Systematyczny przegląd częstości występowania wad zgryzu w Polsce

Systematyczny przegląd częstości występowania wad zgryzu w Polsce na podstawie pierwotnych badań opublikowanych w latach 2000 2010 Dagmara Piątkowska 1, Krzysztof Woźniak 1, Mariusz Lipski 2 Systematic review of incidence of malocclusion in Poland based on original studies published during the years 2000 2010 Praca recenzowana 1 Katedra i Zakład Ortodoncji Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie Kierownik: dr hab. n. med. Krzysztof Woźniak 2 Zakład Stomatologii Zachowawczej Przedklinicznej i Endodoncji Przedklinicznej Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie Kierownik: prof. dr hab. n. med. Mariusz Lipski Streszczenie Celem pracy była weryfikacja hipotezy o powszechności występowania wad zgryzu u dzieci i młodzieży w poszczególnych grupach wiekowych w nieodległych latach minionych. Materiał badań stanowiły prace badawcze opublikowane w latach 2000 2010, zawarte w bazie komputerowej Polskiej Bibliografii Lekarskiej. W identyfikacji charakterystyk treściowych dokumentów posłużono się deskryptorami źródłowymi: zgryz nieprawidłowy i epidemiologia. Kryteria włączenia obejmowały: datę publikacji od stycznia 2000 do grudnia 2010, badania randomizowane populacji polskiej w grupach badanych do 18. roku życia. Kryteria wykluczenia stanowiły: prace poglądowe, badania prowadzone w kohortach wyodrębnionych na podstawie istotnych cech oraz badania doświadczalne na zwierzętach. Wyniki badań wskazują na wysoką częstość występowania wad zgryzu w populacji dzieci i młodzieży w Polsce, świadczącą o powszechności tego typu zaburzeń oraz celowości działań profilaktycznych. Najczęściej obserwuje się wady dotylne zgryzu. Wzrost częstości występowania wad zgryzu u dzieci po 12. roku życia wskazuje na potrzebę objęcia opieką ortodontyczną również młodzieży. Ponadto istnieje konieczność ujednolicenia metodyki badań epidemiologicznych wad zgryzu w celu zwiększenia porównywalności ich wyników. Summary The aim of the study was to verify the hypothesis about the universal incidence of malocclusion in children and youth with particular age groups in the not too distant past. Materials for the study were studies published during the years 2000 2010, contained in the computer database of the Polish Medical Bibliography. The root descriptors, incorrect bite and epidemiology, were used to identify the characteristic content of documents. Criteria for inclusion included publication date from January 2000 to December 2010 and randomized studies of the Polish population in the groups studied up to the 18 th year of life. Criteria for exclusion were demonstration copies, studies carried out in cohorts isolated on the basis of significant characteristics and experiments on animals. The results of the study indicate a high incidence of malocclusion in the population of children and youth in Poland. This is evidence of the universality of this type of disturbance and of the purposefulness of preventive measures. The most commonly observed defects are retrocclusion. The increase in incidence of malocclusion in children after 12 years of age indicates the need of also including teenagers under orthodontic care. In addition, there exists a need to standardize epidemiological studies of malocclusion with the aim increasing the comparability of their results. Hasła indeksowe: wady zgryzu, epidemiologia Key words: malocclusions, epidemiology Magazyn Stomatologiczny nr 4/2012/ONLINE 121

n Wstęp Zgodnie z definicją WHO, wada zgryzu to stan narządu żucia, który powoduje wyraźne oszpecenie, znacznie ogranicza czynność żucia i oddychania oraz jest odczuwany przez pacjenta jako upośledzenie (1). Treść przytoczonej definicji jednoznacznie wskazuje na wagę obiektywnych zaburzeń morfologii i czynności, a także subiektywnej oceny pacjenta. Kryteria polskiej diagnostyki ortodontycznej wad zgryzu są oparte na pojęciu normy biologicznej. Wprowadzone przez Orlik Grzybowską pojęcie normy biologicznej jest rozumiane jako zespół cech określających prawidłowy rozwój narządu żucia w przebiegu dynamiki rozwojowej (2). Wspomniany zespół cech stanowią zarówno elementy określające prawidłową morfologię, jak i czynność narządu żucia. Dynamikę rozwojową należy natomiast rozumieć w głównej mierze jako zespół zmian zachodzących w rozwoju osobniczym każdego człowieka, a więc bezpośrednio związanych z jego ontogenezą. W tym miejscu trzeba również krótko wspomnieć o organizacji polskiej systematyki wad zgryzu, która w swojej istocie jest oparta na podziale wad w odniesieniu do trzech płaszczyzn przestrzennych, będąc w swym założeniu rozwinięciem diagnostyki Simonowskiej. W tym kontekście wady poprzeczne zgryzu są identyfikowane w odniesieniu do płaszczyzny strzałkowej pośrodkowej. Natomiast wady przednio tylne i pionowe odpowiednio do płaszczyzn czołowej i horyzontalnej (2). Liczne prace epidemiologiczne dowodzą, że wady zgryzu obok choroby próchnicowej i chorób przyzębia zaliczają się do stomatologicznych chorób społecznych. Przemawiają za tym zarówno powszechność ich występowania, jak i wielowymiarowe konsekwencje zdrowotne i społeczne nieleczonych wad zgryzu. Fakt ten stanowi główną przesłankę kontynuacji badań, których celem jest ciągła weryfikacja powszechności ich występowania zarówno w Polsce, jak i na świecie. Uzyskane w ten sposób informacje mogą się również stać podstawą prognozy kosztów leczenia oraz określenia potrzeb co do niezbędnego personelu medycznego. n Cel pracy Celem pracy była weryfikacja hipotezy o powszechności występowania wad zgryzu u dzieci i młodzieży w poszczególnych grupach wiekowych w nieodległych latach minionych, co pozwoliłoby na określenie aktualnych ortodontycznych potrzeb leczniczych. n Materiał i metody Materiał badań stanowiły prace badawcze opublikowane w latach 2000 2010, zawarte w bazie komputerowej Polskiej Bibliografii Lekarskiej utworzonej w Zakładzie Naukowej Informacji Medycznej Głównej Biblioteki Lekarskiej w Warszawie. W identyfikacji charakterystyk treściowych dokumentów posłużono się deskryptorami źródłowymi zgodnymi z bazą Tez MeSH: zgryz nieprawidłowy i epidemiologia. Kryteriami włączenia były: data publikacji od stycznia 2000 do grudnia 2010, badania randomizowane populacji polskiej w grupach badanych do 18. roku życia. Kryteria wykluczenia stanowiły: prace poglądowe (przeglądy piśmiennictwa), badania prowadzone w kohortach wyodrębnionych na podstawie istotnych cech, tj. obecność określonych wad wrodzonych lub uchwytnych czynników etiologicznych, oraz badania doświadczalne na zwierzętach. n Wyniki i ich omówienie Użycie deskryptorów źródłowych pozwoliło na identyfikację 77 publikacji w bazie komputerowej Polskiej Bibliografii Lekarskiej. Zastosowanie obiektywnych kryteriów włączenia i wykluczenia umożliwiło zakwalifikowanie do dalszej analizy 20 z 77 prac. Wyniki badań pierwotnych, opublikowanych w latach 2000 2010 przedstawiono w tabelach I i II. Głównym czynnikiem determinującym podział badań w tabelach była ogólna liczebność grup badanych z arbitralnie przyjętą wartością graniczną dla masowych badań epidemiologicznych, wynoszącą 500 badanych (tab. I). Przegląd badań epidemiologicznych prowadzonych w grupach o dużej liczebności (N > 500) wydaje się potwierdzać, iż podstawowym czynnikiem modyfikującym częstość występowania wad zgryzu jest wiek badanych. Frekwencja wad zgryzu wzrasta bowiem wraz z wiekiem badanych, co potwierdza większość wyników badań. Badania przeprowadzone przez Kawalę i wsp. (3) wskazują, że częstość występowania wad zgryzu u 3 latków, a więc u dzieci z pełnym uzębieniem mlecznym, wynosiła 40,4, a u 7 latków w uzębieniu mieszanym już 75,9. Podobna zależność występuje w badaniach Grzybowskiej Substelny i Pisulskiej Otremby (4). 122 Magazyn Stomatologiczny nr 4/2012/ONLINE

TABELA I. Występowanie wad zgryzu u dzieci i młodzieży w wieku 3-18 lat w grupach badanych o dużej liczebności (N > 500) w badaniach opublikowanych w latach 2000-2010 Lp. Autorzy Rok publikacji 1 Grodzka i wsp. (8) 2009 2 Onoszko i wsp. (9) 2007 3 Myśliwiec i wsp. (6) 2004 4 Kawala i wsp. (3) 2003 5 Małkiewicz i Kępa (7) Wiek badanych 13-15 lat I grupa: 13 lat II grupa: 14 lat III grupa: 15 lat 8-9 lat I grupa: 8 lat II grupa: 9 lat 6-18 lat I grupa: 6 lat II grupa: 7 lat III grupa: 8 lat IV grupa: 9 lat V grupa: 10 lat VI grupa: 11 lat VII grupa: 12 lat VIII grupa: 13 lat IX grupa: 14 lat X grupa: 15 lat XI grupa: 16 lat XII grupa: 17 lat XIII grupa: 18 lat 3-7 lat I grupa: 3 lata II grupa: 4 lata III grupa: 5 lat IV grupa: 6 lat V grupa: 7 lat Liczebność całkowita/ /Liczebność grup 600 I grupa: 200 II grupa: 200 III grupa: 200 665 I grupa: 403 II grupa: 262 2003 15 lat 592 6 Truszel i wsp. (10) 2002 8 lat 1 099 7 8 Grzybowska Substelna i Pisulska Otremba (4) Suszczewicz i Lisiecka (5) 2001 2001 4-14 lat I grupa: 4 lata II grupa: 6 lat III grupa: 9 lat IV grupa: 12 lat V grupa: 14 lat 12-18 lat I grupa: 12 lat II grupa: 18 lat Metodyka 38 706 614 I grupa: 99 II grupa: 142 III grupa: 155 IV grupa: 160 V grupa: 58 1 971 I-II grupa: 494 III-V grupa: 1477 3 699 I grupa: 1859 II grupa: 1860 Częstość wad zgryzu i/lub nieprawidłowości 66,2 I grupa: 64,5 II grupa: 67,5 III grupa: 66,5 I grupa: 58,4 II grupa: 57,4 III grupa: 69,5 IV grupa: 66,6 V grupa: 58,6 VI grupa: 62,9 VII grupa: 56,4 VIII grupa: 75,0 IX grupa: 50,2 X grupa: 41,3 XI grupa: 33,5 XII grupa: 30,0 XIII grupa: 17,0 43,4 I grupa: 40,4 II grupa: 38,1 III grupa: 41,9 IV grupa: 39,4 V grupa: 75,9 Duże miasta: 73,0 Małe miasta: 74,0 Wsie: 77,5 Częstość poszczególnych wad zgryzu i/lub nieprawidłowości Tyłozgryz: 51,4 Zgryz głęboki: 34,0 Zgryz krzyżowy: 26,0 Nieprawidłowości : 47,1 67,5 Tyłozgryz: 51,7 Zgryz krzyżowy: 41,9 Zgryz otwarty: 15,0 Nieprawidłowości : 39,4 60 65,8 I grupa: 44,0 II grupa: 47,6 III grupa: 74,8 IV grupa: 70,9 V grupa: 71,3 64,9 I grupa: 63,7 II grupa: 66,0 Tyłozgryz: 39,1 Zgryz otwarty: 24,1 Zgryz krzyżowy: 20,3 Nadzgryz: 11,7 Tyłozgryz: 32,6 Zgryz krzyżowy: 18,1 Stłoczenia: 19,3 Nieprawidłowości : 17,7 Tyłozgryz: 28,2 Zgryz krzyżowy: 21,9 Zgryz głęboki: 16,3 Nieprawidłowości : 61,9 Stłoczenia: 45,0 Tyłozgryz: 20,8 (12-latki) Zgryz krzyżowy: 14,4 (18-latki) Stłoczenia: 25,3 (12-latki) Stłoczenia: 29,2 (18-latki) Magazyn Stomatologiczny nr 4/2012/ONLINE 123

W przeprowadzonych badaniach dzieci z województwa opolskiego częstość występowania wad zgryzu w uzębieniu mlecznym wyniosła 44 (dzieci 4 letnie), wzrastając w uzębieniu mieszanym do 74,8 u dzieci 9 letnich i 71,3 u dzieci 14 letnich. Wzrost częstości występowania wad zgryzu wraz z wiekiem potwierdzają badania epidemiologiczne nadzorowane przez ŚOZ we współpracy z MZiOS, a prowadzone przez dziesięć akademii medycznych pod kierownictwem prof. Jańczuka (wg 5). stwierdzono u 63,7 12 latków i 66 18 latków. Wyjątek w tym względzie stanowią badania Myśliwca i wsp. (6), których wyniki wskazują na drastyczne zmniejszanie się częstości wad zgryzu po 13. roku życia. Częstość występowania wad zgryzu u dzieci 13 letnich sięgająca 75 zmalała aż do 17 w grupie 18 letniej młodzieży. Autorzy zastrzegają jednak nieporównywalność wyników przedstawionych badań z wynikami ogólnopolskich badań epidemiologicznych ze względu na inne kryteria diagnostyczne, a także dobór badanych. Kolejnym elementem determinującym częstość występowania wad zgryzu jest miejsce zamieszkania. Wyniki badań przeprowadzonych przez Małkiewicz i Kępę (7) wskazują na częstsze występowanie wad zgryzu u dzieci 15 letnich zamieszkujących wsie (77,5) niż u dzieci zamieszkujących małe (74) i duże aglomeracje miejskie (73). Odwrotne spostrzeżenia formułują Myśliwiec i wsp. (6), w których w badaniach w większości grup wiekowych (9 z 13) częstsze występowanie wad zgryzu odnotowano u dzieci zamieszkujących miasta powiatowe aniżeli tereny wiejskie. Ważnym elementem badań epidemiologicznych, rzutującym na organizację leczenia ortodontycznego jest częstość występowania poszczególnych typów wad zgryzu. W przedstawionych badaniach najczęstszą postacią wad zgryzu były wady dotylne (3, 4, 5, 8, 9, 10). W zależności od przyjętej metodyki badania, wysoką częstością występowania odznaczały się również nieprawidłowości (8, 9, 10). Przegląd badań epidemiologicznych dzieci i młodzieży w wieku od 3 do 18 lat, prowadzonych w grupach badanych o dużej liczebności, pozwala potwierdzić hipotezę o dużych potrzebach leczenia ortodontycznego. Po uwzględnieniu wszystkich przytoczonych badań średni odsetek badanych z wadami zgryzowo zębowymi wyniósł 61,8. Tak wysoka frekwencja wad zgryzu jednoznacznie wskazuje z jednej strony na duże narażenie populacji na czynniki patogenne, uniemożliwiające prawidłowe kształtowanie narządu żucia, z drugiej na niewystarczające działania profilaktyczne w tym zakresie (tab. II). Wyniki badań epidemiologicznych prowadzonych w Polsce w mniej liczebnych grupach badanych (128 398) przedstawionych w tabeli II, są zbliżone do wyników badań w grupach badanych o dużej liczebności. Zmniejszenie liczebności grup wpływa jednak na ograniczenie czułości tych badań w aspekcie denotacji związków częstości występowania wad zgryzu z czynnikami potencjalnie modyfikującymi, tj. wiekiem badanych. Efekt ten jest szczególnie widoczny w przypadku analiz międzygrupowych prowadzonych w obrębie poszczególnych badań, jednak analiza porównawcza wyników wszystkich badań (dla N < 500) zdaje się potwierdzać zasadę wzrostu częstości wad zgryzu wraz z wiekiem badanych. W analizowanych pracach najmniejszy odsetek wad zgryzowo obserwowano bowiem w wieku przedszkolnym 39,6 (11), a największy u 12 latków 93,0 (12). Zwraca jednak uwagę duża rozpiętość obserwacji. Mielnik Błaszczak i wsp. (13) opisują 64 częstość występowania wad zgryzu w uzębieniu mlecznym u dzieci w wieku 2 4 lat. Zbliżoną częstość występowania wad zgryzu u dzieci 3 6 letnich z pełnym uzębieniem mlecznym podają Zadurska i wsp. (14, 15) w badaniach opublikowanych najpierw w 2001 r. (55,6 65,6), a później w 2007 r. 60,7 w grupie 3 4 latków i 62,2 w grupie 5 6 latków. Odmienne wyniki przedstawiają Raftowicz Wójcik i wsp. (11), odnotowując znacznie mniejszy odsetek dzieci w wieku 3 5 lat z wadami zgryzu ami zębowymi średnio 39,6 (w zakresie 30,1 47,1). Najmniejszą frekwencję wad zgryzu u dzieci w okresie uzębienia mieszanego podają Warsz i Rudnicka Siwek (16). Autorzy, na podstawie badań przeprowadzonych w grupie dzieci 9 11 letnich z okolic Lublina, stwierdzili 59,4 częstość wad zgryzu. Nieco wyższą częstość występowania wad zgryzu (średnio 71,2) u dzieci 10 13 letnich odnotowali Zadurska i wsp. (17). Odmienne obserwacje przedstawiają Ziemiańska Maczek (18) oraz Truszel i Roztoczyńska (12), w których badaniach odsetek dzieci z wadami zgryzu był znacznie wyższy odpowiednio 88 dzieci 11 letnich i 93 dzieci 12 letnich. Znacznie mniejsza rozbieżność wartości określających częstość występowania wad zgryzu charaktery- 124 Magazyn Stomatologiczny nr 4/2012/ONLINE

TABELA II. Występowanie wad zgryzu u dzieci i młodzieży w wieku 3 18 lat w grupach badanych o niskiej liczebności (N < 500) z uwzględnieniem liczebności w poszczególnych grupach wiekowych (I grupa: n < 150, II grupa: 150 < n < 250, III grupa: n > 250) w badaniach opublikowanych w latach 2000 2010 Lp. Autorzy 1 Raftowicz Wójcik i wsp. (11) 2 3 4 Warsz i Rudnicka Siwek (16) Zadurska i wsp. (14) Zadurska i wsp. (17) Rok publikacji 2010 Wiek badanych Liczebność całkowita/ /Liczebność grup Metodyka Liczebność grup badanych: n < 150 osób w określonym wieku 3 5 lat I grupa: 3 lata II grupa: 4 lata III grupa: 5 lat 245 I grupa: 65 II grupa: 93 III grupa: 87 Częstość wad zgryzu i/lub nieprawidłowości 39,6 I grupa: 43,0 II grupa: 30,1 III grupa: 47,1 2009 9 11 lat 128 59,4 2007 2005 5 Małkiewicz (19) 2002 6 7 Zadurska i wsp. (15) Kantor i Warych (21) 8 Ziemiańska Maczek (18) 2001 2000 3 6 lat I grupa: 3 4 lat II grupa: 5 6 lat 10 13 lat I grupa: 10 lat II grupa: 11 lat III grupa: 12 lat IV grupa: 13 lat 3 6 lat I grupa: 3 lata II grupa: 4 lata III grupa: 5 lat IV grupa: 6 lat 6 7 lat I grupa: 6 lat II grupa: 7 lat 174 I grupa: 84 II grupa: 90 222 I grupa: 65 II grupa: 45 III grupa: 62 IV grupa: 50 15 lat 139 313 I grupa: 27 II grupa: 69 III grupa: 89 IV grupa: 128 239 I grupa: 100 II grupa: 139 61,5 I grupa: 60,7 II grupa: 62,2 71,2 I grupa: 72,3 II grupa: 75,6 III grupa: 66,1 IV grupa: 72,0 72,8 67,5 dziewcząt 78,0 chłopców 60,0 I grupa: 55,6 II grupa: 58,0 III grupa: 54,0 IV grupa: 65,6 63,0 Częstość poszczególnych wad zgryzu i/lub nieprawidłowości Tyłozgryz: 20,4 Nieprawidłowości : 23,3 Tyłozgryz: 74,8 3 4 latki: 76,5/5 6 latki: 73,2 Zgryz krzyżowy: 12,2 3 4 latki: 9,8/5 6 latki: 14,2 Tyłozgryz: 10 latki: 44,6/11 latki: 62,2 12 latki: 45,2/13 latki: 42,0 Nieprawidłowości : 10 latki: 12,3/11 latki: 11,0 12 latki: 11,3/ 13 latki: 20,0 Tyłozgryz: 76,4 3 latki: 86,6/4 latki: 85,0 5 latki: 77,1/6 latki: 70,2 Zgryz krzyżowy: 11,0 3 latki: 0/4 latki: 7,5 5 latki: 16,7/6 latki: 11,9 Tyłozgryz: 47,6 6 latki: 47,3/7 latki: 47,9 Zgryz otwarty: 23,9 6 latki: 28,0/7 latki: 19,7 Liczebność grup badanych: 150 < n < 250 osób w określonym wieku 2007 11 lat 190 88,0 Tyłozgryz: 25,8 Zgryz otwarty: 10,1 Zgryz krzyżowy 7,4 Malepszy i wsp. 9 2000 18 lat 240 70,8 (20) Liczebność grup badanych: n > 250 osób w określonym wieku 41,2 10 Shahnazari (22) 2005 12 lat 398 Wskaźnik IOTN (5 10º AC /IOTN) 11 Mielnik Błaszczak Tyłozgryz: 41,0 2002 2 4 lata 257 64,0 Zgryz głęboki: 20,0 i wsp. (13) Zgryz otwarty przedni: 12,0 12 Truszel i Roztoczyńska (12) 2002 12 lat 306 93,0 Tyłozgryz: 28,0 Zgryz krzyżowy: 13,0 Nieprawidłowości : 78,0 Zaburzenia symetrii: 31,0 Magazyn Stomatologiczny nr 4/2012/ONLINE 125

zuje badania dzieci z uzębieniem stałym. Małkiewicz (19) opisuje 72,8 częstość wad zgryzu u młodzieży 15 letniej, podczas gdy Malepszy i wsp. (20) 70,8 u 18 latków z województwa dolnośląskiego. Znacznymi trudnościami interpretacyjnymi jest również obarczona część wyników analizowanych prac, odnosząca się do częstości występowania poszczególnych wad zgryzu lub nieprawidłowości w badanej grupie. Podstawowym źródłem opisywanej niedogodności wydaje się być zróżnicowany i zwykle nieokreślony przez autorów badań sposób estymacji wartości oczekiwanych w odniesieniu do całej badanej grupy lub tylko jej części z potwierdzoną wadą zgryzu. Nie sposób również pominąć różnic wynikających z przyjętych kryteriów oceny lub dokładności samych badających. W efekcie ten ważny element wyników jest obciążony znaczną zmiennością. Tym samym występowanie najczęściej obserwowanej wady zgryzu, jaką jest tyłozgryz, jest opisywane w zakresie wartości od 20,4 (11) do 86,6 (15). n Wnioski 1. Przedstawiony przegląd badań wskazuje na wysoką częstość występowania wad zgryzu w populacji dzieci i młodzieży w Polsce, świadcząc o powszechności tego typu zaburzeń. 2. Występowanie wad zgryzu u dzieci w wieku przedszkolnym świadczy o celowości wczesnych działań profilaktycznych, umożliwiających prawidłowy rozwój narządu żucia. 3. Najczęstsze występowanie wad dotylnych o etiologii wieloczynnikowej wymaga celowości i skuteczności wdrażanych programów profilaktycznych. 4. Wzrost częstości występowania wad zgryzu u dzieci po 12. roku życia dyktuje potrzebę objęcia opieką ortodontyczną również młodzieży. 5. Istnieje konieczność ujednolicenia metodyki badań epidemiologicznych wad zgryzu w celu zwiększenia porównywalności ich wyników. n Piśmiennictwo 1. Śmiech Słomkowska G., Rytlowa W.: Profilaktyka i wczesne leczenie ortodontyczne. Wybrane zagadnienia. Wyd. II uzup., PZWL, Warszawa 1999. 2. Orlik Grzybowska A.: Podstawy ortodoncji. Wyd. 3 uzup., PZWL, Warszawa, 1976. 3. Kawala B., Babijczuk T., Czekańska A.: Występowanie dysfunkcji, parafunkcji i wad narządu żucia u dzieci w wieku przedszkolnym. Dent. Med. Probl., 2003, 40, 2, 319 325. 4. Grzybowska Substelna J., Pisulska Otremba A.: Częstość występowania wad zgryzu u dzieci i młodzieży województwa opolskiego. Czas. Stomatol., 2001, LIV, 1, 51 56. 5. Suszczewicz A., Lisiecka K.: Stan zgryzu populacji 12 i 18 latków w Polsce w 1995 roku. Przegl. Stomatol. Wieku Rozwoj., 2001, 3/4, 20 23. 6. Myśliwiec L. i wsp.: Lecznicze potrzeby stomatologiczne u dzieci i młodzieży z województwa zachodniopomorskiego. Zdr. Publ. 2004, 114, 2, 189 192. 7. Małkiewicz K., Kępa J.: Występowanie próchnicy i wad zgryzu u młodzieży 15 letniej z województwa mazowieckiego. Dent. Med. Probl., 2003, 40, 2, 327 330. 8. Grodzka I., Szarmach I., Bugała Musiatowicz B.: Zależność między nieprawidłowościami zgryzowymi a parafunkcjami w populacji młodzieży gimnazjalnej w Białymstoku. Dent. Med. Probl., 2009, 46, 3, 311 318. 9. Onoszko M., Wojtaszek Słomińska A., Rosnowska Mazurkiewicz A.: Występowanie wad zgryzu u 8 i 9 letnich dzieci z terenu Gdyni. Czas. Stomatol., 2007, LX, 3, 195 201. 10. Truszel M., Roztoczyńska A., Becker K.: Stan uzębienia dzieci 8 letnich w Bielsku Białej. Mag. Stomatol., 2002, XII, 12, 7/8, 12 15. 11. Raftowicz Wójcik K., Matthews Brzozowska T., Kawala B.: Częstość występowania wad zębowo zgryzowych u dzieci w wieku 3 5 lat. Dent.Med. Probl., 2010, 47, 3, 339 342. 12. Truszel M., Roztoczyńska A.: Ocena stanu zdrowia narządu żucia dzieci 12 letnich w Bielsku Białej. Mag. Stomatol., 2002, XII, 10, 48 52. 13. Mielnik Błaszczak M., Struska A., Tomankiewicz M.: Analiza wad zgryzu z uwzględnieniem wybranych czynników etiologicznych u dzieci z Lublina w wieku od 24 do 48 miesięcy. Ortod. Współcz., 2002, 4, 4, 99 101. 14. Zadurska M. i wsp: Ocena warunków zgryzowych u dzieci w wieku przedszkolnym oraz ocena wiedzy ich rodziców dotyczącej profilaktyki stomatologicznej i ortodontycznej. Stomatol. Współcz., 2007, 14, 3, 21 29. 15. Zadurska M. i wsp: Badania epidemiologiczne wad zgryzu i zaburzeń funkcji układu mięśniowo stawowego u dzieci w wieku przedszkolnym. Przegl. Stomatol. Wieku Rozwoj., 2001, 2, 11 21. 16. Warsz M., Rudnicka Siwek K.: Ocena stanu narządu żucia u 9 11 letnich dzieci ze szkół podstawowych z okolic Lublina pozbawionych gabinetów stomatologicznych. Dent. Med. Probl., 2009, 46, 2, 162 167. 17. Zadurska M. i wsp: i zaburzenia funkcji układu mięśniowo stawowego u dzieci w wieku 10 13 lat. Ortop. Szczęk. Ortod., 2005, 2, 14 18. 18. Ziemiańska Maczek J.: Częstość występowania wad zgryzu u dzieci jedenastoletnich z terenów wiejskich powiatu nowotarskiego województwa małopolskiego. Implantoprotetyka, 2007, 8, 3, 40 42. 19. Małkiewicz K.: Występowanie próchnicy i wad zgryzu u 15 letniej młodzieży wiejskiej z powiatu siedleckiego. Pozn. Stomatol., 2002, 29, 155 161. 20. Malepszy A., Nowak Malinowska H., Kaczmarek U.: Wybrane parametry stanu zdrowia narządu żucia 18 letnej młodzieży z województwa dolnośląskiego. Wrocł. Stomatol., 2000, 103 109. 21. Kantor B., Warych B.: Analiza wad zgryzu i typu ząbkowania u dzieci 6 i 7 letnich z Lwówka Śląskiego. Mag. Stomatol., 2000, X, 10, 48 50. 22. Shahnazari A: Estetyka uzębienia pacjentów w wieku 12 lat z województwa świętokrzyskiego. Mag. Stomatol., 2005, XV, 12, 74 77. 126 Magazyn Stomatologiczny nr 4/2012/ONLINE