Wychod stwo polskie w Brazylii. Stan bada nad zagadnieniem

PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana D ugosza w Cz stochowie Seria: Zeszyty Historyczne 2010, z. XI Magdalena MICHALIK-SZTUMSKA Akademia im. Jana D ugosza w Cz stochowie Wychod stwo polskie w Brazylii. Stan bada nad zagadnieniem Od czasu odkry geograficznych w Amerykach do drugiej po owy XIX w. Polacy nielicznie i do przypadkowo przybywali do Ameryki aci skiej. W tej grupie znale li si mi dzy innymi: uczestnicy holenderskiej ekspedycji wys anej do Brazylii przeciw Hiszpanii i Portugalii w pierwszej po owie XVII w.; legioni ci z armii napoleo skiej; Polacy, którzy wzi li udzia w walkach o wyzwolenie Ameryki Po udniowej i rodkowej spod hiszpa skiego panowania w pocz tkach XIX w.; uczestnicy francuskiej interwencji zbrojnej na terenie Meksyku w latach sze dziesi tych XIX w.; wychod cy polityczni po powstaniu listopadowym; podró nicy, badacze, in ynierowie 1. Masowa emigracja ekonomiczna, g ównie ch opskich wychod ców z ziem polskich do Ameryki aci skiej, kieruj ca si zw aszcza do Brazylii, ale z czasem tak e do Argentyny, obj a okres od ko ca lat sze dziesi tych XIX w. do momentu wybuchu II wojny wiatowej. Szacuje si, i wówczas do Brazylii przyby o oko o 150 tys. osób, przy czym zdecydowana wi kszo do 1914 r. (ok. 110 tys.) 2. Ten e ruch wychod czy mia przede wszystkim osiedle czy charakter. W wieku XX do Brazylii z ziem polskich kierowa y si równie grupy wychod stwa politycznego. W ród nich wyra nie wyodr bni y si dwie: grupa 1 2 M. Kula, Ameryka bliska i daleka, [w:] Emigracja, Polonia, Ameryka aci ska. Procesy emigracji i osadnictwa Polaków w Ameryce aci skiej w wiadomo ci spo ecznej, red. T. Paleczny, Warszawa 1996, s. 55 60. J. Mazurek, Kraj a emigracja: ruch ludowy wobec wychod stwa ch opskiego do krajów Ameryki aci skiej (do 1939), Warszawa 2006, s. 9.

324 Magdalena MICHALIK-SZTUMSKA emigrantów zwi zanych z ruchem socjalistycznym, która nap yn a za ocean po upadku rewolucji w zaborze rosyjskim w latach 1905 1907, a tak e emigracja polityczna i kombatancka z lat 1939 1945 oraz z okresu po 1945 r. 3 Do Brazylii w lad za wychod cami docierali równie politycy, dzia acze spo eczni, pisarze, poeci, publicy ci, dziennikarze. Warunki, w jakich yli emigruj cy rodacy, oraz egzotyka odleg ego kraju budzi y zainteresowanie oraz ch naocznego zapoznania si z tamtejsz rzeczywisto ci. Efektem by y cz ste, okresowe podró e za ocean. Podj te dotychczas próby zebrania i podsumowania dorobku pi mienniczego, zwi zane z omawianym tematem, przynosz obszerny przegl d literatury przedmiotu. Ze wzgl du na przeobra anie si zbiorowo ci emigracyjnych w spo- eczno polonijn nie jest mo liwe ca kowite rozgraniczenie bada nad emigracj i Poloni. Problematyka emigracji w polskich badaniach historycznych zawsze by a jednym z priorytetowych tematów. Badania nad problematyk polonijn w Ameryce aci skiej, w tym w Brazylii, organizacyjnie rozwijaj ce si od po owy lat siedemdziesi tych XX w., wpisuj si obecnie w polskie studia latynoameryka skie 4. W niniejszym szkicu przywo ane zostan jedynie wybrane pozycje sk adaj ce si na obraz emigracji i skupisk polonijnych w Brazylii oraz wskazuj ce kierunki bada. Poziom opracowania i dost pno materia ów ród owych przechowywanych w archiwach oraz bibliotekach, a tak e innych zbiorach, znacz co wp ywa na efekty bada historycznych. Wybrane informatory o zasobach archiwalnych 5 3 4 5 M. Malinowski, Ruch polonijny w Argentynie i Brazylii w latach 1989 2000, Warszawa 2005, s. 79 84; T. Paleczny, Kszta towanie si obrazu Polonii latynoameryka skiej w wiadomo ci spo ecze stwa polskiego, [w:] Emigracja, Polonia, Ameryka aci ska... A. Dembicz, Zainteresowania i studia latynoameryka skie w Polsce (I), Ameryka aci ska, 1995, nr 1 2, s. 38 40; tego, Zainteresowania i studia latynoameryka skie w Polsce (II), Ameryka aci ska 1995, nr 3, s. 85 90; tego, Zainteresowania i studia latynoameryka skie w Polsce w ostatnich latach, [w:] Emigracja Polonia Ameryka aci ska..., s. 93 109; tego, Zainteresowania i studia latynoameryka skie w Polsce, [w:] Filozofia poznawania Ameryki. Studium idei i koncepcji poznawania i interpretowania Ameryki od czasów najdawniejszych po wspó czesne studia latynoameryka skie, Warszawa 2006, s. 375 407. E. Ko odziej, Emigracja z ziem polskich i Polonia 1865 1939. Informator o ród ach przechowywanych w centralnych archiwach pa stwowych w Polsce, Kraków 1988; tego, Emigracja z ziem polskich i Polonia 1831 1939. Informator o ród ach przechowywanych w terenowych archiwach pa stwowych w Polsce, Warszawa 1977; tego, Polonia zagraniczna: informator o materia ach ród owych do 1939 roku przechowywanych w Archiwum Akt Nowych, Warszawa 1981; E. Ko odziej, R. Mrowiec, Ameryka aci ska, Hiszpania i Portugalia w ród ach Archiwum Akt Nowych do roku 1945, Warszawa 1996; R. Stemplowski, J. Szemi ski, Polskie ród a archiwalne dla dziejów Ameryki aci skiej w XIX i XX wieku, Dzieje Najnowsze 1972, nr 2, s. 137 145.

Wychod stwo polskie w Brazylii... 325 i bibliotecznych 6 pozwalaj na wst pne zorientowanie si w krajowych materia- ach przed podj ciem szerszej kwerendy. W ród prac bibliograficznych porz dkuj cych wiedz o materia ach ród owych do dziejów emigracji oraz skupisk polonijnych w Ameryce Po udniowej na uwag zas uguje m.in. cykl publikacji bibliograficznych, opracowany przez W adys awa Chojnackiego 7, oraz zespo owe opracowanie pod redakcj Ireny Paczy skiej i Andrzeja Pilcha 8. Masowe wychod stwo z ziem polskich do Brazylii w latach 1869 1939 wywo a o ogromne zainteresowanie spo ecze stwa polskiego szeroko rozumian tematyk brazylijsk, któr odzwierciedla wachlarz ró nego rodzaju ówczesnych wypowiedzi, poczynaj c od publicystyki po pozycje o charakterze naukowym. 6 7 8 M.in. w serii Zbiory i Prace Polonijne Bibliotek Polskich: Zbiory i prace polonijne Biblioteki Narodowej: informator, t. 1, oprac. A. K ossowski, Warszawa 1982; Zbiory i prace polonijne Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie: informator, t. 2, oprac. H. Natuniewicz, Warszawa 1984; Polonica zagraniczne i inne zbiory polonijne Biblioteki Publicznej m.st. Warszawy: informator, t. 3, oprac. M. Parnowska, Warszawa 1987; Zbiory i prace polonijne Biblioteki Zak adu Narodowego im. Ossoli skich we Wroc awiu: informator, cz. 1, t. 4, oprac. J. Albin, Warszawa 1993; Zbiory i prace polonijne Biblioteki Raczy skich w Poznaniu: informator, t. 5, oprac. J. Dembski, Warszawa 1994; Zbiory i prace polonijne Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu: informator, t. 6, oprac. A. Jazdon, Warszawa 1995; Zbiory i prace polonijne Biblioteki Jagiello skiej oraz wybranych bibliotek instytutowych Uniwersytetu Jagiello skiego: informator, t. 7, oprac. A. Chojko, Warszawa 1997; Polonika zagraniczne w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wroc awiu: informator, t. 8, oprac. J. Fercz, E. Pitak, Wroc aw 1998; Zbiory polonijne Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie i wybranych bibliotek instytutowych Uniwersytetu Warszawskiego: informator, t. 9, oprac. J. wiekowa, Warszawa 1999; Zbiory i prace dotycz ce emigracji i Polonii w Bibliotece Uniwersyteckiej oraz Ksi nicy Miejskiej w Toruniu: informator, t. 10, oprac. M.A. Supruniuk, Toru 1999; Zbiory i prace polonijne Biblioteki Uniwersyteckiej w odzi: informator, t. 11, oprac. J. Fontner, ód 2000. Polonia: bibliografia publikacji wydanych w kraju w roku 1980 wraz z uzupe nieniami za rok 1979, oprac. W. Chojnacki, Kraków 1982; Polonia: bibliografia publikacji wydanych w kraju w roku 1981 wraz z uzupe nieniami za rok 1980, oprac. W. Chojnacki, Kraków 1983; Polonia: bibliografia publikacji wydanych w kraju w roku 1982 wraz z uzupe nieniami za rok 1981, oprac. W. Chojnacki, Kraków 1984; Polonia: bibliografia publikacji wydanych w kraju w roku 1983 wraz z uzupe nieniami za rok 1982, oprac. W. Chojnacki, Kraków 1985; Polonia: bibliografia publikacji wydanych w kraju w roku 1984 wraz z uzupe nieniami za rok 1983, oprac. W. Chojnacki, Kraków 1986; Polonia: bibliografia publikacji wydanych w kraju w roku 1985 wraz z uzupe nieniami za rok 1984, oprac. W. Chojnacki, Kraków 1987; Polonia: bibliografia publikacji wydanych w kraju w roku 1986 wraz z uzupe nieniami za rok 1985, oprac. W. Chojnacki, Kraków 1988; Polonia: bibliografia publikacji wydanych w kraju w roku 1987 wraz z uzupe nieniami za rok 1986, oprac. W. Chojnacki, Kraków 1989; Polonia: bibliografia publikacji wydanych w kraju w roku 1988 wraz z uzupe nieniami za rok 1987, oprac. W. Chojnacki, Kraków 1990; Polonia: bibliografia publikacji wydanych w kraju w roku 1989 wraz z uzupe nieniami za rok 1988, oprac. W. Chojnacki, A. Kraszewska, P. Kraszewski, Pozna 1991. Materia y do bibliografii dziejów emigracji oraz skupisk polonijnych w Ameryce Pó nocnej i Po- udniowej w XIX i XX wieku, red. A. Pilch, I. Paczy ska, Kraków 1979.

326 Magdalena MICHALIK-SZTUMSKA Na dorobek pi mienniczy tego okresu z o y y si teksty uczonych, pisarzy, polityków, dzia aczy spo ecznych. W publicznej debacie nad istotnym problemem wychod stwa za ocean wzi o udzia wiele znanych osób. Autorów frapowa y kwestie emigracji Polaków do egzotycznego kraju, jakim by a Brazylia. Niejednokrotnie ciekawo wielu zagadnie inspirowa a do podró y na drug pó kul i obserwacji z bliska. Publikacje te stanowi przegl d rozmaitych postaw zajmowanych wobec wychod stwa za ocean. Cz sto zarysowane s w nich trudne warunki, z jakimi przysz o zmaga si emigrantom po przybyciu na miejsce, ich wysi ek wk adany w zagospodarowywanie podzwrotnikowej puszczy, zdecydowanie rzadziej aktywno przejawiana poza rolnictwem. W okresie mi dzywojennym sporz dzane by y licznie specjalne informatory dotycz ce kraju, do którego kierowali si emigranci, poradniki dla przysz ych osadników, przewodniki i opisy maj ce u atwi orientacj w terenie po dotarciu do celu. W obficie wydawanych wspomnieniach oraz w literaturze pi knej wyra nie zaznaczaj si motywy przygodowe. Pojawi y si wówczas prace o charakterze naukowym oraz bardziej syntetycznym. W ród nich wyró niaj si studia Kazimierza G uchowskiego, Kazimierza Sto yhwy, Boles awa abko-potopowicza. Charakterystyczna jest zw aszcza du a liczba przyczynków rozproszonych w ró norakich publikacjach 9. Po drugiej wojnie wiatowej omawiana problematyka równie skupi a wiele uwagi. Sporo miejsca po wi cono, podobnie jak w poprzednim okresie, zagadnieniom emigracji i osadnictwa. Do klasyki nale tu m.in. prace Krzysztofa Groniowskiego, Izabeli Klarner, Marcina Kuli, Marii Paradowskiej. W tym cza- 9 Przyk adowo: M. Bochdan-Niedenthal, Ucayali. Raj czy piek o nad Amazonk, Warszawa 1935; A. Dygasi ski, Listy z Brazylii, [w:] Pisma wybrane, t. 24, Warszawa 1953, s. 39 148; M. Fici ska, 20 lat w Paranie, Warszawa 1938; K. G uchowski, W ród pionierów polskich na antypodach. Materia y do problemu osadnictwa polskiego w Brazylii, Warszawa 1927; M. Isaakowa, Polka w puszczach Parany, Pozna 1936; T. Kubina, W ród polskiego wychod stwa w Ameryce Po udniowej, Potulice 1938; M.B. Lepecki, Polskie tereny kolonizacyjne w Ameryce Po udniowej, Warszawa 1931; J. Makarczyk, Nowa Brazylia. D ungla osiedla ludzie, Warszawa 1929; E.L. Migasi ski, Polacy w Paranie wspó czesnej, Warszawa 1923; I. Posadzy, Drog pielgrzymów. Wra enia z objazdu kolonii polskich w Po udniowej Ameryce, Pozna 1938; J. Oko owicz, Wychod stwo i osadnictwo przed wojn wiatow, Warszawa 1920; J. Siemiradzki, Szlakiem wychod ców. Wspomnienia z podró y do Brazylii, odbytej z polecenia Galicyjskiego Wydzia u Krajowego, z przedmow J. Ochorowicza, t. 1 2, Warszawa 1900; tego, Z Warszawy do równika. Wspomnienia z podró y odbytej po Ameryce Po udniowej, odbytej w latach 1882/83, wyd. 1, Warszawa 1886; K. Sto yhwo, Sprawozdanie z podró y do Brazylii w sprawie bada antropologicznych nad ludno cia polsk w Paranie, Warszawa 1931; Z. Uni owski, yto w d ungli, Warszawa 1936; K. Warcha owski, Picada. Wspomnienia z Brazylii, Warszawa 1930; L. W odek, Polacy w Paranie, Warszawa 1910; E.S. Wo -Saporski, Pami tnik, Warszawa 1939; A. Zarychta, Emigracja polska 1918 1931 i jej znaczenie dla pa stwa, Warszawa 1933; B. abko-potopowicz, Osadnictwo polskie w Brazylii, Warszawa 1936.

Wychod stwo polskie w Brazylii... 327 sie wyra nie zaznaczy si nurt zainteresowania sprawami brazylijskiej Polonii. Podobnie jak w okresie wcze niejszym omawiane kwestie zaj y du o miejsca w beletrystyce oraz wspomnieniach 10. W latach siedemdziesi tych XX w. organizowane i realizowane by y badania nad tematyk polonijn w Ameryce aci skiej. W 1976 r. powo any zosta Instytut Bada Polonijnych Uniwersytetu Jagiello skiego, w którego ramach dzia a Zespó Badawczy Ameryki aci skiej kierowany przez Marcina Kul. Prace tego zespo u koncentrowa y si na problematyce losów polskich emigrantów po przybyciu na miejsce osiedlenia. Towarzyszy o im wydawanie m.in. specjalistycznych czasopism, mianowicie Problemów Polonii Zagranicznej i Przegl du Polonijnego. Zaznaczy w tym miejscu trzeba tak e wydawane przez Katolicki Uniwersytet Lubelski Studia Polonijne. W efekcie wieloletnich prac w tym okresie powstaj syntezy Polonia w Ameryce aci skiej 11, pod redakcj Zbigniewa Dobosiewicza i Waldemara Rómmla, oraz redagowane przez Marcina Kul Dzieje Polonii w Ameryce aci skiej 12. Na uwag zas uguj tak e dwa przedsi wzi cia edytorskie, mianowicie wydane po wojnie Listy emigrantów z Brazylii i Stanów Zjednoczonych 1890 1891, a tak e publikacja Imigranci 10 W. Breowicz, lady Piasta pod Piniorami. Szkic z dziejów wychod stwa polskiego w Brazylii, Warszawa 1961; E. Ciuru, Polacy w Brazylii, Lublin 1977; K. Groniowski, Polska emigracja zarobkowa w Brazylii 1871 1914, Warszawa 1972; I. Klarner, Emigracja z Królestwa Polskiego do Brazylii w latach 1890 1914, Warszawa 1975; M. Kula, Polonia brazylijska, Warszawa 1981; M.B. Lepecki, Od Amazonki do Ziemi Ognistej. Podró e po Ameryce Po udniowej, Warszawa 1958; tego, Parana i Polacy, Warszawa 1962; tego, Po bezdro ach Brazylii, Warszawa 1962; A. Olcha, Brazylijskie profile, Warszawa 1971; tego, Kamie i szk o (szkice), Warszawa 1967; tego, Szumi d by nad Iguassu, Warszawa 1959; M. Paradowska, Podró nicy i emigranci. Szkice z dziejów polskiego wychod stwa w Ameryce Po udniowej, Warszawa 1984; tej e, Polacy w Ameryce Po udniowej, Wroc aw 1977; tej e, Wk ad Polaków w rozwój cywilizacyjno-kulturalny Ameryki aci skiej, Warszawa 1992; M. Rusinek, Wiosna admira a: powie historyczna, wyd. 6, Warszawa 1965; tego, Muszkieter z Itamariki: powie historycznokolonialna, wyd. 4, Warszawa 1965, tego, Królestwo pychy: powie historyczna, wyd. 3, Warszawa 1965; W. Wójcik, Lubliniacy w Brazylii, Warszawa 1963; tego, Moje ycie w Brazylii, Warszawa 1961; tego, Po obydwu stronach równika, Warszawa 1966; A. Zarychta, W szkole i w d ungli. Podró do Brazylii, Warszawa 1966; B. abko-potopowicz, Diamentowa rzeka, Warszawa 1977. 11 Polonia w Ameryce aci skiej, red. Z. Dobosiewicz, W. Rómmel, Lublin 1977. 12 Dzieje Polonii w Ameryce aci skiej, red. M. Kula, Wroc aw 1983. Tam e zob. zw.: E. Anuszewska, Gospodarowanie Polonii brazylijskiej; M.A. Ignatowicz, Przemiany spo eczno ci polskiej w Brazylii; I. Klarner-Kosi ska, Polonia w São Paulo; M. Krasicki, Sytuacja Polonii brazylijskiej w dobie ustaw nacjonalistycznych prezydenta Getulio Vargasa; M. Kula, Wst p; K. Smolana, Polonia w Brazylii. Rys historyczny; tego, Za Ocean po lepsze ycie.

328 Magdalena MICHALIK-SZTUMSKA polscy w Brazylii podczas II wojny wiatowej. Wybór dokumentów z archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. Genera a Sikorskiego 13. Po roku 1990 na polu omawianych bada wyra nie odnotowuje si aktywno Centrum Studiów Latynoameryka skich Uniwersytetu Warszawskiego (CESLA) 14. Prace badawcze prowadzone w CESLA koncentruj si na wspó czesnej problematyce polonijnej 15. Efektem wspó pracy z instytucjami latynoameryka skimi s publikacje oparte na badaniach terenowych prowadzonych w po udniowej Brazylii i Argentynie 16. Nale y podkre li, i istniej prace zwi zane z tematem o charakterze naukowym b d zbli onym, tworzone przez cz onków polskich wspólnot w Brazylii 17. Autorami wa kich studiów s tutaj m.in. Edmund Gradoli ski, Ruy C. Wachowicz, ks. Zdzis aw Malczewski 18. Prace te maj m.in. t zalet, i powstaj w du ej mierze na bazie danych gromadzonych na miejscu. Jest to istotne, po- 13 Imigranci polscy w Brazylii podczas II wojny wiatowej. Wybór dokumentów z archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. Genera a Sikorskiego, red. R. Stemplowski, Kraków 1978; Listy emigrantów z Brazylii i Stanów Zjednoczonych 1890 1891, oprac. W. Kula, N. Assorodobraj- -Kula, M. Kula, Warszawa 1973. Przed drug wojn wiatow wydane zosta y tak e: Pami tniki emigrantów. Ameryka Po udniowa, z przedmow L. Krzywickiego, Warszawa 1939. 14 20 lat CESLA, 1988 2008: publikacja z okazji XX-lecia dzia alno ci Centrum Studiów Latynoameryka skich Uniwersytetu Warszawskiego, red. K. Dembicz, Warszawa 2008. Wi cej informacji tak e na stronach internetowych CESLA: www.cesla.uw.edu.pl. Zob. tak e: A. Dembicz, Zainteresowania i studia, [w:] Emigracja Polonia Ameryka aci ska..., s. 93 109; tego, Zainteresowania i studia, [w:] Filozofia poznawania Ameryki..., s. 375 407. 15 Podj te zosta y m.in. takie tematy badawcze, jak Polska i polsko w rodowiskach wspó czesnej Polonii latynoameryka skiej, Duszpasterstwo polskie w Ameryce aci skiej, Parafie Towarzystwa Chrystusowego w Brazylii w kszta towaniu spo eczno ci i rodowisk lokalnych, Wspó czesny ruch polonijny w Ameryce aci skiej. Przytaczam za: M. Malinowski, Ruch polonijny..., s. 9. Zob. tak e: Polonia latynoameryka ska w polskiej nauce i praktyce spo ecznej: tendencje najnowsze i wyzwania. Konferencja Robocza, Warszawa, 28 listopada 1997 r., red. M. Malinowski, Seria: Dokumenty robocze, CESLA UW, Warszawa 1998. 16 Podaj za: A. Dembicz, Zainteresowania i studia [w:] Filozofia poznawania Ameryki, s. 398 399. 17 Przyk adowo: L.I. Modtkoski, Kolonizacja polska w Áurea Rio Grande do Sul, [w:] Obecno polska w Brazylii. Materia y z sympozjum Brazylia Polska. Kurytyba 1988, red. G. Sygowska, Warszawa 1996, s. 33 44; F.A. Stawi ski, Ogólny zarys dziejów imigracji polskiej w Rio Grande do Sul, [w:] tam e, s. 45 48; S. Turba ski, Kolegium im. Henryka Sienkiewicza w Kurytybie, [w:] tam e, s. 77 91; R. Wypych, Do wiadczenia yciowe Roberto Wypycha inicjatora osadnictwa i spó dzielczo ci oraz senatora federalnego, [w:] tam e, s. 49 58. 18 Przyk adowo: E. Gradoli ski, Brazylia. Druga ojczyzna 800 000 Polaków, Kraków 1971; R.C. Wachowicz, Aspekty polityczne i ideologiczne polskiej imigracji do Brazylii (1869 1964), [w:] Obecno polska..., s. 13 20; ks. Z. Malczewski, Obecno Polaków i Polonii w Rio de Janeiro, Lublin 1995; tego, S ownik biograficzny Polonii brazylijskiej, Warszawa 2000; tego, W s u bie Ko cio a i Polonii. Towarzystwo Chrystusowe: funkcje spo eczne i duszpasterskie w rodowisku polonijnym w Ameryce aci skiej, Warszawa 1998, tego, lady polskie w Brazylii, Warszawa 2008.

Wychod stwo polskie w Brazylii... 329 niewa fundamentem dotychczasowego bogatego dorobku krajowych autorów by y materia y dost pne w Polsce. Na pocz tku lat osiemdziesi tych Marcin Kula wymienia w swym studium nielicznych badaczy, którzy mieli okazj prowadzi badania na miejscu 19. Po okresie przemian politycznych prze omu lat osiemdziesi tych i dziewi dziesi tych XX w. sytuacja zmienia si stopniowo za spraw wspomnianych wy ej bada terenowych. Szeroki przegl d dorobku pi mienniczego do 1980 r., dotycz cego emigracji do Brazylii oraz tamtejszych rodowisk polonijnych, znajdujemy w studiach wspomnianego ju Marcina Kuli. Mo emy tu wymieni zw aszcza dwa teksty: Ameryka bliska i daleka w pracy Ameryka aci ska w relacjach Polaków. Antologia 20 oraz Wst p do pracy Dzieje Polonii w Ameryce aci skiej 21. Z kolei opracowania Andrzeja Dembicza 22 oraz szkice Tadeusza Palecznego 23 rozszerzaj obraz stanu bada nad omawian problematyk na okres ostatnich kilkunastu lat. Warto zwróci tak e uwag na studium Wojciecha Lig zy 24 oraz refleksje W adys awa Miodunki nad dotychczasowym stanem interesuj cych nas bada 25. Po dokonaniu chocia by pobie nego przegl d stanu prac nad zagadnieniem polskiego wychod stwa do Brazylii nasuwa si kilka uwag podsumowuj cych. Trudno nie zgodzi si z konstatacj W adys awa Miodunki: We wszystkich opracowaniach podkre la si, e osadnictwo polskie w Brazylii mia o przede wszystkim ch opski charakter. To ch opi polscy stanowili w poszczególnych okresach 90 95% imigrantów. Je li wi c ch opsko jako cecha tej grupy jest 19 M. Kula, Wst p, [w:] Dzieje Polonii, s. 34. Zob. tak e: tego, Wspomnienia uczestnika sympozjum, [w:] Polonia brazylijska w pi miennictwie polskim. Antologia, red. J. Gmitruk, I. Klarner-Kosi ska, J. Mazurek, Warszawa 2000, s. 324 i n. 20 M. Kula, Ameryka bliska i daleka, [w:] Ameryka aci ska w relacjach Polaków. Antologia. Wybór, wst p, koment. i przyp. M. Kula, Warszawa 1982, s. 5 48. Zob. tak e: tego, Ameryka, [w:] Emigracja Polonia Ameryka aci ska..., s. 55 83. 21 Ten e, Wst p, [w:] Dzieje Polonii..., s. 7 37. 22 Zob. przyp. 4. 23 T. Paleczny, Ameryka bli sza czy dalsza? Polonia latynoameryka ska w pi miennictwie polskim po 1980 roku. Szkic bibliograficzny, [w:] Emigracja Polonia Ameryka aci ska..., s. 85 91; tego, Stan i perspektywy bada nad Poloni latynoameryka sk, [w:] Diaspora polska w procesach globalizacji. Stan i perspektywy bada, red. G. Babi ski, H. Cha upczak, Kraków 2006, s. 249 255. 24 W. Lig za, Do wiadczenia latynoameryka skie we wspó czesnej literaturze polskiej, [w:] Emigracja Polonia Ameryka aci ska..., s. 131 157. 25 W. Miodunka, O potrzebie biografistyki polonijnej w Brazylii, [w:] Losy Polaków yj cych na obczy nie i ich wk ad w rozwój kultury i nauki krajów osiedlenia na przestrzeni wieków. Materia y III Sympozjum Biografistyki Polonijnej, Rzym 25 26 wrze nia 1998, red. A. i Z. Judyccy, Lublin 1998, s. 71 76; tego, O nowe spojrzenie na Poloni brazylijsk,,,przegl d Polonijny 1997, z. 4, s. 5 18; tego, O nowe spojrzenie na Poloni brazylijsk, [w:] Polonia brazylijska w pi miennictwie..., s. 340 355.

330 Magdalena MICHALIK-SZTUMSKA dobrze znana i utrwalona w wiadomo ci spo ecznej, to mniej znana czy wr cz nieznana jest druga jej cecha: to, e do grupy tej nale a o wielu intelektualistów, dziennikarzy, naukowców, ksi y, wojskowych, artystów, którzy wnie li wielki wk ad w modernizacj, w rozwój materialny i intelektualny Brazylii 26. Wydaje si, i na tym polu jest jeszcze wiele do zrobienia. Wi e si z tym m.in. postulat prac biografistycznych. Na tle bogatego dorobku pi mienniczego w omawianym temacie do skromnie przedstawia si naukowa literatura dotycz ca politycznego wychod stwa z ziem polskich do Brazylii czy te dzia a ukierunkowanych na sprawy macierzystego kraju, podejmowanych przez emigracj w okresie dwóch wojen wiatowych. Kwestii niedostatecznie wy wietlonych pojawia si tu wi cej. Konieczne jest oparcie potencjalnych bada na kwerendzie brazylijskich zbiorów. Ukazuj ce si w ostatnich latach wydawnictwa stanowi poniek d odpowiedzi na pozosta e nowo formu owane postulaty badawcze. Postulaty te przede wszystkim kieruj jednak uwag na stan obecny rodowiska polonijnego w Brazylii. 26 W. Miodunka, O nowe spojrzenie, [w:] Polonia brazylijska..., s. 347.