Dzieci z trudnościami adaptacyjnymi w młodszym wieku. Aspekty rozwojowe i edukacyjne w kontekście specyfiki różnic kulturowych Redakcja naukowa: Emilia Śmiechowska-Petrovskij 3
Recenzenci: dr hab. Anna Fidelus, prof. UKSW, prof. dr hab. Iryna Kurlak Redakcja i korekta: Alicja Wysocka Projekt okładki i stron tytułowych: Wioletta Markiewicz Skład, łamanie, projekt typograficzny: Wojciech Bryda Copyright by Wydawnictwo Naukowe UKSW Warszawa 2016 Wydawnictwo Naukowe UKSW w Warszawie ul. Dewajtis 5, 01-815 Warszawa tel. 22 561 89 23 e-mail: wydawnictwo@uksw.edu.pl www.wydawnictwo.uksw.edu.pl Druk i oprawa: Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna Adam 02-729 Warszawa, ul. Rolna 191/193 tel. 22 843 37 23, 22 843 08 79, tel./fax 22 843 20 52 ISBN: 978-83-8090-163-6 (wersja drukowana) 978-83-8090-164-3 (wersja elektroniczna)
Spis treści Wprowadzenie 7 Monika Ciechomska Maciej Ciechomski Potrzeby psychiczne dziecka w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym 13 Marta Kotarba Edukacja elementarna współczesne tendencje i wyzwania. Aspekt teoretyczny i metodyczny 43 Eugeniusz Sakowicz Wychowanie w kulturach i religiach świata 67 Aleksandra Borkowska Psychologiczne aspekty migracji w rozwoju dziecka 101 Urszula Markowska-Manista Praca z uczniem z trudnościami adaptacyjnymi specyfika różnic kulturowych i zmiany środowiska edukacyjnego 125 Anna Młynarczuk-Sokołowska Katarzyna Szostak-Król Uczniowie cudzoziemscy w polskiej szkole problemy, wyzwania i egzemplifikacje działań metodycznych 149 Emilia Śmiechowska-Petrovskij Doskonalenie zawodowe nauczycieli w zakresie edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej ze wsparciem ucznia z trudnościami adaptacyjnymi, wynikającymi z różnic kulturowych i zmiany środowiska edukacyjnego 173 Noty o autorach 189 5
Sposób, zakres, a także jakość planowania i organizowania nauczania- -uczenia się małego dziecka oraz współuczestniczenia dorosłego w tych procesach w sposób aktywny, są powiązane z kontekstem społeczno- -kulturowym, w którym te procesy zachodzą oraz z kondycją własną i podopiecznych psychorozwojową i mentalną. Ów kontekst społeczno-kulturowy warunki przebiegu edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej współcześnie zmieniają się. Zmiany dotyczą m.in. uznania/ praktykowania określonego paradygmatu edukacyjnego: metodyki versus metodologii edukacji i wychowania (paradygmatu behawiorystycznego versus konstruktywistycznego), a także relacji tożsamość różnica, wynikającej ze społecznej dywersyfikacji, zróżnicowania populacji uczniów, ze względu na potrzeby i możliwości (niepełnosprawność, specjalne potrzeby rozwojowe) oraz ze względów kulturowych (w kontekście zjawisk migracji, w tym uchodźstwa, reemigracji, problematyki mniejszości narodowych). Kondycja psychorozwojowa dzieci podmiotów wychowania, nauczania i uczenia się, analizowana jest coraz szerzej z wykroczeniem poza dynamikę zmian zachodzących w samych tylko strukturach poznawczych uczniów a z bardziej zdecydowanym uwzględnianiem jakości relacji i komunikacji dziecka z dorosłym i grupą rówieśników w kontekście jego potrzeb psychicznych i edukacyjnych. Edukacja profesjonalna i nieprofesjonalna dorosłych (codzienna, mimowolna dokonująca się w toku zwykłych interakcji czy okazjonalna, intencjonalna formalna i pozaformalna sposobność nabywania wiedzy i umiejętności) również staje się przedmiotem poznania w szczególności w odniesieniu do doskonalenia zawodowego nauczycieli wobec zachodzących zmian. Wokół wzmiankowanych obszarów problemowych zogniskowane są rozważania prowadzone przez dziewięciu autorów w monografii Dzieci z trudnościami adaptacyjnymi w młodszym wieku. Aspekty rozwojowe i edukacyjne w kontekście specyfiki różnic kulturowych. Dominantę treściową stanowią aspekty kształcenia w warunkach międzykulturowości/wielokulturowości, którego podmiotami są jednocześnie dzieci bez 7
doświadczenia migracyjnego kulturowo związane z Polską, jak i dzieci cudzoziemskie, uchodźcze, mniejszości narodowych, reemigrujące (zmieniające środowisko edukacyjne), ze szczególnym uwzględnieniem etapu przedszkolnego i wczesnoszkolnego. Taki wybór treści wiąże się bezpośrednio ze współczesną, fluktuującą rzeczywistością społeczną, coraz intensywniej naznaczoną ruchami migracyjnymi (wynikającymi z działań wojennych, sytuacji politycznej, ekonomicznej na świecie), ale też trendami odśrodkowymi, ujawnianymi w przekonaniach grup społecznych o charakterze konserwatywnym, nacjonalistycznym czy fundamentalistycznym, będących zagrożeniem dla życia wspólnego. Bezpośrednią inspiracją dla powstania niniejszej publikacji było uruchomienie w 2014 roku na Wydziale Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie studiów podyplomowych Edukacja przedszkolna i wczesnoszkolna ze wsparciem ucznia z trudnościami adaptacyjnymi (różnice kulturowe, zmiana środowiska edukacyjnego). Studia zostały ukierunkowane na przygotowanie słuchaczy do wykonywania zawodu nauczyciela w przedszkolu i w klasach I-III szkoły podstawowej. Dodatkowym modułem treści uzupełniających przygotowanie w powyższych zakresach, uczyniono zagadnienie edukacji uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych wynikających z odmienności kulturowej i reemigracji. Niedługo po uruchomieniu studiów sytuacja polityczna w Europie i na świecie znacząco się zmieniła, w związku z przemianami politycznymi na Ukrainie, wojną na wschodzie Ukrainy i w Syrii, dyskusją wokół przyjmowania przez kraje członkowskie Unii Europejskiej uchodźców z Syrii i Erytrei, nasileniem ataków terrorystycznych w różnych krajach świata. Okazało się, że oddźwięk tych zjawisk jest widoczny w polskich szkołach (wzrost liczby uczniów cudzoziemskich), co wzmocniło przekonanie zarówno organizatorów studiów, jak i wykładowców oraz słuchaczy o potencjale posiadania takiego wykształcenia w kontekście przyszłych wyzwań zawodowych nauczycieli. Z każdym kolejnym interwałem czasowym nowe zjawiska polityczne ugruntowują te przekonania (jak na przykład wynik referendum dotyczącego wyjścia Wielkiej Brytanii z Unii Europejskiej, który może spowodować reemigrację do Polski migrantów zarobkowych). Jednocześnie jednak wzrastało przekonanie o niedostatku publikacji naukowych podejmujących temat edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej w kontekście międzykulturowości. Edukacja do wartości, które będą wspierać różnorodność kulturową oraz indywidualną niepowtarzalność członków społeczeństwa, również związaną z ich zróżnicowanymi możliwościami i potrzebami, ale także 8
na poziomie operacyjnym edukacja efektywna, mierzona osiągnięciami szkolnymi i wysokim poziomem integracji społecznej uczniów są wyzwaniami dla systemu oświaty oraz dla konkretnych placówek edukacyjnych i ich pedagogii. Celem publikacji jest więc dostarczenie wiedzy na temat różnych aspektów istotnych dla przebiegu tych procesów, ale także zaprezentowanie konkretnych praktyk: metod, form i narzędzi wraz z kontekstem ich użycia, dla pobudzenia refleksyjności pedagogów teoretyków i praktyków w kwestii możliwych do analizowania/modyfikowania/podjęcia kierunków działań. Większość rozdziałów ma zatem strukturę dwudzielną: najpierw prezentowane są eksplanacje teoretyczne danego zagadnienia, a następnie omawiane wątki o wyraźniejszym walorze praktycznym, aplikacyjnym. W rozdziale pierwszym autorstwa Moniki i Macieja Ciechomskich Potrzeby psychiczne dziecka w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym podjęte zostało zagadnienie znaczenia dorosłych, profesjonalnych edukatorów (nauczycieli, wychowawców) w kontekście zaspokajania potrzeb dziecka. Autorzy akcentują znaczenie bliskiej emocjonalnej relacji dziecka z dorosłym, która stanowi optymalne środowisko dla jego rozwoju. Rozwijają ten koncept w kontekście realiów edukacji elementarnej. Walorem opracowania jest zwrócenie uwagi na wystandaryzowane narzędzie do badania jakości relacji pomiędzy nauczycielem (skala STRS Student-Teacher Relationship Scale, por. Koomen, Verschneren, Schooten, Jak, Pianta 2012). Autorzy podjęli także próbę zaprezentowania katalogu psychicznych potrzeb dziecięcych, co może być bardzo inspirującym punktem odniesienia przy analizowaniu konkretnych propozycji wsparcia dzieci w edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej, prezentowanych w kolejnych rozdziałach. Drugi rozdział monografii Edukacja elementarna współczesne tendencje i wyzwania. Aspekt teoretyczny i metodyczny autorstwa Marty Kotarby prezentuje dyskusję na temat zmiany paradygmatycznej we wczesnej edukacji. Autorka opisała założenia i realizację edukacji opartej na koncepcjach behawiorystycznych oraz na koncepcjach konstruktywistycznych, z odniesieniem do wynikających z nich przekonań na temat możliwości dziecka, wiedzy, procesu edukacji, roli nauczyciela. W drugiej części swojego opracowania nakreśliła w perspektywie historyczno-rozwojowej oraz współczesnej metodę projektu. Na podstawie własnej praktyki pedagogicznej szczegółowo scharakteryzowała fazy realizacji metody w pracy z dzieckiem młodszym, co ma walor warsztatowy, ale także dobrze obrazuje pracę projektową w kontekście realizacji paradygmatu konstruktywistycznego w edukacji małego dziecka. 9
Następny rozdział to obszerne studium poświęcone aspektom wychowania i kształcenia w innych systemach religijnych świata niż chrześcijaństwo. Eugeniusz Sakowicz w pracy Wychowanie w kulturach i religiach świata omawia metodologie edukacyjne judaizmu, islamu, hinduizmu, konfucjanizmu, w oparciu o materiały źródłowe księgi i pisma najważniejsze dla tych religii. Dyskurs autorski sięga do przeszłości wydarzeń z początków poszczególnych religii i ich rozwoju. Opis i analiza poszczególnych systemów religijnych prowadzą do wniosku, że religia jako całość (doktryna, kult, moralność, instytucja) służy wychowaniu człowieka w prawdzie i miłości co jest kontrapunktem dla współczesnych antyświadectw religijnych, głoszonych w imię Boga. Autor w swoim opracowaniu omawia te komponenty systemów wychowania w różnych religiach i kulturach świata, które wyznaczają przestrzeń dialogu międzyreligijnego i międzykulturowego. Rozdział czwarty poświęcony jest Psychologicznym aspektom migracji w rozwoju dziecka. Aleksandra Borkowska nakreśliła najważniejsze zagadnienia związane z adaptacją kulturową dzieci z doświadczeniem migracyjnym. Szczegółowo scharakteryzowała rodzaje stresorów związanych z procesem akulturacyjnym oraz z uchodźstwem. Dla egzemplifikacji wybranych aspektów psychologicznych migracji w rozwoju dziecka, wykorzystała interesujące case study. Kolejne rozdziały: piąty i szósty, odnoszą się do szczegółowych zagadnień dotyczących edukacji uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, wynikającymi z różnic kulturowych i zmiany środowiska edukacyjnego. Urszula Markowska-Manista w rozdziale Praca z uczniem z trudnościami adaptacyjnymi specyfika różnic kulturowych i zmiany środowiska edukacyjnego scharakteryzowała pracę z uczniami z trudnościami adaptacyjnymi, odpowiadając na pytanie, w jaki sposób wobec różnic kulturowych organizować środowisko edukacyjne, które optymalnie będzie zaspokajało potrzeby tych uczniów. Z kolei autorki następnego rozdziału: Uczniowie cudzoziemscy w polskiej szkole problemy, wyzwania i egzemplifikacje działan metodycznych, Anna Młynarczuk-Sokołowska i Katarzyna Szostak-Król omówiły główne problemy uczniów cudzoziemskich w polskich szkołach oraz wyzwania stojące przed nauczycielami pracującymi w klasie zróżnicowanej kulturowo. Następnie, nawiązując do własnych doświadczeń praktycznych, zaprezentowały konkretne realizacje projektów edukacyjno-integracyjnych, prowadzonych w klasach kształcących uczniów odmiennych kulturowo. Główną ideą organizującą dyskurs teoretyczny i praktyczny w ujęciu 10
autorek jest idea inkluzji społecznej takie planowanie i organizowanie aktywności, które będą służyły całej społeczności uczniowskiej i prowadziły do wzajemnego poznania i współdziałania. W ostatnim, siódmym rozdziale monografii, Emilia Śmiechowska- Petrovskij podjęła zagadnienie kwalifikacji i kompetencji nauczycieli dzieci młodszych do pracy w klasach zróżnicowanych kulturowo. Zasadniczym przedmiotem rozdziału Doskonalenie zawodowe nauczycieli w zakresie edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej ze wsparciem ucznia z trudnościami adaptacyjnymi, wynikającymi z różnic kulturowych i zmiany środowiska edukacyjnego jest omówienie autorskiej koncepcji programu kształcenia na studiach podyplomowych założeń, struktury, realizacji i ewaluacji. Punktem wyjścia są analizy współczesnych ofert edukacyjnych w zakresie uzyskiwania kwalifikacji i dokształcania zawodowego nauczycieli oraz wyniki badań eksploracyjnych, dotyczących ich przygotowania do pracy z uczniami odmiennymi kulturowo. Prezentowana publikacja jest pierwszą w literaturze polskiej próbą ujęcia niektórych zagadnień związanych z problematyką edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej uczniów z trudnościami adaptacyjnymi, wynikającymi z różnic kulturowych i zmiany środowiska edukacyjnego. Z natury rzeczy jest więc tylko przyczynkiem do dalszych możliwych, pogłębionych analiz problemów i zagadnień szczegółowych, związanych z tą tematyką. Redaktorka monografii ma nadzieję, że poza korzyścią poznawczą płynącą z lektury, książka stanie się zachętą dla czytelników do aktywności praktycznej i dalszej poznawczo-badawczej. Recenzentkom wydawniczym Paniom Profesor Irynie Kurlak i Profesor Annie Fidelus składam serdeczne podziękowania za zaufanie, życzliwą lekturę monografii i pozytywne rekomendacje. Emilia Śmiechowska-Petrovskij