PROBLEMY ZAGOSPODAROWANIA ZIEM GÓRSKICH

P O L S K A A K A D E M I A N A U K WYDZIAŁ NAUK ROLNICZYCH, LEŚNYCH I WETERYNARYJNYCH KOMITET ZAGOSPODAROWANIA ZIEM GÓRSKICH ZESZYT 57 PROBLEMY ZAGOSPODAROWANIA ZIEM GÓRSKICH OFICYNA WYDAWNICZO-DRUKARSKA,,SECESJA KRAKÓW 2010

Wydanie rocznika dofinansowane ze środków Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego Komitet Redakcyjny Redaktor Naczelny Stanisław KOPEĆ, Zastępca Red. Naczelnego Anna CZEMERDA, Sekretarz Eligiusz BRZEŹNIAK Członkowie: Stanisław CEBULA, Adam czudec, Stanisław NIEMTUR, Anna PŁYWACZYK Rada Redakcyjna (Rada Programowa) Julian CIURUŚ Kraków Gerfried EDER Gumpenstein, Austria Janina FATYGA Wrocław Józef HABOVŠTIAK Bańska Bystrzyca, Słowacja Stanisław KOPEĆ Kraków Eberhard MAKOSZ Lublin Alain PEETERS Louvain, Belgia Danuta PTASZYCKA-JACKOWSKA Kraków Leszek STARKEL Kraków Copyright by Polska Akademia Nauk Komitet Zagospodarowania Ziem Górskich Warszawa 2010 Adres Redakcji ul. Sławkowska 17 31-016 Kraków tel. 12/422-72-56 www:http:/ciuw.warman.net.pl/alf/psjc/ ISSN 0137-5423 Tłumaczenia streszczeń, słów kluczowych i weryfikacja tekstów w j. angielskim ANDRZEJ BRANNY Skład i łamanie,,firet Zbigniew Białko z.bialko@upcpoczta.pl Oficyna Wydawniczo-Drukarska,,Secesja s.c. 31-016 Kraków, ul. Sławkowska 17 oficynasecesja@tlen.pl Nakład 200 egz.

SPIS TREŚCI Ewa Pałka, Wstęp......................................... Małgorzata Strzyż, Janina Wrońska-Kiczor, Agroturystyka a rozwój gospodarczy regionu świętokrzyskiego......................................... Danuta Calińska-Rogala, Franciszek Gospodarczyk, Agroturystyka na Ziemi Kłodzkiej i perspektywy jej rozwoju.................................... Wojciech Sroka, Tomasz Wojewodzic, Agroturystyka panaceum na problemy rolnictwa? Kazimierz Klima, Zmiany w strukturze użytkowania ziemi w ekologicznych gospodarstwach rolnych zajmujących się agroturystyką............................. Ewa Pałka, Atrakcyjność turystyczna obszarów objętych ochroną przyrody na przykładzie wielofunkcyjnego regionu Gór Świętokrzyskich........................... Ewa Baran, Bogumiła Grzebyk, Promocja walorów przyrodniczo-turystycznych w działaniach samorządów podkarpackich gmin................................ Arkadiusz Niedziółka, Uwarunkowania rozwoju usług agroturystycznych na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej....................................... Dariusz Wojdan, Ochrona przyrody terenów górskich przed presją turystyki samochodowej Patryk Brambert, Iwona Kiniorska, Ewa Nowak, Stan zagospodarowania przestrzennego gmin regionu Gór Świętokrzyskich............................... Nazar Kudla, Potencjał rekreacyjny regionu wschodniokarpackiego w kontekście rozwoju turystyki wiejskiej.......................................... Daniel Puciato, Regionalny Program Operacyjny Województwa Opolskiego 2007 2013 a rozwój turystyki na obszarze Gór Opawskich........................... Marek Pierzchała, Stanisław Niemtur, Liczba roczników igieł w okresie obniżonej zdrowotności drzewostanów świerkowych.............................. 5 7 17 31 41 47 59 69 79 89 101 113 123

CONTENTS Ewa Pałka, Introduction...................................... Małgorzata Strzyż, Janina Wrońska-Kiczor, Agritourism and the economic development of the Świętokrzyskie Voivodship................................. Danuta Calińska-Rogala, Franciszek Gospodarczyk, Agritourism and its development prospects in the Kłodzko Region.................................. Wojciech Sroka, Tomasz Wojewodzic, Agritourism a cure-all for problems faced by agriculture?.............................................. Kazimierz Klima, Effect of agritourist activities on the structure of cropland in ecological farms Ewa Pałka, Tourist attractiveness of protected areas in the multifuctional Świętokrzyskie Mts. Region.............................................. Ewa Baran, Bogumiła Grzebyk, Promotion of environmental and tourist assets by local government offices of the Podkarpackie municipalities...................... Arkadiusz Niedziółka, Determinants of the development of agritourist services in the Krakowsko-Częstochowska Upland................................. Dariusz Wojdan, Protection of the mountainous environment from the effects of car tourist traffic............................................... Patryk Brambert, Iwona Kiniorska, Ewa Nowak, State of spatial planning in the municipalities of the Świętokrzyskie Mts. Region............................ Nazar Kudla, The recreational potential of the Carpathian Region in the context of rural tourism development........................................... Daniel Puciato, The Regional Operational Program of the Opole Voivodship in 2007 2013 vs. tourism development in the area of the Opawskie Mts..................... Marek Pierzchała, Stanisław Niemtur, Longevity of Norway spruce needles during period of reduced vitality.......................................... 6 7 17 31 41 47 59 69 79 89 101 113 123

Wstęp Działalność turystyczna stała się współcześnie istotną dziedziną gospodarki. W ekonomice światowej szacuje się, że dochody z działalności turystycznej zajmują drugie miejsce po przemyśle elektronicznym i komputerowym, wyprzedzając takie dziedziny, jak przemysł petrochemiczny i samochodowy. W rozwoju gospodarczym turystyka staje się znaczącą gałęzią w skali makro oraz w układzie regionalnym i lokalnym. Jedną z głównych tendencji charakteryzujących współczesną gospodarkę na obszarach wiejskich jest rozwój turystyki na tych terenach oraz związanych z nią podmiotów gospodarczych. Proces ten jest pożądanym i wskazanym kierunkiem rozwoju obszarów wiejskich oraz jednym ze sposobów wielofunkcyjnego ich rozwoju. Sukces turystyki wiejskiej (w tym agroturystyki) w wielu krajach europejskich spowodował, że w Polsce, wzorem państw Europy Zachodniej, zaczęto ją dynamicznie rozwijać. Współcześnie turystyka wiejska jest dobrym sposobem zaangażowania mieszkańców wsi do realizacji idei ekorozwoju. Dużą rolę w rozwoju sektora turystycznego odegrało wprowadzenie możliwości pozyskiwania środków pomocowych Unii Europejskiej. Rozwój turystyki wiejskiej (w tym agroturystyki), obserwowany w Polsce od lat 90. XX wieku, nie przebiega jednakowo we wszystkich regionach kraju. Pod tym względem wyraźnie dominują obszary, które charakteryzują się szczególną atrakcyjnością turystyczną, a zwłaszcza walorami wypoczynkowymi, przyrodniczymi i krajobrazowymi. W ostatnich latach obserwuje się jednak znaczące uaktywnienie pod tym względem innych, mniej dotąd znanych obszarów kraju. Powyższej problematyce poświęcona została konferencja naukowa na temat: Agroturystyka szansą rozwoju obszarów górskich zorganizowana w Kielcach w dniach 18 19 maja 2010 roku. Jej organizatorami byli Sekcja Świętokrzyska Komitetu Zagospodarowania Ziem Górskich PAN, Instytut Geografii Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach oraz Oddział Kielecki Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Patronat honorowy objęła Wojewoda Świętokrzyski Pani Bożentyna Pałka- -Koruba. Kolejny 57 zeszyt Problemów Zagospodarowania Ziem Górskich jest zbiorem artykułów przygotowanych na ww. konferencję. Oddając w Państwa ręce niniejszą publikację, organizatorzy konferencji pragną podziękować Autorom prac, Recenzentom oraz Redakcji za duży wkład pracy związany z jej przygotowaniem. Ewa Pałka

INTRODUCTION Nowadays tourism has become a very important branch of the economy. It is estimated that globally tourism is the second most profitable industry, after electronics and computer high-tech, but ahead of the oil and automobile industries. Consequently, all development trends and plans recognize tourism s extraordinary significance both in the macro-economy and on a regional and local scale. The expansion of tourism into traditional rural areas and the increasing dependence of their economies on profits generated from servicing tourists is already in progress. This process is to be welcomed and encouraged as it puts rural development on the right track. Communities and regions that embrace tourism can become multifunctional. The rapid growth of rural tourism in Poland since the early 1990s has been inspired by the successes of this kind of entrepreneurship (especially agritourism) in Western Europe and greatly assisted by various EU funds and grants. In the Polish countryside rural tourism has also worked as a catalyst in the creation of grass-root support for the idea of eco-development. Although its place is now assured, rural tourism (including agritourism) has not managed to penetrated in equal measure all parts of Poland. It is certainly quite prominent in premium tourist regions that can attract visitors with their scenic beauty and recreational assets. Lately, however, other, less highly-rated areas have been making notable efforts to catch up with the traditional leaders. All these issues were discussed in a conference Agritourism a development opportunity for mountainous regions, organized in Kielce on 19 20 May 2010 by the Świętokrzyskie Section of the Commission for the Development of Mountainous Areas of the Polish Academy of Sciences (PAN), Institute of Geography of the Jan Kochanowski University in Kielce, and the Kielce branch of the Polish Geographical Society. The honorary patronage of the conference was accepted by Bożentyna Pałka-Koruba, Governor of the Świętokrzyskie Voivodship. The articles presented at that venue are published in this issue of Problems of Developing Mountainous Areas. At this point the Organizers would like to thank the Authors, Reviewers and the Editors for all their efforts in writing, reviewing and printing this collection of papers from the 2010 Conference. Ewa Pałka

PROBLEMY ZAGOSPODAROWANIA ZIEM GÓRSKICH Zeszyt 57 PAN, Komitet Zagospodarowania Ziem Górskich 2010 PL ISSN 0137-5423 Małgorzata Strzyż, Janina Wrońska-Kiczor AGROTURYSTYKA A ROZWÓJ GOSPODARCZY REGIONU ŚWIĘTOKRZYSKIEGO W opracowaniu podjęto próbę przedstawienia przedsiębiorczości agroturystycznej, jako jednej z form aktywności na wsi świętokrzyskiej. Charakterystyka uwarunkowań rozwoju turystyki wiejskiej, na tle mało dochodowego rolnictwa, potwierdziła słuszność wyboru tej działalności pozarolniczej, która staje się zarówno dodatkowym źródłem dochodów dla słabych ekonomicznie gospodarstw rolnych, jak również jest istotnym czynnikiem wpływającym na rozwój gospodarczy, społeczny i kulturotwórczy regionu. Słowa kluczowe: agroturystyka, gospodarstwa agroturystyczne, obszary wiejskie, źródła dochodu, walory turystyczne. Key words: agritourism, rural economy, profitability, diversification of rural tourism. I. WSTĘP Przemiany polityczne i społeczno-gospodarcze w kraju na przełomie wieków znalazły odbicie w rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich. Procesy integracyjne wpłynęły istotnie na zmniejszenie ekonomicznego znaczenia rolnictwa jako sektora gospodarki, co ograniczyło dochody ludności rolniczej. Przyspieszona dezagraryzacja wsi i malejące źródła utrzymania wymusiły na społeczności wiejskiej konieczność poszukiwania i podejmowania różnych form działalności pozarolniczej, w tym turystyki wiejskiej (agroturystyki). Zyskuje ona na przestrzeni ostatnich lat coraz większe zainteresowanie, gdyż należy do tanich, przyjaznych dla człowieka i środowiska form spędzania wolnego czasu. Ten rodzaj wypoczynku na wsi, w gospodarstwach rolnych na łonie natury, przyciąga rzesze turystów. Zasoby i walory turystyczne krainy świętokrzyskiej szczególnie predysponują ten region do rozwoju różnych form turystyki, w tym agroturystyki, która łączy usługi turystyczne z prowadzeniem działalności rolniczej. Rytm życia gospodarstwa, wyznaczony terminami prac polowych i porami obrządku przy zwierzętach gospodarskich, przejawiający się charakterystycznymi zapachami, barwami, dźwiękami, np. dźwiękiem baniek przy udoju, odgłosa-

8 Małgorzata Strzyż, Janina Wrońska-Kiczor mi bydła wypędzanego na pastwiska, pianiem kogutów, zapachem świeżego mleka itp. stanowi o niepowtarzalności i unikalności agroturystyki. Za gospodarstwo agroturystyczne uważa się więc taki podmiot gospodarczy, który obok działalności rolniczej świadczy usługi turystyczne, przygotowując zasoby naturalne i dobra materialne do zaspokojenia potrzeb turystów. Celem pracy jest próba przedstawienia uwarunkowań i możliwości rozwoju turystyki jako czynnika, który istotnie wpływa na rozwój gospodarczy regionu świętokrzyskiego. W tym celu przeprowadzono analizę porównawczą danych statystycznych w zakresie turystyki (tab. 3 i ryc. 1) oraz wybranych wskaźników ekonomiczno- -produkcyjnych rolnictwa na tle kraju (tab. 1 i 2). II. OBSZAR BADAŃ Podział fizyczno-geograficzny Polski pokazuje, że przeważająca część województwa świętokrzyskiego położona jest w obrębie podprowincji Wyżyny Małopolskiej. W jej skład wchodzą makroregiony: Wyżyna Przedborska, Wyżyna Kielecko-Sandomierska z Górami Świętokrzyskimi i Niecka Nidziańska (Kondracki 2000). Administracyjnie region podzielony jest na 13 powiatów i miasto Kielce na prawach powiatu i 102 gminy. Sieć osadniczą tworzy 31 miast i 2560 wsi. Obszary wiejskie regionu stanowią 97,6% jego ogólnej powierzchni, które zamieszkuje około 54,6% ogólnej liczby mieszkańców (2008 r.). Rozmieszczenie ludności na terenie regionu jest nierównomierne. Największe zaludnienie jest w gminach sąsiadujących z Kielcami i położonymi wokół większych miast, w północnej i centralnej części województwa. Ukształtowane pod wpływem czynników przyrodniczych, historycznych i rynkowych struktury gospodarcze województwa świętokrzyskiego są silnie zróżnicowane przestrzennie. Wynikają one w zarówno z małej i średniej przedsiębiorczości pozarolniczej, skupionej w sektorze gospodarki prywatnej, która koncentruje się w północnej i centralnej części regionu oraz wokół miasta Kielc. Na południu i południowym wschodzie regionu przeważa rolnictwo, które cechuje wyraźna specyficzność i odrębność uwarunkowana czynnikami przyrodniczymi oraz zespołem czynników społeczno-ekonomicznych (tradycyjną produkcją rolniczą i jej strukturą, rozdrobnieniem agrarnym, nadmiarem siły roboczej itd.). Produkcja rolnicza jest ściśle związana z jakością warunków przyrodniczych. Wskaźnik waloryzacji rolniczej jakości przestrzeni produkcyjnej wynosi 69,3 pkt. (M. Koziej, J. Wrońska 2001). Pomimo że region ma korzystne w skali kraju warunki przyrodnicze do prowadzenia produkcji rolniczej, to jednak, podobnie jak w innych województwach, przeżywa trudności wynikające zarówno z istoty tradycji gospodarowania w rolnictwie i stopnia wyposażenia technicznego gospodarstw, postępującej urbanizacji terenów wiejskich, niskiego poziomu wykształcenia mieszkańców wsi, jak i z małej skali produkcji, powodującej duże koszty jednostkowe jej prowadzenia. Wymiernym wskaźnikiem obrazującym poziom rozwoju gospodarczego jest wielkość udziału rolnictwa wraz z łowiectwem w tworzeniu PKB i w zatrudnieniu. Udział

Agroturystyka a rozwój gospodarczy regionu świętokrzyskiego 9 Tabela 1 Table 1 Udział rolnictwa województwa świętokrzyskiego na tle kraju w latach 1995 2006 (w %) Share of agriculture in the Świętokrzyskie Voivodship and in Poland s economy, 1995 2006 (%) 1995 2000 2002 2005 2006 Wyszczególnienie Specification województwo Voivodship kraj Poland województwo Voivodship kraj Poland województwo Voivodship kraj Poland województwo Voivodship kraj Poland województwo Voivodship kraj Poland Wartość dodana brutto Gross value added Pracujący w rolnictwie Persons employed in agriculture Wartość brutto środków trwałych Gross value of fixed assets Nakłady inwestycyjne Investment outlays 10,2 49,2 a * 3,0 a 6,8 26,8 12,4 3,3 5,5 48,6 4,0 3,2 3,5 25,3 7,5 1,9 5,1 34,8 9,7 3,6 3,1 17,4 7,2 2,1 6,3 33,1 9,1 3,2 4,5 17,0 6,5 2,3 6,2 32,5 8,9 3,0 4,3 15,7 6,3 2,2 Źródło: Obliczono na podstawie roczników statystycznych GUS za lata 1996, 2001, 2003, 2006 a) dane za 1996 r. Source: Compiled by the author on the basis of data from the GUS Statistical Yearbooks 1996, 2001, 2003, 2006 a). data from the 1996 Census Tabela 2 Table 2 Wartość produkcji globalnej, końcowej i towarowej w województwie świętokrzyskim na tle kraju w latach 2002 2006 (zł/ha UR) Value of gross output, final and marketed agricultural production in the Świętokrzyskie Voivodship and in Poland, 2002 2006 (zł/ha UR) Wyszczególnienie Specification Województwo świętokrzyskie Świętokrzyskie Voivodship Kraj Poland Lata Years Produkcja globalna Gross output Produkcja końcowa Gross final wartość w zł na 1 ha użytków rolnych value in zł/1ha of agricultural land Produkcja towarowa Gross marketed 2002 3505 2526 2227 2003 3707 2839 2270 2004 3794 2851 2332 2005 4215 3155 2661 2006 3891 3090 2726 2002 3540 2591 2223 2003 3420 2576 2270 2004 3674 2709 2297 2005 4046 3067 2621 2006 3803 3021 2665 Źródło: Obliczono na podstawie danych Banku Danych Regionalnych Urzędu Statystycznego w Kielcach 2009 Source: Compiled by the author on the basis of data from the Regional Databank of the Statistical Office in Kielce 2009

10 Małgorzata Strzyż, Janina Wrońska-Kiczor sektora rolnego w tworzeniu PKB w Polsce jest nadal znaczący, choć od początku transformacji znacznie się zmniejszył: z 11,8% w 1989 r. do 6% w 1996 r. i do 3,7% w 2006 r. Od lat 90. oraz po 2000 roku opłacalność produkcji rolniczej była niska, a trudności zbytu produktów wytworzonych w gospodarstwach rolnych wpłynęły na zmniejszenie (o ponad ½) udziału rolnictwa tworzonej wartości dodanej brutto (tab. 1). Udział regionu w produkcji globalnej rolnictwa wzrósł z 3,9% w 1999 r. do 4,3% w 2003 r., a następnie obniżył się do 3,6% w 2006 r. W porównaniu do innych regionów, Świętokrzyskie lokuje się pod tym względem na dwunastej pozycji, za woj. pomorskim. W latach 2003 2006 wartość produkcji globalnej, końcowej i towarowej w zł na 1 ha UR w regionie była wyższa od średniej w kraju (tab. 2). Z kolei udział globalnej produkcji rolniczej w województwie na tle kraju w 2006 r., wyniósł 3,6%. Niemal na tym samym poziomie kształtował się udział produkcji towarowej 3,6% w produkcji krajowej. Istotnym czynnikiem produkcji wpływającym na efektywność i konkurencyjność gospodarstw rolnych odgrywa kapitał ludzki. W latach 90. przeciętne zatrudnienie w regionie kształtowało się na poziomie 40 osób na 100 ha UR, przy średniej w kraju 23 osoby. Po roku 2000 zauważalny jest powolny proces zmniejszania zatrudnienia w rolnictwie. W regionie w 2007 r. na 100 ha UR przypadały 24 osoby, w kraju 12,9. Równocześnie zmniejszył się udział ludności związanej z rolnictwem z 21,5% w 1995 r. do 15,3% w 2007 r. Region cechuje wysoki odsetek osób czynnych zawodowo w rolnictwie 31,5% (w kraju 16%). Na tak wysokie zatrudnienie w rolnictwie złożyło się m.in. długotrwałe przeludnienie agrarne, sięgające okresu zaboru rosyjskiego, a od lat 90. utrata pracy przez ludność dwuzawodową w wyniku działania mechanizmów rynkowych. Reasumując, stwierdzić należy, że w rolnictwie rodzimym relacja występująca pomiędzy ziemią a kapitałem jest oceniana na dostateczny, zaś pomiędzy pracą a kapitałem oraz pracą a ziemią negatywnie (J. Wrońska-Kiczor 2010). III. ROZWÓJ TURYSTYKI NA WSI ŚWIĘTOKRZYSKIEJ Głównym źródłem ruchu turystycznego są walory turystyczne. Składają się na nie atrakcje naturalne (krajobraz, klimat), antropogeniczne (stworzone przez człowieka budynki i infrastruktura zabytkowa), kulturalne (tradycja i folklor, religia, muzea, imprezy specjalne) oraz społeczne (sposób życia mieszkańców i lokalnej społeczności). Atrakcje i walory turystyczne są podstawowymi składowymi wyróżniania regionów turystycznych. Ich mnogość i oryginalność przekłada się w znacznym stopniu na rozwój ruchu turystycznego, który musi być uzupełniany zagospodarowaniem turystycznym. Bez pełnego o wysokiej jakości zaplecza materialno-organizacyjno-technicznego, zarówno walory przyrodnicze jak i antropogeniczne pozostałyby niewykorzystane, a nawet niedostępne. Głównymi elementami zagospodarowania turystycznego są: walory turystyczne (przyrodnicze i historyczno-kulturowe, infrastruktura techniczno-ekonomiczna (ogólnego i specjalnego przeznaczenia).

Agroturystyka a rozwój gospodarczy regionu świętokrzyskiego 11 Członkostwo Polski w strukturach Unii Europejskiej stworzyło i umożliwiło ludności wiejskiej podjęcie wielu różnych form prowadzenia działalności poza rolnictwem, w tym także i działalności turystycznej. Rozwój sektora turystyki na terenach wiejskich stanowi również, wskutek wzrostu popytu, siłę napędową rozwoju produkcji roślinnej i zwierzęcej gospodarstw rolnych, a wysoka jakość i świeżość produktów nabywanych bezpośrednio w gospodarstwie pozwala uzyskiwać wyższe ceny. Stopniowo turystyka staje się jednym z głównych czynników pobudzających koniunkturę gospodarczą, wyzwalającym kolejne inicjatywy lokalnych społeczności przyczyniając się przez to do systematycznej poprawy materialnych warunków bytu rodzin wiejskich. Tabela 3 Table 3 Dynamika bazy noclegowej i stopnia wykorzystania miejsc noclegowych na obszarach wiejskich województwa świętokrzyskiego w latach 2005 2008 (%) Tourist accommodation availability and occupancy in rural areas of the Świętokrzyskie Voivodship, 2005 2008 (%) Wyszczególnienie Specification Województwo Voivodship Powiaty Poviats Obiekty Accommodation facilities to let Miejsca noclegowe Number of beds ogółem total w tym całoroczne of which open all year Korzystający z noclegów ogółem Arrivals staying overnight total Udzielone noclegi Overnight stays ogółem total w tym turyści zagraniczni of which foreign tourists Stopień wykorzystania miejsc noclegowych Occupancy 103,4 136,8 113,8 119,8 182,8 113,4 139,0 buski 250,0 743,1 743,1 577,0 1594,7 342,7 205,8 jędrzejowski 85,7 70,3 99,1 119,5 113,3 98,8 118,2 kazimierski 200,0 316,7 316,7 220,2 227,2 127,3 62,3 kielecki 108,3 105,3 111,9 101,6 98,1 159,2 90,5 konecki 80,0 99,5 92,2 125,2 131,2 150,5 121,7 opatowski 75,0 88,8 88,8 101,6 128,4 0 144,4 ostrowiecki 150,0 121,6 121,6 984,4 96,6 55,7 83,1 pińczowski 75,0 75,6 115,0 87,0 66,9 35,7 104,8 sandomierski 66,7 63,8 84,1 109,0 90,4 51,9 101,9 skarżyski 57,1 46,4 52,0 44,4 63,1 95,9 94,2 starachowicki 100,0 172,9 172,9 170,7 182,8 275,2 120,2 staszowski 83,3 56,3 110,1 123,6 137,6 80,1 146,1 włoszczowski 100,0 93,6 12,8 100,6 76,6 76,2 168,3 Źródło: Obliczono na podstawie danych Urzędu Statystycznego w Kielcach 2009 Source: Compiled by the author on the basis of data from the Statistical Office in Kielce 2009

12 Małgorzata Strzyż, Janina Wrońska-Kiczor W oparciu o analizę danych statystycznych w latach 2005 2008 zanotowano wzrost w liczebności obiektów i miejsc noclegowych (tab. 3). Z dynamiki bazy i stopnia wykorzystania miejsc noclegowych wynika, że rozwój turystyki na wsi świętokrzyskiej jest zróżnicowany przestrzennie. Większość obiektów noclegowych ulokowana jest na terenach powiatów: kieleckiego, koneckiego i buskiego, w których skupiona jest ponad połowa wszystkich miejsc noclegowych. Pomimo bardzo korzystnych warunków do uprawiania turystyki baza noclegowa jest w dalszym ciągu niewystarczająco rozwinięta (ryc. 1). W województwie (wg GUS, 2008 r.) znajdują się 123 obiekty WOJEWÓDZTWO VOIVODSHIP Ryc. 1. Udzielone noclegi na 1000 ludności w województwie świętokrzyskim w latach 2005 2008 Fig. 1. Overnight stays per 1000 in the Świętokrzyskie Voivodship in 2005 2008 Źródło: Powiaty województwa świętokrzyskiego w latach 2005 2008. Urząd Statystyczny Kielce, 163 166 Source: Powiats of the Świętokrzyskie Voivodship in 2005 2008. Statistical Office in Kielce, 163 166 noclegowe zbiorowego zakwaterowania (w Kielcach 23), co oznacza spadek o 6 w stosunku do 2005 r. Najwięcej jest ich w powiatach kieleckim i koneckim (52,8% liczby obiektów w regionie). O znacznej koncentracji bazy noclegowej świadczy również liczba obiektów w przeliczeniu na 100 km 2. Największą gęstością charakteryzują się powiaty: buski 1,5 i konecki 1,4, a małą wykazuje włoszczowski, w którym na 100 km 2 przypada jedynie 0,2 obiektu. Obiekty zbiorowego zakwaterowania dysponują 9,5 tys. miejsc noclegowych. W porównaniu z 2005 r. ich liczebność zwiększyła się o 13,8%, a w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców osiągnęła 74,5. Wskaźnik

Agroturystyka a rozwój gospodarczy regionu świętokrzyskiego 13 ten cechuje się znacznym zróżnicowaniem przestrzennym. Najwyższą liczbę miejsc noclegowych ma powiat buski 242,4 na 10 tys. mieszkańców, co daje mu wysoką lokatę wśród powiatów. Najmniejszą zaś posiadają powiaty: opatowski 15,6, kazimierski 21,5 i skarżyski 27 na 10 tys. mieszkańców. Stopień wykorzystania miejsc noclegowych w regionie (2008 r.) kształtuje się na poziomie 37,8% i w porównaniu z 2005 r. zwiększył się o 39%. Szczególnie duży wzrost notuje się w powiecie buskim, w którym relacja ta zwiększyła się ponad dwukrotnie (z 34,6% do 71,2%) i jest najwyższa w województwie. Najmniejsze wartości tego wskaźnika są w powiatach: kazimierskim 13,2%, włoszczowskim 13,8% i opatowskim 15,6%. W wielofunkcyjnym rozwoju obszarów wiejskich regionu, agroturystyka zajmuje istotne miejsce. Na rynku turystyki wiejskiej uczestniczą po stronie podażowej gminy, przedsiębiorstwa małego i średniego biznesu, które oferują różnorodne produkty turystyczne dla strony popytowej turystów. Ze względu na specyficzność warunków przyrodniczych i antropogenicznych, region świętokrzyski posiada szeroki i zasobny wachlarz atrakcji turystycznych, z najczystszymi ekologicznie (około 67% obszaru regionu objęte jest prawną ochroną przyrody) obszarami. Centralne położenie, atrakcyjność cenowa oraz wzrastająca łatwość dojazdu skłaniają coraz większe rzesze turystów do korzystania z wypoczynku w regionie świętokrzyskim. Obecność ich niemal przez cały rok stwarza większe możliwości prowadzenia przedsiębiorczości agroturystycznej. Rozwój agroturystyki w województwie datuje się od 1993 r. Pierwsze większe skupiska gospodarstw agroturystycznych były położone w Górach Świętokrzyskich, w powiecie kieleckim. W ciągu jednej dekady nastąpił dynamiczny ich wzrost o około 2,5 razy. Z badań ankietowych E. Pałki (2009) wynika, że oferta agroturystyczna na tym terenie jest już dobrze ukształtowana i odznacza się stosunkowo dużą różnorodnością. Prawie na obszarze ¾ regionu (71 gmin) zarejestrowanych jest obecnie 418 gospodarstw agroturystycznych, w tym najwięcej (38% ich liczby) w powiecie kieleckim. Działalność agroturystyczna najaktywniej rozwija się na terenie 14 gmin (powiaty kielecki i buski), w których skupionych jest ponad połowa gospodarstw, z dużą bazą miejsc noclegowych około 56% (Kamińska, Pałka-Łebek 2009). Oferowanie turystom podstawowych składników produktu turystycznego (tj. nocleg, wyżywienie) jest sposobem wykorzystania potencjału gospodarstwa rodzinnego i źródłem dochodów. Ponadto zaspokajanie różnorodnych potrzeb turystów w zakresie rekreacji i ciekawego spędzania czasu wolnego rodzi dalsze możliwości zatrudnienia i dodatkowych dochodów. Usługi w zakresie przewodnictwa wycieczek pieszych, rowerowych czy konnych, organizowanie kuligów i wspólnej zabawy przy ognisku, prezentacja lokalnego folkloru, występy artystyczne, prowadzenie pokazów i nauczanie przyrządzania regionalnych potraw, tradycyjnych sposobów przetwórstwa żywności, lokalnego rzemiosła, to przykłady całej gamy możliwości aktywizacji społeczności wiejskiej poprzez agroturystykę. Sukcesywnie rozwijająca się baza noclegowa, przedsiębiorczość agroturystyczna, znaczna baza firm transportowych i coraz więcej obiektów tworzących zago-

14 Małgorzata Strzyż, Janina Wrońska-Kiczor spodarowanie turystyczne (np. wyciągi narciarskie, stacje paliw) czynią, że Kraina Świętokrzyska staje się regionem turystycznym o lokalnym, regionalnym i krajowym zasięgu. Analiza porównawcza w zakresie stanu i dynamiki zmian w zakresie turystyki oraz wybranych wskaźników ekonomiczno-produkcyjnych wykazała, że na wzrost poziomu rozwoju regionu świętokrzyskiego turystyka wiejska, w tym zwłaszcza agroturystyka, odgrywa istotną rolę. Systematyczny wzrost liczebności gospodarstw agroturystycznych oraz jakość świadczonych usług dla turystów wpływa nie tylko na wzrost dochodów mieszkańców wsi, ale i także na zrównoważony i gospodarczy rozwój obszarów wiejskich. Dalszy wzrost ruchu turystycznego poprzez wykorzystanie warunków do uprawiania różnych form turystyki, m.in.: wypoczynkowej, uzdrowiskowej, edukacyjnej jest możliwy poprzez wsparcie władz i samorządów lokalnych. Ich działania powinny zmierzać do kreowania wizerunku turystycznego całego regionu. Włączenie się władz, stowarzyszeń lub organizacji turystycznych w realizację tego przedsięwzięcia może stworzyć nowy impuls do rozwoju innych gospodarstw agroturystycznych, w szczególności poprzez profesjonalnie opracowany plan promocji i pomoc w rozwijaniu produktu. Instytut Geografii Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy, Kielce Recenzent: Prof. dr hab. Marian Koziej LITERATURA Kamińska W., Pałka-Łebek E., 2009, Miejsce turystyki w rozwoju obszarów wiejskich. Przykład województwa świętokrzyskiego, red. W. Kamieński i M. Mularczyk. Współczesne procesy urbanizacji obszarów wiejskich, Kielce, UH-P IG: 125 140. Kondracki J., 2000, Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa: 257 270. Pałka E., 2009, Rozwój agroturystyki w regionie Gór Świętokrzyskich, Probl. Zagosp. Ziem Górsk., 56: 166 167. Koziej M., Wrońska J., 2001, Kierunki rozwoju rolnictwa w województwie świętokrzyskim [w:] Regionalne przemiany strukturalne rolnictwa i obszarów wiejskich w aspekcie integracji Polski z Unią Europejską, Zesz. Nauk. AR w Krakowie, 377: 401 410. Wrońska-Kiczor J., 2010, Przemiany struktury obszarowej indywidualnych gospodarstw rolnych w regionie rozdrobnionego rolnictwa na przykładzie województwa świętokrzyskiego (dysertacja doktorska, 23.02.2010 r.), Uniwersytet Rolniczy, Kraków.

Agroturystyka a rozwój gospodarczy regionu świętokrzyskiego 15 MAŁGORZATA STRZYŻ, JANINA WROŃSKA-KICZOR AGRITOURISM AND THE ECONOMIC DEVELOPMENT OF THE ŚWIĘTOKRZYSKIE VOIVODSHIP Summary This is an attempt at examining the development of agritourism treated as one of the forms of economic activity in the rural areas of the Świętokrzyskie Region. The political, social and economic changes of Poland s transformation and integration with the European Union have adversely affected the Polish countryside. The re-introduction of a model of capitalism based on free market orthodoxies has taken a heavy toll on the national economy, and especially agriculture. The profitability of agricultural production has declined, the rural population has been impoverished and vast areas of cropland have fallen out of cultivation. As for many farmers traditional agricultural production had practically ceased to offer a dependable source of income, they turned their attention other forms of economic activity, among them rural tourism and agritourism. The shift to rural tourism is most conspicuous in areas noted for their tourist attractions and amenities, eg. the powiats of Busko, Kielce, and Końskie. There the steady increase in the number of agrifarms from 50 in 1994 to 418 in 2008 combined with greater availability of better quality services has resulted in higher incomes of individual agrifarmers. The arrival of agritourism has also had a knock-on effect on the overall level of economic activity, quality of life, and the social and cultural development of the local communities. It is to be expected tourism (which may well evolve more diversified forms of leisure activities, health-resort holidays, or business and educational tours) will play an ever increasing role in the life and the economy of the rural parts of the Świętokrzyskie Voivodship. Institute of Geography University of Humanities and Sciences, Kielce

16 Małgorzata Strzyż, Janina Wrońska-Kiczor

PROBLEMY ZAGOSPODAROWANIA ZIEM GÓRSKICH Zeszyt 57 PAN, Komitet Zagospodarowania Ziem Górskich 2010 PL ISSN 0137-5423 Danuta Calińska-Rogala, Franciszek Gospodarczyk Agroturystyka na Ziemi Kłodzkiej i perspektywy jej rozwoju Opracowanie dotyczy rozwoju agroturystyki na Ziemi Kłodzkiej. W części wstępnej dokonano krótkiej charakterystyki turystycznej regionu ze szczególnym uwzględnieniem położenia geograficznego i geopolitycznego, a przede wszystkim zróżnicowanego bogactwa walorów turystycznych, zarówno przyrodniczych i przyrodniczo-kulturowych. Podkreślono przeszłość historyczną regionu, ze wskazaniem cennych zabytków architektury i bogatych walorów specjalistycznych. Zasadniczą częścią opracowania jest podkreślenie roli gospodarstw agroturystycznych znajdujących się na Ziemi Kłodzkiej, które zajmują ważne miejsce w strategii rozwoju kłodzkiej wsi. Dokonano oceny tych gospodarstw, uwzględniając oferowane usługi, ich standard, jak również sposób funkcjonowania. Szczególną rolę w promocji i doradztwie działalności gospodarstw agroturystycznych pełnią zorganizowane stowarzyszenia, przy współpracy z Dolnośląską Organizacją Turystyczną i wsparciu DODR, co podkreślono w opracowaniu. W końcowej części pracy zwrócono uwagę na mocne i słabe strony agroturystyki Ziemi Kłodzkiej oraz perspektywy rozwoju. Słowa kluczowe: agroturystyka, Ziemia Kłodzka, walory turystyczne, stowarzyszenia agroturystyczne. Key words: agritourism, the Kłodzko Region, tourist values, agritourism associations. I. WPROWADZENIE Ziemia Kłodzka posiada dogodne warunki rozwoju turystyki na obszarach wiejskich. Walory przyrodniczo-krajobrazowe, zachowane dziedzictwo kultury, bogata i różnorodna spuścizna poszczególnych społeczności, znajduje swoje odzwierciedlenie w postaci licznych zabytków i obiektów dóbr kultury. Turystyka wiejska, w tym agroturystyka jest istotnym elementem zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich. Istniejący potencjał gospodarstw rolnych z dużymi zasobami mieszkaniowymi stwarza ciągle nowe możliwości rozwoju i doskonalenia agroturystycznego produktu turystycznego. Stale powiększająca się liczba gospodarstw agroturystycznych świadczy o atrakcyjności i opłacalności przedsięwzięcia. Zainteresowanie agroturystyką rośnie niezmiennie od dziesięciu lat, należy ona do jednej z najbardziej popularnych form turystyki w kraju, jak i za granicą; preferowana jest

18 Danuta Calińska-Rogala, Franciszek Gospodarczyk zarówno przez rodziny z dziećmi, jak i osoby czynne zawodowo, które szukają odpoczynku od zgiełku i szybkiego miejskiego sposobu życia. Coraz częściej turyści doceniają ciszę, bliski kontakt z naturą, sprzyjający klimat oraz zróżnicowany wiejski krajobraz, który sprzyja regeneracji sił psychicznych i fizycznych, co korzystnie wpływa na zdrowie. Wypoczynek na wsi stwarza możliwości obcowania z przyrodą, a także dostarcza miejsc pracy i dodatkowego dochodu rolnikom, poprawia sytuację finansową rodzin w gospodarstwach. Rozwój turystyki wiejskiej jest szansą dla indywidualnych gospodarstw rolnych, ale także dla całych wsi i gmin. Agroturystyka stwarza całkowicie odmienne i nowe możliwości zagospodarowania oraz użytkowania przestrzeni wiejskiej, infrastruktury lokalnej, zabudowań rolniczych. Uzyskiwane dodatkowe dochody przez rolników są bodźcem do aktywizacji gospodarczej obszarów wiejskich. Stymulują rozwój usług towarzyszących w rejonie. Agroturystyka jest również szansą dla mieszkańców wsi na nawiązanie nowych kontaktów, wymianę poglądów, wyrównanie poziomu edukacji, czy na zaszczepienie działań proekologicznych, może wyzwolić chęć do zdobycia nowej wiedzy i zachęcić do jej pogłębiania i doszkalania się. II. Charakterystyka turystyczna regionu Ziemia Kłodzka pokrywa się obszarowo z powiatem kłodzkim, leży w południowo-zachodniej części Polski, w obrębie łańcucha górskiego Sudetów Środkowych i Wschodnich. Wyodrębniona jest fizjograficznie i funkcjonalnie w południowo- -wschodniej części województwa dolnośląskiego, jako największy powiat o powierzchni 1642 km 2, zamieszkiwany przez 180 tys. mieszkańców i obejmujący czternaście gmin, z czego dwanaście to gminy górskie: Bystrzyca Kłodzka, Duszniki Zdrój, Kłodzko, Kudowa Zdrój, Lądek Zdrój, Lewin Kłodzki, Międzylesie, Nowa Ruda, Polanica Zdrój, Radków, Stronie Śląskie, Szczytna. Kłodzko, miasto powiatowe o ponad 1000-letniej historii, stanowi centrum administracyjne i komunikacyjne całego obszaru. Powiat kłodzki otoczony jest górami, stanowiącymi naturalną granicę. Część centralną stanowi Kotlina Kłodzka, otoczona od zachodu Górami Bystrzyckimi, Górami Orlickimi i Górami Stołowymi, od północy Górami Sowimi i Górami Bardzkimi, od wschodu Masywem Śnieżnika, Górami Bialskimi i Górami Złotymi. Szczytami gór po zachodniej, południowej i wschodniej granicy powiatu przebiega granica państwa z Republiką Czeską o długości 190 km. Korzystne geograficzne i geopolityczne położenie Ziemi Kłodzkiej, a przede wszystkim zróżnicowane bogactwo walorów turystycznych, zarówno wypoczynkowych, krajoznawczych (przyrodniczo-kulturowych), jak i specjalistycznych, w połączeniu z dobrą siecią komunikacyjną regionu i dogodną możliwością zakwaterowania wpływa na to, że jest to jeden z najatrakcyjniejszych regionów turystycznych

Agroturystyka na Ziemi Kłodzkiej i perspektywy jej rozwoju 19 naszego kraju. Chętnie odwiedzany jest o każdej porze roku przez turystów krajowych, jak i zagranicznych. Na atrakcyjność regionu składa się m.in. urozmaicona rzeźba terenu, a wraz z nią bogactwo krajobrazu, o czym świadczą liczne trasy turystyczne i punkty widokowe. Najatrakcyjniejszą krajobrazowo grupę skał stanowią formacje Gór Stołowych: Szczeliniec Wielki i Błędne Skały. Bogate walory przyrodnicze chronione są m.in. w Parku Narodowym Gór Stołowych, w Parku Krajobrazowym Gór Sowich, w Śnieżnickim Parku Krajobrazowym (Rezerwat Jaskini Niedźwiedziej, Rezerwat Śnieżnej Białki, Rezerwat Śnieżnik Kłodzki, Nowa Morawa, Rezerwat Wodospad Wilczki, Rezerwat Torfowisk pod Zieleńcem), a także w obszarach Natury 2000. Do przyrodniczych osobliwości krajobrazowych należy m.in.: Wodospad Wilczki, rezerwaty torfowiskowe z reliktową florą tundrową (Topielisko w Górach Bystrzyckich i Wielkie Torfowisko Batorowskie w Górach Stołowych) oraz jaskinie: Niedźwiedzia w Kletnie i Radochowska k. Lądka Zdroju. Występowanie źródeł wód mineralnych i łagodnego klimatu wpłynęło na rozwój funkcji uzdrowiskowych. Kotlina Kłodzka stanowi największy w Sudetach kompleks uzdrowiskowy, w skład którego wchodzą uzdrowiska: Polanica Zdrój, Kudowa Zdrój, Duszniki Zdrój, Lądek Zdrój, Długopole Zdrój. Ponadto funkcje stacji klimatycznych spełniają: Zieleniec w Górach Orlickich, Międzygórze w Masywie Śnieżnika i Sokolec w Górach Sowich. Z walorami klimatycznymi wiąże się utrzymująca się ponad sto dni pokrywa śnieżna, co stwarza dobre warunki do rozwoju turystyki i sportów zimowych. Ośrodkami sportów zimowych o znaczeniu krajowym jest Zieleniec w Górach Orlickich i Czarna Góra w Masywie Śnieżnika. Ciekawą przeszłość historyczną regionu dokumentują liczne zabytki architektury, wśród których wyróżniamy fortyfikacje, twierdze, zabytkowe pałace, zamki, wieże widokowe i zabytki sztuki sakralnej. Do najatrakcyjniejszych obiektów należą m.in.: Twierdza Kłodzka z podziemnymi kazamatami, Trasa Tysiąclecia w Kłodzku, Bazylika w Wambierzycach, Podziemia Walimia, Podziemia Osówki, Muzeum Górnictwa w Nowej Rudzie, nieczynna Kopalnia Uranu w Masywie Śnieżnika, wiadukt Kolejowy w Lewinie Kłodzkim, Muzeum Papiernictwa w Dusznikach Zdroju, Muzeum Filumenistyczne i fortyfikacje miejskie w Bystrzycy Kłodzkiej, Kaplica Czaszek w Czermnej, skansen w Pstrążnej, zabudowa tyrolska w Międzygórzu, zabytkowe układy urbanistyczne Kłodzka, Dusznik czy Lądka Zdroju i wiele innych atrakcji kulturowych. Na Ziemi Kłodzkiej od XII w. rozwinął się również ruch pielgrzymkowy związany z kultem Maryjnym w Bardzie Śląskim, Marii Śnieżnej na Iglicznej czy w Wambierzycach, zwanych Dolnośląską Jerozolimą. Organizowane są cykliczne imprezy o znaczeniu krajowym i regionalnym (Międzynarodowy Festiwal Chopinowski w Dusznikach Zdroju, Przegląd Filmów Górskich im. Andrzeja Zawady w Lądku Zdroju, Święto Twierdzy Kłodzkiej, Lądeckie lato baletowe i festiwal tańca w Lądku Zdroju). Na Ziemi Kłodzkiej występują także bogate walory specjalistyczne, odpowiadające poszczególnym rodzajom turystyki aktywnej, są to m.in.: trasy biegowe, szlaki

20 Danuta Calińska-Rogala, Franciszek Gospodarczyk Ryc. 1. Subregiony województwa dolnośląskiego Fig. 1. Subregions of the Lower Silesia Voivodship Źródło/Source: Dolnośląska Organizacja Turystyczna rowerowe, stoki narciarskie, tory saneczkowe, skałki do wspinaczki, rzeki, górskie strumienie i stawy do wędkowania, tereny myśliwskie. Dla miłośników turystyki konnej i rowerzystów niezbyt strome tereny są korzystnym miejscem wycieczek, sprzyja temu gęsta sieć dróg i ścieżek, często rzadko uczęszczanych, z których rozciągają się piękne widoki na okoliczne pasma górskie. Powiat kłodzki posiada bogate tradycje w obsłudze ruchu turystycznego o znaczeniu międzynarodowym, zarówno w turystyce wypoczynkowej, uzdrowiskowej, jak i krajoznawczej. Przez jego obszar prowadzą znaczące międzynarodowe szlaki turystyczne. Najwięcej szlaków turystycznych znajduje się w okolicach Radkowa i Wambierzyc, gdzie przechodzą znakowane trasy z Gór Stołowych w kierunku Gór Sowich, oraz w rejonie Kłodzka i Bystrzycy Kłodzkiej. Nie bez znaczenia na turystyczną rangę regionu pozostaje bliska odległość aglomeracji wrocławskiej, jak również sąsiadujące z Kotliną Kłodzką atrakcje,

Agroturystyka na Ziemi Kłodzkiej i perspektywy jej rozwoju 21 m.in.: nowożytna górska twierdza w Srebrnej Górze, Kopalnia Złota w Złotym Stoku, Krzywa Wieża w Ząbkowicach Śląskich, Zamek w Kamieńcu Ząbkowickim, Opactwo Cystersów w Henrykowie, Arboretum w Wojsławicach, Anderspaskie i Teplickie Skalne Miasto w Czechach czy zbiorniki wodne w Nysie i Otmuchowie. III. Możliwości wypoczynku W gospodarstwach agroturystycznych Na początku lat dziewięćdziesiątych na Dolnym Śląsku funkcjonowało zaledwie 30 gospodarstw agroturystycznych, obecnie według danych statystycznych jest ich 570 i oferują 7500 miejsc noclegowych, co w przeliczeniu na jedno gospodarstwo stanowi 13 15 miejsc. Według danych uzyskanych z Dolnośląskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego Polacy obecnie preferują: wieś o wyglądzie tradycyjnym, w której mieszkają głównie rolnicy, ludzie żyją skromniej, dobrze się znają, wspólnie się bawią i świętują, gdzie mieszkańcy pielęgnują dawne tradycje, działają wspólnie na rzecz środowiska i rolnicy produkują dobrą, zdrową żywność (Broniec, Serafinowicz 2009). Najwięcej kwater agroturystycznych (około 80%) znajduje się na terenach typowo górskich, w powiatach: kłodzkim, jeleniogórskim i wałbrzyskim. Na tych terenach, głównie ze względu na duży potencjał rekreacyjny sezon turystyczny trwa cały rok. Dolno- Tabela 1 Table 1 Liczba gospodarstw agroturystycznych wg gmin powiatu kłodzkiego Number of tourist farms in the Kłodzko Region Lp. No Gmina Municipality Liczba gospodarstw Number of tourist farms 1. Duszniki Zdrój 4 2. Kudowa Zdrój 4 3. Lewin Kłodzki 5 4. Polanica 4 5. Radków 39 6. Szczytna 12 7. Kłodzko 13 8. Nowa Ruda 11 9. Bystrzyca Kłodzka 50 10. Międzylesie 16 11. Lądek Zdrój 17 12. Stronie Śląskie 25 Źrodło: Opracowanie własne na podstawie danych DODR (2010 r.) Source: Compiled by the author on the basis of DODR data (2010)

22 Danuta Calińska-Rogala, Franciszek Gospodarczyk śląska Organizacja Turystyczna, biorąc pod uwagę terytorium występowania agroturystyki, wyróżnia na Dolnym Śląsku 13 subregionów. Jednym z nich jest Ziemia Kłodzka (Wilk 2010). Agroturystyka stanowi ważne miejsce w strategii powiatu kłodzkiego i rozwoju kłodzkiej wsi. Jest to ważny obszar, szczególnie ze względu na wysoką wartość walorów przyrodniczych i kulturowych, umożliwiający obsługę turystyczną dla różnych form i kategorii turystyki. Na Ziemi Kłodzkiej funkcjonuje 200 gospodarstw agroturystycznych oferujących ponad 2650 miejsc noclegowych, z czego 45 to gospodarstwa ekologiczne (Broniec, Serafinowicz 2009). Najobszerniejszą bazą noclegową dysponują następujące krainy geograficzne: Masyw Śnieżnika i Góry Bialskie 54, Góry Sowie 52, Góry Stołowe 64. Dla porównania, w Karkonoszach i Kotlinie Jeleniogórskiej 53, natomiast w Górach i Pogórzu Izerskim 49. Według własnych obserwacji, dokonanych w terenie, wśród kwater agroturystycznych występują zarówno obiekty sezonowe, jak i całoroczne. Najwięcej z nich znajduje się na terenach typowo górskich, charakteryzujących się doskonałymi warunkami przyrodniczo-geograficznymi. Wielu rolników wykorzystuje do swojej oferty agroturystycznej naturalne warunki środowiska, m.in.: bogatą sieć hydrologiczną, zróżnicowanie wysokości, sprzyjające warunki klimatyczne, bogatą florę i faunę. Gospodarze prowadzący agroturystykę dzielą się na dwie grupy: ludzi związanych z pracą na roli od pokoleń i przejęciem najczęściej gospodarstwa od najbliższych oraz na ludność napływową z miasta. Osoby zamożne, szczególnie ci którzy posiadają wolne zawody, w poszukiwaniu kontaktu z naturą, nabyły nieruchomości wraz z wymaganym gruntem i zajęły się prowadzeniem działalności agroturystycznej. Od kilku lat jest to modny sposób na tworzenie miejsca do spędzania wakacji i weekendów dla rodziny i grona przyjaciół oraz ich znajomych. Proces ten prowadzi do wzrostu zainteresowania turystyką wiejską, a rola rolników w tym modelu sprowadza się najczęściej do dozoru posesji i sprzedaży artykułów rolnych. Różnice pomiędzy pochodzeniem uwidaczniają się w podejściu do kultury rolnej, jak i również w sposobie funkcjonowania i standardzie oferowanych usług w gospodarstwie rolnym. Osoby napływowe często realizując własne marzenia i plany (m.in.: prowadzenie stadniny koni, pracowni artystycznych) w celu poprawienia warunków życia decydują się na prowadzenie działalności agroturystycznej. Sprzyja temu dużo większa sieć kontaktów i znajomości niż w przypadku tak zwanych tradycyjnych rolników. Coraz mniej funkcjonuje gospodarstw z tak zwanego prawdziwego zdarzenia, z różnorodną produkcją zwierzęcą. Ograniczona jest również własna produkcja roślinna, co wpływa na podwyższenie kosztów wyżywienia turystów. Na podstawie wyników ankietowych, przeprowadzonych w 2009 r. przez pracowników Dolnośląskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego, na terenie województwa dolnośląskiego przyczyną zaangażowania rdzennych rolników w turystykę, jako poszukiwanie nowych źródeł dochodu, jest przede wszystkim: mały areał gruntów rolnych

Agroturystyka na Ziemi Kłodzkiej i perspektywy jej rozwoju 23 (88% ankietowanych gospodarstw stanowiły gospodarstwa o pow. do 20 ha), gorsza jakość gleb, niższe plony, skrócony okres wegetacji w gospodarstwach górskich i podgórskich, niedostateczne wpływy pieniężne z produkcji rolnej (Broniec, Serafinowicz 2009). Standard oferowanych noclegów jest bardzo zróżnicowany, od podstawowego po wysokiej klasy apartamenty. Oprócz zakwaterowania i wyżywienia wachlarz usług dodatkowych jest bardzo zróżnicowany. Do najczęściej oferowanych na Ziemi Kłodzkiej należy zaliczyć: wypożyczanie sprzętu turystycznego (rowerów, nart, sanek), przewodnictwo w wycieczkach pieszych i wyjazdowych, jazda konna, wędkowanie w przydomowych stawach, obserwacje zwierzyny łownej, kuligi, przejazdy bryczką, imprezy biesiadne, ogniska, wspólne grillowanie, pieczenie barana, tematyczne warsztaty edukacyjne (ceramiczne, tkackie, rzeźbiarskie, wikliniarskie, wyroby sera, wypiek chleba), wspólne zbieranie runa leśnego, sprzedaż pamiątek, ziół, produktów rolnych czy pracę w gospodarstwie (m.in. pomoc przy karmieniu zwierząt, rąbaniu drewna, pomoc w pracach sezonowych: żniwach, sianokosach itd.). Niestety mało który gospodarz oferując specjalistyczne usługi dodatkowe, ma stosowne uprawnienia, m.in. licencjonowanej kadry turystycznej: pilota czy przewodnika sudeckiego, zgodnie z obowiązującymi wymogami Ustawy o usługach turystycznych z 29.08.1997 r. wraz z późniejszymi zmianami, czy uprawnienia instruktora jazdy konnej. Nieliczni korzystają z usług osób o odpowiednich kwalifikacjach. Wysokość cen za proponowane świadczenia oferowane przez rolników w gospodarstwach agroturystycznych jest konkurencyjna w porównaniu z innymi obiektami noclegowymi funkcjonującymi na Ziemi Kłodzkiej. Ceny nie są narzucane z góry, wyznaczają je sami gospodarze. Średni dzienny koszt pobytu w gospodarstwie agroturystycznym waha się od 20 do 40 złotych, natomiast koszt całodniowego wyżywienia od 18 do 30 złotych. Wg badań ankietowych prowadzonych przez DODR dochody z tej działalności wynoszą ok. 36% wszystkich dochodów gospodarstwa. Obłożenie roczne nie jest za wysokie, bo jedynie ok. 15%, z czego ok. kolejnych 15% stanowią turyści zagraniczni, głównie z Niemiec. W pracę przy prowadzeniu działalności agroturystycznej zaangażowane są 1 2 osoby. Większość rdzennych rolników ma jedynie wykształcenie zawodowe. Prawdziwą bolączką jest niski poziom znajomości języków obcych i stosowania najnowszych e-technologii, co hamuje przyjmowanie rezerwacji od osób z zagranicy. Większość gospodarstw posiada jednak dostęp do sieci internetowej i reklamę swojego gospodarstwa na stronach internetowych, 65,5% posiada własne strony. Najpopularniejszym źródłem przekazu informacyjno-promocyjnego jest marketing szeptany, czyli przekaz słowny znajomym, rodzinie; większość gospodarstw (ok. 64%) ma własne foldery bądź ulotki (Broniec, Serafinowicz 2009). Od 1999 r. istnieje również baza gospodarstw w Internecie, na bieżąco aktualizowana wspólnie ze stowarzyszeniami i przy współpracy z Dolnośląską Organiza-

24 Danuta Calińska-Rogala, Franciszek Gospodarczyk cją Turystyczną. DOT prowadzi również prezentację ofert agroturystycznych na krajowych i zagranicznych targach turystycznych, m.in. w Berlinie, Poznaniu, Warszawie, Wrocławiu, Pradze, uczestniczy w piknikach i imprezach regionalnych oraz lokalnych. Rolnicy mogą liczyć na pomoc oraz wsparcie Dolnośląskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego i jego placówek terenowych. DODR doradza, szkoli nowych rolników do prowadzenia usług agroturystycznych. Szkolenia obejmują swoim programem przepisy prawne, podatkowe, możliwości mieszkaniowe, oferowane usługi, aż po stworzenie nowego produktu turystycznego. Szkolenia adresowane są do osób zaczynających, jak i prowadzących ten rodzaj przedsiębiorczości, członków stowarzyszeń i przedstawicieli samorządów. Zainteresowanie szkoleniami jest duże, o czym świadczą dane statystyczne: w latach 2006 2007 zorganizowano 140 szkoleń pt. Agroturystyka jako dodatkowe źródło dochodu dla wiejskich gospodarstw domowych, w których uczestniczyło 2695 mieszkańców wsi (Broniec, Serafinowicz 2009). Organizowane są wyjazdy studyjne do najlepszych gospodarstw (m.in. do Wambierzyc), a także udzielane porady w sprawie otrzymania pomocy z funduszy unijnych. Częstą barierą dla rozpoczynających działalność agroturystyczną rolników jest brak wymagającego 50% wkładu własnego; nie każdy gospodarz decyduje się na proponowane przez banki preferencyjne kredyty pod hipotekę. Szansą na zmiany są powołane w gminach lokalne grupy działania. Poprzez realizację strategii rozwoju LSR w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 2013, przedsięwzięcia promujące odnowę wsi mają na celu pobudzanie i wykorzystywanie drzemiącego potencjału obszarów wiejskich. W realizacji programu PROW 2007 2013, rolnicy mogą otrzymać pomoc przy realizacji działań osi 3 i 4 Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej, Tworzenie mikroprzedsiębiorstw, Odnowa i rozwój wsi oraz tzw. małe projekty wdrażane przy udziale LGD. Na Ziemi Kłodzkiej działają m.in.: Lokalna Grupa Działania,,Fundacja Kłodzka Wstęga Sudetów, Lokalna Grupa Działania QWsi i Lokalna Grupa Działania,,Partnerstwo Sowiogórskie. Corocznie na Dolnym Śląsku organizowane są liczne konkursy, np.: Najlepiej zorganizowane gospodarstwo agroturystyczne w ramach krajowej akcji Zielone lato, Pamiątka turystyczna z Dolnego Śląska, Najładniejsza zagroda, Nasze kulinarne dziedzictwo, Piękna wieś dolnośląska 2009, a także takie imprezy, jak: Stoły Wielkanocne, konkurs na najpiękniejszą palmę, Potrawy regionalne-specjalność kulinarna w gospodarstwie agroturystycznym, Dożynki, Święto pieczonego ziemniaka, Wigilie Bożonarodzeniowe. Najpiękniejszą zagrodą w konkursie Piękna wieś dolnośląska 2009 zostało wybrane gospodarstwo ze wsi Wojbórz gm. Kłodzko. Na terenie na Ziemi Kłodzkiej działa obecnie pięć stowarzyszeń agroturystycznych: Sudeckie Stowarzyszenie Agroturystyczne Masywu Śnieżka, Sudeckie Stowarzyszenie Turystyki Wiejskiej Zdroje z gminy Lewin Kłodzki (oba należą do