzinne, Warszawa 1987, 1995; tenże (w:) System Prawa Rodzinnego i Opiekuńczego, red. St. Piątowski, Ossolineum 1985; Z. Wiszniewski, S. Gross (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 1975; A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 2001; P. Wójcik, Zarząd majątkiem wspólnym małżonków, M. Praw. 2006, nr 1; F. Zedler, Dochodzenie roszczeń majątkowych od małżonków, Warszawa 1976; A. Zieliński, Prawo rodzinne i opiekuńcze w zarysie, Warszawa 2000; A. Zielonacki, Zawarcie małżeństwa, Ossolineum 1982; tenże, Zmiana płci w świetle prawa polskiego, RPEiS 1988, z. 2; J. Zrałek, Odpowiedzialność małżonków za zobowiązania po nowelizacji przepisów o ustawowej wspólności majątkowej, Rejent 2005, nr 9. DZIAŁ I ZAWARCIE MAŁŻEŃSTWA Art. 1. 1. Małżeństwo zostaje zawarte, gdy mężczyzna i kobieta jednocześnie obecni złożą przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego oświadczenia, że wstępują ze sobą w związek małżeński. 18 Andrzej Zielonacki

DZIAŁ I. Zawarcie małżeństwa Art. 1 2. Małżeństwo zostaje również zawarte, gdy mężczyzna i kobieta zawierający związek małżeński podlegający prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego w obecności duchownego oświadczą wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu i kierownik urzędu stanu cywilnego następnie sporządzi akt małżeństwa. Gdy zostaną spełnione powyższe przesłanki, małżeństwo uważa się za zawarte w chwili złożenia oświadczenia woli w obecności duchownego. 3. Przepis paragrafu poprzedzającego stosuje się, jeżeli ratyfikowana umowa międzynarodowa lub ustawa regulująca stosunki między państwem a kościołem albo innym związkiem wyznaniowym przewiduje możliwość wywołania przez związek małżeński podlegający prawu wewnętrznemu tego kościoła albo innego związku wyznaniowego takich skutków, jakie pociąga za sobą zawarcie małżeństwa przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego. 4. Mężczyzna i kobieta, będący obywatelami polskimi przebywającymi za granicą, mogą zawrzeć małżeństwo również przed polskim konsulem lub przed osobą wyznaczoną do wykonywania funkcji konsula. 1. Dla uznania, że małżeństwo cywilne zostało skutecznie zawarte, konieczne jest spełnienie trzech przesłanek, które stanowią: różnica płci pomiędzy osobami wstępującymi w związek małżeński, ich jednoczesna obecność, złożenie przez nich przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego oświadczenia, że wstępują ze sobą w związek małżeński. 2. Małżeństwo mogą zawrzeć ze sobą osoby o różnej płci. Urzędową podstawą do określenia płci człowieka jest jego akt urodzenia. W akcie urodzenia bowiem na podstawie art. 40 ust. 2 pkt 1 wpisuje się m.in. płeć dziecka. Teoretycznie więc nie powinno być żadnych trudności co do możliwości zawarcia małżeństwa pomiędzy dwoma osobami w zakresie różnicy płci, ponieważ każdy z nupturientów zobowiązany jest na podstawie art. 54 ust. 1 pkt 1 p.a.s.c. złożyć kierownikowi urzędu stanu cywilnego odpis skrócony aktu urodzenia (por. K. Pietrzykowski (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2003, s. 109 i n.). 3. Brak różnicy płci zachodzi wtedy, gdy oboje nupturienci są tej samej płci, jak również w przypadku, gdy z medycznego punktu widzenia nie można w ogóle ustalić płci, albo w razie obojnactwa, gdy przeważa określona płeć zbliżona do płci drugiej osoby (S. Szer, Prawo rodzinne..., 1969, s. 38). Zachodzi natomiast różnica płci w przypadku, gdy występują cechy wskazujące na określoną płeć pomimo braku lub nienależytego uformowania organów rozrodczych. Impotentia generandi i coeundi nie wpływa na brak różnicy płci (S. Szer, Prawo rodzinne..., 1969, s. 38; por. także M. Adamczyk, Zmiana płci w świetle aktualnego stanu prawnego, PS 2006, nr 1112, s. 206 i n.). 4. Problem określenia płci człowieka może jednak w niektórych sytuacjach wywoływać wątpliwości. Ma to miejsce zwłaszcza w przypadku transseksualizmu, Andrzej Zielonacki 19

Art. 1 TYTUŁ I. Małżeństwo tj. rozbieżności między poczuciem psychicznym płci a budową ciała morfologiczno-biologiczną oraz płcią socjalną, które są odczuwane jako obce i należące do płci odmiennej. Transseksualista czuje się mężczyzną uwięzionym w ciele kobiety i odwrotnie (A. Zielonacki, Zmiana płci w świetle prawa polskiego, RPEiS 1988, z. 2, s. 39 i n.). 5. W polskim systemie prawnym nie ma przepisów dotyczących zmiany płci, pomimo licznych głosów uzasadniających konieczność ingerencji ustawodawcy w tej kwestii (m.in. M. Filar, Prawne i społeczne aspekty transseksualizmu (w:) Prawo a medycyna u progu XXI wieku, Toruń 1987, s. 76 i n.; tenże, Glosa do uchwały SN z dnia 22 czerwca 1989 r., PiP 1990, z. 10, s. 116 i n.; J. Pisuliński, glosa do tejże uchwały, PiP 1991, z. 6 s. 112 i n.). Za dominujące uznać należy stanowisko, że pomimo braku wyraźnych przepisów ustawowych w tej materii na gruncie prawa polskiego zmiana płci jest dopuszczalna. Rozbieżności budzi jedynie to, jakie obowiązujące przepisy prawne powinny na tej płaszczyźnie znaleźć zastosowanie. 6. Wyróżnić można dwie grupy poglądów co do prawnej możliwości zmiany płci. Według pierwszego z nich zmiana płci może nastąpić poprzez sprostowanie aktu urodzenia w trybie postępowania nieprocesowego na podstawie art. 31 p.a.s.c. Drugi pogląd, który należy uznać za trafny, dopuszcza zmianę płci w drodze procesu na podstawie art. 189 k.p.c. 7. Orzecznictwo stało najpierw na stanowisku, że zagadnienie zmiany dotychczasowej treści aktu stanu cywilnego na skutek zmiany płci należy, stosując analogię z ustawy, rozstrzygnąć na zasadzie art. 26 ust. 3 p.a.s.c. (aktualnie art. 31), dotyczącego sprostowania aktu urodzenia (wyrok Sądu Wojewódzkiego dla m.st. Warszawy z dnia 24 września 1964 r., PiP 1965, z. 10, s. 692 i n.). W wypadkach wyjątkowych sąd mógł nawet sprostować akt urodzenia przez zmianę oznaczenia płci także przed dokonaniem korekcyjnego zabiegu operacyjnego zewnętrznych narządów płciowych, jeżeli cechy nowo kształtującej się płci są przeważające i stan ten jest nieodwracalny (uchwała SN z dnia 25 lutego 1978 r., OSPiKA 1983, z. 10, poz. 217). 8. Zmiana stanowiska judykatury nastąpiła po podjęciu uchwały składu siedmiu sędziów SN stwierdzającej, że występowanie transseksualizmu nie daje podstawy do sprostowania w akcie urodzenia wpisu określającego płeć (uchwała z dnia 22 czerwca 1989 r. III CZP 37/89, OSNCP 1989, nr 12, poz. 188). Istnieje natomiast możliwość zmiany płci w drodze powództwa o ustalenie na podstawie art. 189 k.p.c. Poczucie przynależności do danej płci może być bowiem uznane za dobro osobiste (art. 23 k.c.) i jako takie podlega ochronie (postanowienie SN z dnia 22 marca 1991 r., PS 1991, nr 56, s. 118 i n.). 9. Stanowisko doktryny również jest zróżnicowane. Część autorów opowiada się za stosowaniem trybu sprostowania aktu stanu cywilnego dla zjawiska transseksualizmu i umożliwienia w tym trybie zmiany płci w akcie urodzenia (K. Osajda, 20 Andrzej Zielonacki