OSOBLIWOŚCI PRZYRODNICZE POCZESNEJ ŁĄKI STORCZYKOWE PRACE TERENOWE UCZNIÓW ROK 2002

GIMNAZJUM IM. K. K. BACZYŃSKIEGO UL. BANKOWA 7 42-262 POCZESNA OSOBLIWOŚCI PRZYRODNICZE POCZESNEJ ŁĄKI STORCZYKOWE PRACE TERENOWE UCZNIÓW ROK 2002 Praca konkursowa LOP w Częstochowie MIEJSCE, KTÓRE NIE MOŻE ZAGINĄĆ ROK II szkolny koordynator kampanii: mgr Michał Szczepanik 1

Mamy przyjemność oddać do rąk czytelników drugi zeszyt z cyklu: Miejsce które nie może zaginąć Łąki storczykowe w Poczesnej. W naszym zamierzeniu jest wydawnictwo cykliczne, które zostanie zakończone w 2004 roku wydaniem ścieżki dydaktycznej. W pierwszym zeszycie przedstawiliśmy szczegółową monografię przyrodniczą fragmentu gminy Poczesna, a mianowicie łąki z ciekawą szatą roślinną. Zeszyt ten ma za zadanie pokazać całość prac badawczych jakie wykonali uczniowie gimnazjum im. K. K. Baczyńskiego w Poczesnej w roku 2002 i 2003. Na bazie materiałów zawartych w dwóch zeszytach chcemy przeprowadzić w tym terenie ścieżkę przyrodniczą z której mógłby skorzystać każdy kto interesuje się poznaniem przyrody. 2

Spis treści: strona 1. Informacje ogólne 4 2. Krótka charakterystyka terenu badań 4 3. Badanie gleby 6 - badanie składu mineralnego gleby 6 - badanie obecności wody w glebie 7 - badanie odczynu gleby 7 4. Badanie powietrza 8 - badanie zapylenia powietrza 8 - stopień koncentracji tlenków siarki w powietrzu 8 5. Badanie wody 10 - badanie stanu czystości wody 10 6. Badanie fauny 11 7. Badanie flory 14 - metryczka drzewa (krzewu) 15 - szuwar pałkowy 21 - gatunki roślin różnych biotopów 21 8. Podsumowanie 24 3

1. Informacje ogólne. Publikacja niniejsza została podzielona na kilka części z których każda jest poprzedzona materiałem ćwiczeniowym w oparciu o który uczniowie prowadzili badania terenowe, prace terenowe trwały od kwietnia do listopada 2002 roku. Uczniowie pracowali indywidualnie i grupowo korzystając z przygotowanych materiałów. Wyniki przedstawione w publikacji są uśrednione. 2. Krótka charakterystyka terenu badań. Opisywany obszar leży w bliskim sąsiedztwie Częstochowy i Poczesnej, jest silnie przekształcony antropogenicznie, znajduje się na nim składowisko odpadów komunalnych dla Częstochowy i okolicznych gmin, teren ten stanowił miejsce składowania skały płonej wydobywanej w okolicznych kopalniach rud żelaza. W cieniu hałd, z dala od zabudowań, miały możliwość wykształcić się zbiorowiska roślinne z szeregiem ciekawych i rzadkich gatunków. Miejsca takie od niedawna stały się obiektami badań przyrodniczych, opisywane w niniejszej pracy łąki zostały po raz pierwszy zbadane w latach 90 przez pracowników Uniwersytetu Łódzkiego, dziś chcielibyśmy przedstawić zmiany jakie zaszły od tego czasu w florze naszej gminy. Badane łąki wraz z terenami do nich przyległymi, posiadają niezwykle interesującą fizjografię. Charakter obiektu wraz z efektami działalności człowieka, stanowi mozaikę różnych unikatowych biotopów, są one miejscem ostoi gatunków rzadkich, ciekawych, jak np. pływacz, jedna z nielicznych roślin owadożernych jakie spotkać możemy w Polsce. Florę doliny stanowi 207 taksonów roślin, z czego 6 gatunków to mszaki. Do grupy roślin rzadkich i chronionych należy 16 gatunków, w tym 1 należący do kategorii E czerwonej listy gatunków roślin naczyniowych województwa częstochowskiego. Roślinność rozwijająca się na glebach, w znacznej części przekształconych antropogenicznie, składa się z 9 zbiorowisk roślinnych, głownie z klasy Phragmitetea i Molinio-Arrhenatheretea. 4

Flora doliny ulega przeobrażeniom pod wpływem antropopresji, głównie melioracji. Giną gatunki siedlisk wilgotnych, natomiast rośnie liczba taksonów siedlisk suchszych. ryc. 1 Teren badań ryc. 2 Łąka storczykowa 5

3. Badanie gleby. Celem doświadczenia jest zbadanie i określenie typu gleby występującego w terenie badań. Badanie pozwoli określić charakter skały macierzystej na której powstała gleba, cechy fizyczno-chemiczne gleby, oraz jej faunę i florę. Ćwiczenia - GLEBA Wybierz kilka różnych stanowisk badawczych, które wydadzą ci się najbardziej różne względem siebie, np. las, łąka, hałda, brzeg zbiornika wodnego. W każdym z tych miejsc wykonaj kilka doświadczeń, a ich wyniki wpisz do kart pracy. Temat: Badanie składu mineralnego gleby. Lekko zwilżoną glebę rozetrzyj w palcach, zwróć uwagę na wrażenia dotykowe temu towarzyszące, następnie staraj się ugniatać porcję gleby w dłoni, oceń jaka jest jej plastyczność, zwróć uwagę na zabrudzenie dłoni. Wyniki obserwacji porównaj z tabelką nr 1, a następnie wpisz je do tabeli zbiorczej nr 2. Rodzaj gleby Wrażenie dotykowe Plastyczność gleby Zabrudzenie dłoni Piaszczysta szorstka, ziarnista nieplastyczna, sucha brak Gliniasto-piaszczysta szorstka, ziarnista mało plastyczna bardzo słabe Piaszczysto-gliniasta słabo ziarnista plastyczna słabe Gliniasta słabo ziarnista plastyczna silne Ilasto-gliniasta śliska plastyczna bardzo silne Ilasta tłusta bardzo plastyczna bardzo silne Tab. 1 Cechy fizyczne gleb. Stanowisko badawcze Data Rodzaj gleby Las 06-09 2002 Piaszczysto-gliniasta Łąka 06-09 2002 Gliniasto-piaszczysta Hałda 06-09 2002 Ilasto-gliniasta Brzeg zbiornika wodnego 06-09 2002 Gliniasta Tab. 2 Wyniki obserwacji cechy fizyczne gleb (dane uśredniono). 6

Temat: Badanie obecności wody w glebie. Pobierz próbki gleby z 4 różnych stanowisk z głębokości 15-25 cm. Następnie włóż je do plastikowego cylindra i szczelnie go zamknij nie zapominając o włożeniu pod tłok krążka bibuły, następnie mocno wciśnij tłok cylindra. Określ wilgotność gleby na podstawie stanu bibuły oraz tego czy w czasie doświadczenia wyciekała z cylindra woda. Doświadczenie nie może być wykonane w okresie 2 dni od opadów deszczu. Wyniki zanotuj w tabeli nr 3. Stanowisko badawcze Data Obecność wody w glebie Las 06-09 2002 Średnia wilgotny krążek bibuły na całej powierzchni, woda nie wyciekała Łąka 06-09 2002 Duża wilgotny krążek bibuły, woda wyciekała pojedynczymi kroplami z cylindra Hałda 06-09 2002 Mała wilgotny krążek bibuły, woda nie wyciekała Brzeg zbiornika wodnego 06-09 2002 Bardzo duża woda wyciekała z cylindra Tab. 3 Wyniki obserwacji zawartość wody w glebie (dane uśrednione) Temat: Badanie odczynu gleby. Grudkę gleby pobraną z każdego stanowiska badawczego umieść w probówce, dodaj do niej wodę destylowaną, a następnie wstrząsaj 4 minuty, otrzymany roztwór umieść na szkiełku nakrywkowym (lub podstawku) i włóż do niego papierek lakmusowy. Jeśli gleba jest kwaśna papierek zabarwi się na czerwono, w przypadku gleby zasadowej na niebiesko. Wyniki zanotuj w tabeli nr 4. Stanowisko badawcze Data Odczyn gleby Las 06-09 2002 Kwaśny Łąka 06-09 2002 Zasadowy Hałda 06-09 2002 Kwaśny Brzeg zbiornika wodnego 06-09 2002 kwaśny Tab. 4 Wyniki obserwacji odczyn gleby (dane uśrednione) 7

4. Badanie powietrza. Celem doświadczenia jest zbadanie i określenie stopnia zanieczyszczenia powietrza w terenie badań. Ćwiczenia - POWIETRZE Wybierz kilka różnych stanowisk badawczych, które wydadzą ci się najbardziej różne względem siebie, np. las, łąka, hałda, brzeg zbiornika wodnego. W każdym z tych miejsc wykonaj kilka doświadczeń, a ich wyniki wpisz do kart pracy. Temat: Badanie zapylenia powietrza. Wybierz z kilku stanowisk okazałe drzewa liściaste i naklej na ich liściach kawałek taśmy klejącej, następnie delikatnie ją oderwij i naklej na czystą kratkę papieru opisując miejsce pobrania próbki. Następnie porównaj stopień zanieczyszczenia taśmy, wpisz do tabeli które miejsce jest najbardziej zanieczyszczone pyłami, a które jest od nich wolne. Najbardziej zanieczyszczone pyłami miejsce badań: Najmniej zanieczyszczone pyłami miejsce badań: Jest nim hałda, z uwagi na to że jej gleba jest odkryta, i sąsiaduje ona z drogą do wysypiska. Las Tab. 5 wynik zanieczyszczenia powietrza pyłami Temat: Stopień koncentracji tlenków siarki w powietrzu skala porostowa. Wybierz do badania okazałe drzewa rosnące przy drodze, w głębi lasu, oraz na hałdzie. Policz ile różnych gatunków porostów zasiedla ich korę, a następnie na podstawie skali porostowej (tabela 6) określ stopień zanieczyszczenia powietrza tlenkami siarki, wyniki zamieść w tabeli nr 7. 8

Strefa Opis strefy zanieczyszczenia I Skażenie powietrza przekracza 150 μg SO 2 /m 3 Powietrze jest bardzo zanieczyszczone, nie występują tu prawie w ogóle nadrzewne porosty, czasem pośród glonów można zobaczyć porosty o plesze przypominającej groszek. II Skażenie powietrza przekracza 150 μg SO 2 /m 3 Powietrze jest silnie zanieczyszczone, na korze drzew występują jedynie najodporniejsze porosty o skorupiastych plechach. III Skażenie powietrza przekracza 150 μg SO 2 /m 3 Powietrze jest średnio zanieczyszczone, na korze drzew pojawiają się porosty o listkowatych plechach. IV Skażenie powietrza przekracza 150 μg SO 2 /m 3 Powietrze jest mało zanieczyszczone, drzewa są porośnięte wieloma gatunkami porostów o listkowatych plechach. V Skażenie powietrza przekracza 150 μg SO 2 /m 3 Powietrze jest nieznacznie zanieczyszczone, pnie pokryte są gęstym kożuchem różnorodnych porostów o krzaczkowatych plechach VI Skażenie powietrza przekracza 150 μg SO 2 /m 3 Powietrze jest czyste, występują na pniach liczne okazałe porosty o krzaczkowatych i listkowatych plechach. Gatunki wskaźnikowe Misecznica proszkowata Obrost wzniesiony Złotorost postrzępiony Mąklik otrębiasty Brodaczka nadobna Granicznik płucnik Tab. 6 Uproszczona skala porostowa 9

Stanowisko Ilość porostów Strefa zanieczyszczenia Drzewa rosnące przy drodze 2 II Drzewa rosnące w lesie 5 III Drzewa rosnące na hałdzie 4 III Tab. 7 Zanieczyszczenie powierza tlenkami siarki wyniki 5. Badanie wody. Celem doświadczenia jest zbadanie i określenie stopnia zanieczyszczenia wód w terenie badań. Ćwiczenia - WODY Wybierz dwa różne akweny wodne do badania, jednym z nich niech będzie zbiornik znajdujący się w pobliżu wysypiska śmieci (zbiornik I), drugim wybrany przez ciebie akwen nie mniejszy niż 20m 2 oddalony co najmniej o 400 m od wysypiska (zbiornik II). W każdym z tych miejsc wykonaj kilka doświadczeń, a ich wyniki wpisz do kart pracy. Temat: Badanie stanu czystości wody. Pobierz z dwóch zbiorników wodnych próbkę wody do słoika i postaraj się ją opisać wraz z opisem samego akwenu, informacje wpisuj do tabeli nr 8. Właściwości wody podlegającej Twoje obserwacje badaniu Zbiornik I Zbiornik II Barwa wody zielonkawo-brunatna brunatna zapach gnilny roślinny Rośliny występujące w wodzie glony rośliny nasienne Widoczne śmieci obecne brak Przejrzystość mała duża Tab. 8 Stan czystości wody wyniki 10

6. Badanie fauny. Celem badania jest stwierdzenie obecności zwierząt żyjących w różnych siedliskach. Ćwiczenia - FAUNA Wybierz kilka różnych stanowisk badawczych, które wydadzą ci się najbardziej różne względem siebie, np. las, łąka, hałda, brzeg zbiornika wodnego. W każdym z tych miejsc postaraj się przy pomocy atlasów i kluczy do oznaczania zwierząt zidentyfikować gatunki tam występujące. Owady: Paź królowej gatunek chroniony Zmierzchnica trupia główka gatunek chroniony Zmrocznik gładysz gatunek pospolity Fruczak gołąbek Niedźwiedziówka kaja Kraśnik sześcioplamkowy Rusałka pokrzywnik Rusałka ceik Rusałka kratnik Rusałka pawik Rusałka osetnik Rusałka admirał Dostojka malinowiec Przeplatka Czerwieńczyk dukacik Dostojka adype rzadki motyl Dostojka Eufrozyna Osadnik megera ryc. 3 Rusałka pawik Bielinek rukiewnik Zorzynek rzeżuchowiec 11

Lakolistek cytrynek Szlakoń siarecznik Polowiec szachownica gatunek w Polsce rzadki Bielinek kapustnik Bielinek rzepik Modraszek adonis Trzeszcz polny Biegacz gajowy gatunek chroniony Biegacz zielonozłoty gatunek chroniony Stromka podłużna Bosak czarny Kusak cezarek Omiotłek wiejski Mrzyk dziewannowiec Biedronka łąkowa Biedronka siedmiokropka Biedronka dwukropka Oleica fioletowa Pajęczaki Tygrzyk paskowany Pająk krzyżak Zaleszczotek Kwietnik Topik Kwadratnik trzcinowy Osuwik pospolity ryc. 4 Tygrzyk paskowany 12

Mięczaki Ślimak winniczek Zatoczek rogowy Przywierka Błotniarka stawowa Płazy gatunki chronione Ryc. 5 Winniczek Ropucha szara Ropucha paskówka Ropucha zielona Żaba wodna Żaba śmieszka Rzekotka drzewna Traszka zwyczajna Gady gatunek chroniony Jaszczurka zwinka Ptaki Lelek kozodój Wieszczek Mewa śmieszka Szpak Kruk Sroka Wrona Jaskółka dymówka Skowronek polny 13

Sikora lazurowa Sikora bogatka Drozd śpiewak Kos Rudzik Dzięcioł Pliszka siwa Przepiórka Bocian biały Wróbel domowy Ryc. 6 Dzięcioł Ssaki Nocek duży Gacek wielkouch Kret Jeż zachodnioeuropejski Mysz domowa Nornica Wiewiórka pospolita Zając szarak Sarna Ryjówka aksamitna 7. Badanie flory. Celem badania jest stwierdzenie obecności roślin żyjących w różnych siedliskach. Ćwiczenia - FLORA Wybierz kilka różnych stanowisk badawczych, które wydadzą ci się najbardziej różne względem siebie, np. las, łąka, hałda, brzeg zbiornika wodnego. W każdym z tych miejsc postaraj się przy pomocy atlasów i kluczy do oznaczania roślin zidentyfikować gatunki tam występujące. 14

Temat: Metryczka drzewa (krzewu) Uzupełnij kartę pracy (tabela nr 9), zastosuj się do poniższych wskazówek. Pomiar wysokości drzewa: Poproś kolegę, który wie ile ma centymetrów wzrostu, aby stanął pod wybranym przez ciebie drzewem lub krzewem. Ty stań w odległości kilkunastu kroków od drzewa, weź prosty patyk, wyciągnij przed siebie wyprostowaną w łokciu rękę, utrzymaj ją na wysokości ramienia, przymknij jedno oko i kciukiem zaznacz na patyku wysokość swojego kolegi. Następnie policz ile takich odległości można odłożyć od podłoża aż do czubka drzewa lub krzewu czyli ile razy drzewo (krzew) jest wyższe od twojego kolegi. Otrzymaną liczbę pomnóż przez wzrost kolegi, wynik wpisz do metryczki. Powierzchnia liści: Wybrany liść, najlepiej średniej wielkości, połóż na kartce papieru w kratkę. Dokładnie go obrysuj i policz kratki wewnątrz zarysu. Oblicz powierzchnię liścia, mnożąc liczbę kratek przez pole powierzchni jednej kratki, czyli 0,5 cm x 0,5 cm = 0,25 cm 2. Odcisk kory: Do pnia drzewa (krzewu) przyklej taśmą klejącą kartkę, a następnie mocno pocieraj na papierze kredkę świecową lub ołówek, wytnij najlepszy fragment i wklej go do metryczki. Pokrój drzewa lub krzewu Liść (naklej liść z drzewa lub krzewu) Odcisk kory Wysokość drzewa... Grubość pnia na wysokości 130cm... Średnica korony... Długość liścia... Powierzchnia jednego liścia... Tab. 9 Metryczka drzewa Poniżej znajdują się przykładowe metryczki drzew i krzewów 15

16

17

18

19

20

Temat: Szuwar pałkowy: W Polsce występują dwa gatunki pałek; pałka szerokolistna (Typha latifolia) i pałka wąskolistna (Typha angustifolia). Mierz szerokość liści obu pałek, jak duża jest różnica między nimi? Ryc. 7 Szuwar pałkowy W przypadku pałki szerokolistnej średnia szerokość liścia wynosi: około 1,3 centymetra, pałka wąskolistna ma liście o połowę węższe, ich szerokość z reguły nie przekracza 0,6 cm. Temat: Gatunki roślin różnych biotopów Za pomocą klucza do oznaczania roślin wymień gatunki rosnące na łące, w lesie, obok zbiornika wodnego (oraz rośliny rosnące w wodzie), oraz na hałdzie. 21

Gatunki leśne: Orlica pospolita Nerecznica samcza Szczawik zajęczy Fiołek leśny Marzanka wonna Gwiazdnica gajowa Konwalia majowa Niecierpek pospolity Ryc. 8 Zarośla z kielisznikiem Brzoza brodawkowata Dąb szypułkowy Czeremcha zwyczajna Lipa szerokolistna Gatunki łąkowe: Przytulia pospolita Lepnica rozdęta Wiązówka błotna Stokrotka pospolita Krwawnik pospolity Koniczyna biała Świetlik łąkowy Przywrotnik pospolity Pięciornik kurze ziele Knieć błotna Jaskier ostry Mniszek pospolity Rzeżucha łąkowa Szczaw zwyczajny Firletka poszarpana Dzwonek rozpierzchły 22

Tymotka łąkowa Rajgras Wyczyniec łąkowy Wiechlina łąkowa Kupkówka pospolita Gatunki wodno-błotne: Ramienica krucha gatunek wodny Skrzyp bagienny Rdestnica pływająca gatunek wodny Żabieniec babka-wodna Moczarka kanadyjska gatunek wodny Pałka wąskolistna Pałka szerokolistna Ryc. 9 Trzcina Tatarak zwyczajny Rzęsa gatunek wodny Kosaciec żółty Kosaciec syberyjski gatunek rzadki i chroniony Sit rozpierzchły Turzyca wyniosła Manna mielec Trzcina Gatunki rosnące na hałdzie: Głóg dwuszyjkowy Czeremcha zwyczajna Mniszek pospolity Tymotka łąkowa Robinia Dąb szypułkowy ryc. 10 Głóg Brzoza brodawkowata 23

8. Podsumowanie. W przygotowaniu niniejszej pozycji uczestniczyło wielu uczniów i nauczycieli gimnazjum w Poczesnej, mamy nadzieję że w roku 2004 na podstawie tych materiałów opracujemy ścieżkę dydaktyczną. Praca w projekcie pozwoliła nam na lepsze poznanie otaczającej nas rzeczywistości, w szczególności poznanie miejsc które były dla nas z różnych powodów niedostępne i nieznane. Nauczyliśmy się pracować w grupach, poznaliśmy nasze zainteresowania. Naszymi uwagami dzieliliśmy się z rodzicami, przyjaciółmi, chcemy aby także oni poznali ten ciekawy fragment naszej miejscowości. Praca nasza poszła by na marne gdybyśmy zamknęli to opracowanie w szkole, dlatego postanowiliśmy więc że każdy zainteresowany będzie mógł skorzystać z naszej pracy pobierając ze specjalnej strony internetowej to i wcześniejsze opracowanie. Dodatkowo jeden egzemplarz pracy podarowaliśmy Gminnej Bibliotece Publicznej w Poczesnej. Mamy nadzieję że grupa osób której bliskie są ideały ochrony przyrody powiększy się dzięki nam. Adres internetowy: www.przyrodapoczesnej.glt.pl http://przyrodapoczesnej.w.interia.pl 24