Kultura i Edukacja 2011, nr 2 (81) ISSN 1230-266X Anna Turowska DYSPOZYCJE OSOBOWOŚCIOWE A RADZENIE SOBIE ZE STRESEM NA PRZYKŁADZIE OSÓB KOŃCZĄCYCH STUDIA W SZKOLE GŁÓWNEJ HANDLOWEJ W WARSZAWIE Przemiany w Polsce wymuszają potrzebę ciągłego przystosowywania się do nowych warunków. Transformacja systemowa spowodowała wiele zmian w różnych dziedzinach życia, w tym również w szkolnictwie wyższym. Powstało wiele uczelni, także prywatnych, o zróżnicowanych profilach kształcenia. Wielokrotnie zwiększyła się liczba absolwentów szkół wyższych. Jednocześnie praca dla nich stała się towarem deficytowym. Zmieniły się, i nadal ciągle zmieniają się, wymogi rynku pracy w stosunku do młodych, wykształconych Polaków. Osoby kończące studia na ogół wiedzą, że dyplom wyższej uczelni, znajomość dwóch języków obcych, obsługa komputera, dyspozycyjność i kreatywność, a nawet pobyt za granicą już nie wzbudzają zachwytu pracodawców. Młodzi ludzie z dyplomem wyższej uczelni znajdują się jak gdyby w stanie życiowej nieważkości. Często nie mogą podjąć pracy w wyuczonym zawodzie, a nawet żadnej pracy. To z kolei utrudnia realizację ważnych osobistych celów, związanych z usamodzielnieniem się, takich jak: kupno mieszkania, założenie rodziny, wychowywanie dzieci, opieka nad rodzicami. O trudnej sytuacji absolwentów szkół wyższych piszą wiele U. Sztanderska i W. Wojciechowski 1. Być może, dynamika 1 Sytuację absolwentów szkół wyższych opisują U. Sztanderska oraz W. Wojciechowski w raporcie: Czego (nie) uczą polskie szkoły? System edukacji a potrzeby rynku pracy w Polsce, Warszawa 2008.
134 Anna Turowska zmian społeczno-ekonomicznych w naszym kraju przewyższa wzrost zdolności adaptacyjnych przyszłych absolwentów. 1. Operacjonalizacja badanego problemu Relacjami między społeczeństwem a jednostką zajęła się nowa dyscyplina psychologii, powstała w Polsce po roku 1989 makropsychologia, czyli psychologia zmiany społecznej. Jej twórca i badacz J. Czapiński podaje, że naturalna, a więc niezaplanowana przez badacza zmiana społeczna stanowi dla makropsychologii odpowiednik zmiennej niezależnej 2. Opisana wcześniej trudna sytuacja absolwentów wymusi prawdopodobnie potrzebę uruchomienia sposobów radzenia sobie ze stresem, powiązanych z dyspozycjami osobowościowymi osób kończących stacjonarne studia wyższe 3. Jak podaje najbardziej znany twórca i badacz teorii stresu R.S. Lazarus wraz z S. Folkman stres jest to określona relacja między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez daną osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi. Z kolei radzenie sobie określane jest jako poznawcze i behawioralne wysiłki zmierzające do sprostania wymogom zewnętrznym i/lub wewnętrznym, które w ocenie jednostki przekraczają możliwości, jakimi ona dysponuje 4. W radzeniu sobie ze stresem rozumianym jako strategia podejmowana w konkretnej sytuacji stresowej ważne są według J. Czapińskiego dyspozycje osobowościowe 5. W oparciu o sugestiez literatury przedmiotu rozpatrzone zostaną trzy dyspozycje osobowościowe: samoocena, motywacja oraz poczucie umiejscowienia kontroli. Samoocena definiowana jest przez M. Rosenberga jako ocenianie siebie lub poczucie własnej wartości i szacunku dla siebie. Jak podają między innymi J. Cza- 2 Pojęcie makropsychologii oraz badania z tej dziedziny przybliżono w: J. Czapiński, Makropsychologia, czyli psychologia zmiany społecznej: szkic osobisty [w:] Jednostka i społeczeństwo, M. Lewicka, J. Grzelak (red.), Gdańsk 2002, s. 23 48. 3 O badaniach dotyczących korelacji dyspozycji osobowościowych z radzeniem sobie ze stresem pisano m.in. w: J. Czapiński Osobowość szczęśliwego człowieka [w:] Psychologia pozytywna, J. Czapiński (red.), Warszawa 2004. 4 R.S. Lazarus, S. Folkman, Stress, Appraisal and Coping, New York 1984, s.19; S. Folkman, R.S. Lazarus, The Relationship between Coping and Emotion: Implication and Research, Social Science and Medicine 1988, No. 26, s. 310. 5 Szczegółowe omówienie znaczenia dyspozycji osobowościowych rozumianym jako strategia radzenia sobie ze stresem przedstawiono w: J. Czapiński, Psychologia szczęścia, Warszawa 1994, a także J. Czapiński, Osobowość szczęśliwego człowieka, op.cit.
Dyspozycje osobowościowe a radzenie sobie ze stresem 135 piński i A. Turowska wyższa samoocena sprzyja bardziej skutecznej strategii radzenia sobie, nastawionej na zadanie. Niska samoocena natomiast współwystępuje z wyborem emocjonalnej lub ucieczkowej strategii radzenia sobie. Potwierdzają to T.J. Scheff, S.M. Retzinger i M.T. Ryan oraz J. Czapiński 6. U młodych ludzi kończących studia istotna w radzeniu sobie ze stresem może być również motywacja, definiowana jako zespół mechanizmów powodujących uruchomienie, ukierunkowanie, podtrzymanie i zakończenie zachowania 7. D.C. McClelland, J.W. Atkinson, J. Reykowski, a także W. Łukaszewski i D. Doliński zwracają uwagę, że optymalna jest motywacja o średnim natężeniu, zbyt wysoka motywacja natomiast wpływa paraliżująco na działanie. Ciekawe podejście do motywacji osiągnięć prezentują C.S. Dweck i M.L. Maehr oraz C. Ames, R. Ames J.G. Nichols. Autorzy ci rozróżniają dwa spojrzenia na motywację osiągnięć, uwzględniające rodzaj celu, który chce się osiągnąć: a) motywacja zewnętrzna zorientowana na poziom wykonania, np. zademonstrowanie w grupie rówieśniczej wyższych kompetencji od innych jej uczestników oraz b) motywacja wewnętrzna zorientowana na rozwój własnych kompetencji, np. osiągnięcie mistrzostwa, samorealizację 8. Dalsze badania dotyczące związku dyspozycji osobowościowych z radzeniem sobie ze stresem wskazywały na ważność poczucia umiejscowienia kontroli, definiowanego przez J.B. Rottera jako przekonanie, że wyniki naszych działań zależą od nas samych (poczucie kontroli wewnętrznej) lub od zdarzeń pozostających poza naszą kontrolą osobistą (poczucie kontroli zewnętrznej) 9. W swych badaniach nad młodzieżą europejską A. Grob, T.D. Little, B. Wanner i W. Wearing wykazali, 6 O współzależności wyższej samooceny i wyboru strategii radzenia sobie piszą m.in.: J. Czapiński, Psychologia pozytywna, op.cit.; A. Turowska, Badania korelacyjne nad samooceną, orientacjami społecznymi i orientacjami kontroli warszawskiej młodzieży maturalnej, Kwartalnik Pedagogiczny 2010, nr 4. Współzależność niskiej samooceny i wyboru strategii radzenia sobie opisano m.in. w: T.J. Scheff, S.M. Retzinger, M.T. Ryan, Crime, Violence, and Self-esteem: Review and Proposals [w:] The Social Importance of Self-esteem, A.M. Mecca, N.J. Smelser, J. Vasconcellos (eds.), Berkeley 1989. 7 W. Łukaszewski, Motywacja w najważniejszych systemach teoretycznych [w:] Psychologia. Podręcznik akademicki, J. Strelau (red.), Gdańsk 2004. 8 Zagadnienia dotyczące motywacji zewnętrznej i wewnętrznej opisano szczegółowo w: E.L. Deci, The Effects of Externally Mediated Rewards on Intrinsic Motivation, Journal of Personality and Social Psychology 1997, No. 18; E.L. Deci, R.M. Ryan, Intrinsic Motivation and Self-determination in Human Behavior, New York 1985; C.S. Dweck, Motivational Processes Affecting Learning, American Psychologist 1986, No. 41; M.L. Maehr, Thoughts about Motivation [w:] Research of Motivation in Education: Goals and Cognitions, C. Ames, R. Ames (eds.), San Diego 1989; J.G. Nichols, The Competitive Ethos and Democratic Education, Cambridge 1989; a także C. Ames, Achievement Goals, Motivational Climate, and Motivational Processes [w:] Motivation in Sports and Exercise, G. Roberts (ed.), Champaign 1992. 9 J.B. Rotter, Generalized Expectancies for Internal versus External Control of Reinforcement, Psychological Monographs 1966, No. 80.
136 Anna Turowska że silniejsze poczucie kontrolowania zdarzeń sprzyja skuteczniejszemu radzeniu sobie ze stresem. Z kolei według S. Folkman i R.S. Lazarusa przekonanie o braku wpływu na usunięcie przyczyny stresu współwystępuje z wyborem emocjonalnej strategii radzenia sobie ze stresem. Jednakże zbyt silne przekonanie o swoim wpływie na życiowe wydarzenia może doprowadzić do obarczania się winą za ponoszone porażki i prowadzić do nasilania się symptomów stresu. Wcześniejsze badania na próbie narodowej Amerykanów prowadzone przez N. Krause i S. Strykera również wykazały tę prawidłowość. Przedstawione wyżej rozważania teoretyczne zachęciły do podjęcia badań na temat radzenia sobie studentów opuszczających mury warszawskich publicznych uczelni w niełatwych okolicznościach związanych z trudną sytuacją na rynku pracy. Na podstawie dostępnej krajowej i zagranicznej literatury przedmiotu zauważa się, że badań takich u schyłku transformacji ustrojowej nie przeprowadzano 10. 2. Badania własne rozwiązania warsztatowe Celem podjętych badań było: 1) Wyznaczenie dominującej strategii radzenia sobie ze stresem osób badanych: zadaniowej (nastawionej na rozwiązanie problemu), emocjonalnej (skierowanej na redukcję lęku, rezygnację z dążenia do pierwotnego celu i przeniesienie aktywności na inny cel, ukierunkowany na obronę ego), lub ucieczkowej (polegającej na dystansowaniu się od problemu i podejmowaniu czynności zastępczych). 2) Przedstawienie związku dyspozycji osobowościowych osób badanych: samooceny, motywacji osiągnięć, motywacji wewnętrznej/zewnętrznej, poczucia umiejscowienia kontroli ze strategiami radzenia sobie. Sformułowano następujące hipotezy: 10 Badania A. Turowskiej sfinansowane zostały z funduszu badań własnych Uniwersytetu Warszawskiego (dotacja Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, 2008). Przeprowadzane są w sześciu publicznych warszawskich uczelniach, wybranych jako atrakcyjne, metodą sędziów kompetentnych: Warszawskim Uniwersytecie Medycznym, Szkole Głównej Handlowej, Uniwersytecie Warszawskim, Politechnice Warszawskiej, Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego i Uniwersytecie Muzycznym Fryderyka Chopina.
Dyspozycje osobowościowe a radzenie sobie ze stresem 137 1. W grupie osób badanych dominującą strategią radzenia sobie ze stresem będzie strategia zadaniowa. 2. W wyborze zadaniowej strategii radzenia sobie ze stresem istotną rolę odegra motywacja osiągnięć. 3. Wybór strategii emocjonalnej uwarunkowany będzie poziomem samooceny. 4. Wyborowi strategii ucieczkowej towarzyszyć będzie motywacja zewnętrzna. 5. Przekonanie o możliwości wpływu na zdarzenia będzie sprzyjać wyborowi zadaniowej strategii radzenia sobie ze stresem. Władze uczelni wykazały bardzo życzliwy stosunek do badań na temat radzenia sobie ze stresem osób kończących studia wyższe w roku akademickim 2009/2010, służąc pomocą w ich organizacji. Autorka przeprowadzała badania osobiście. Osoby badane zostały poinformowane, że badania dotyczące radzenia sobie ze stresem służą celom naukowym, są całkowicie anonimowe, dobrowolne i można wycofać się z nich na każdym ich etapie. Studenci wykazali duże zainteresowanie badaniami. Pomiary przeprowadzono w reprezentatywnej grupie 88 osób wytypowanych losowo. Uczestniczyli w nich studenci V roku jednolitych, stacjonarnych studiów magisterskich Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, kierunku finanse i rachunkowość. Średnia wieku: 23 lata. Po zakończeniu badania autorka poinformowała studentów, że badano związek radzenia sobie z dyspozycjami osobowościowymi: samooceną, motywacją i poczuciem umiejscowienia kontroli nad zdarzeniami. Poinformowano ich także, że po dwóch miesiącach mogą dowiedzieć się o rezultatach badań całej grupy. W opisanych badaniach posłużono się następującymi technikami operacjonalizacji: 1) Kwestionariuszem CISS-S do pomiaru strategii radzenia sobie działań i reakcji podejmowanych lub uruchamianych w konkretnej sytuacji stresowej (N.S. Endler i J.D.A. Parker 1994, opracowanie i adaptacja K.Wrześniewski), 2) Skalą Samooceny do oceny samego siebie lub poczucia własnej wartości i szacunku dla siebie (M.Rosenberg 1989, tłumaczenie K. Krejtz), 3) Kwestionariuszem Motywacja osiągnięć do pomiaru nasilenia motywu osiągnięć w różnych dziedzinach życia (M.Widerszal-Bazyl 1978), 4) Skalą do pomiaru motywacji wewnętrznej/zewnętrznej (T. Kasser, R.M. Ryan 1996 za: J.Czapiński 2007), 5) Kwestionariuszem Internal-External do pomiaru poczucia wewnętrznego lub zewnętrznego umiejscowienia kontroli (J.B. Rotter 1966, opracowanie J Karyłowski).
138 Anna Turowska 3. Podstawowe wyniki badań własnych Zbliżający się czas ukończenia studiów niesie ze sobą nostalgię rozstania z grupą rówieśniczą, budzi niepewność odnalezienia się na rynku pracy, powoduje lęk przed osobistą odpowiedzialnością za realizację swych życiowych celów. Nie wszyscy jednakowo poradzą sobie z tą stresową sytuacją. Studenci kończący studia w SGH raczej zdają sobie sprawę, że pokonanie niepewnej sytuacji przyjdzie im bez trudu. Potwierdzają to również wcześniej przeprowadzone badania 11. Tabela 1. Dominująca strategia radzenia sobie osób kończących studia w SGH Strategia radzenia sobie ze stresem Źródło: Badania własne. Liczba osób Procent Wartość średniej [ skala 7 35 ] ZADANIOWA 70 79,5% 29,14 EMOCJONALNA 10 11,4% 19,86 UCIECZKOWA 8 9,1% 16,86 88 osób 100% Najczęściej wybieraną strategią radzenia sobie ze stresem w badanej grupie osób kończących studia jest strategia zadaniowa. Dużo rzadziej dominuje strategia emocjonalna i ucieczkowa (tab. 1). Tabela 2. Samoocena a wybór strategii radzenia sobie wartość współczynników korelacji r-pearsona Źródło: Badania własne. Rodzaj strategii Samoocena ZADANIOWA r = 0,47 ; p< 0,01 EMOCJONALNA r = 0,89; p< 0,01 UCIECZKOWA r = 0,83; p< 0,01 Stwierdzono dodatnią umiarkowaną korelację między samooceną a wyborem strategii zadaniowej im wyższa samoocena, tym częściej wybierana jest strategia zadaniowa (tab. 2). Niższej samoocenie towarzyszy wybór strategii emocjonalnej i ucieczkowej. 11 A.Turowska, Percepcja własnej sytuacji u progu samodzielności życiowej osób kończących studia w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie, Studia i Prace Kolegium Ekonomiczno-Społecznego Szkoły Głównej Handlowej 2011, nr 6 [w druku].
Dyspozycje osobowościowe a radzenie sobie ze stresem 139 Tabela 3. Motywacja osiągnięć a wybór strategii radzenia sobie wartość współczynników korelacji r-pearsona Źródło: Badania własne. Strategia radzenia sobie ze stresem Motywacja osiągnięć ZADANIOWA r = 0,61; p< 0,01 EMOCJONALNA r = 0,63; p< 0,01 UCIECZKOWA r = 0,71; p< 0,01 Motywacja osiągnięć jest silnie dodatnio skorelowana z wyborem strategii zadaniowej (tab. 3). Przy wyborze strategii emocjonalnej i ucieczkowej mamy do czynienia z korelacją ujemną, tzn. im niższa motywacja osiągnięć, tym częściej wybierana jest strategia emocjonalna i ucieczkowa. Tabela 4. Poczucie umiejscowienia kontroli a wybór strategii radzenia sobie wartość współczynników korelacji r-pearsona Źródło: Badania własne. Strategia radzenia sobie ze stresem Poczucie umiejscowienia kontroli ZADANIOWA r = 0,36; p< 0,01 EMOCJONALNA r = 0,78; p< 0,01 UCIECZKOWA r = 0,65; p< 0,01 Jak wynika z tabeli 4, przekonanie o osobistym wpływie na zdarzenia, czyli poczucie wewnętrznego umiejscowienia kontroli, jest dość nisko dodatnio skorelowane z wyborem zadaniowej strategii radzenia sobie ze stresem. Przekonanie o braku wpływu na zdarzenia, czyli poczucie zewnętrznego umiejscowienia kontroli, sprzyja wyborowi emocjonalnej i ucieczkowej strategii radzenia sobie ze stresem potwierdzają to silne ujemne korelacje. 4. Radzenie sobie ze stresem a dyspozycje osobowościowe na podstawie analizy regresji W celu dokonania prognozy korelacji między dyspozycjami osobowościowymi a wyborem dominującej strategii radzenia sobie przeprowadzono analizę regresji wielokrotnej. Ten sposób analizy wykorzystuje się w naukach społecznych, w których rozpatrywane zjawiska mają często wielowymiarowe przyczyny. Analiza regresji wykazała, że predyktorem wyboru zadaniowej strategii radzenia sobie ze stresem w badanej grupie osób jest motywacja osiągnięć wyjaśniająca
140 Anna Turowska aż 37% wariancji (r2 = 0,37). Wlicza się tu także motywację wewnętrzną. Analiza regresji pozwoliła na zbudowanie modelu: F (1, 86) = 51,07; p<0,01. Motywacja osiągnięć jest silnym predyktorem strategii zadaniowej współczynnik regresji β = 0,61; p<0,05. Im wyższy poziom motywacji osiągnięć, tym częściej wybierana jest zadaniowa strategia radzenia sobie ze stresem. Silnym predyktorem wyboru emocjonalnej strategii radzenia sobie ze stresem przez osoby badane jest samoocena. Wyjaśnia aż 80% wariancji (r2 = 0,80), model jest dobrze dopasowany do danych: F (1, 86) = 332,8; p<0,01. Współczynnik regresji β = 0,89 p<0,01. Im wyższy jest poziom samooceny, tym rzadziej wybierana jest emocjonalna strategia radzenia sobie ze stresem. Predyktorami wyboru ucieczkowej strategii radzenia sobie ze stresem u badanych studentów są samoocena, motywacja osiągnięć oraz szczegółowy aspekt motywacji osiągnięć motywacja wewnętrzna vs. zewnętrzna. Trzy wymienione predyktory pozwalają w istotny sposób przewidywać wybór strategii ucieczkowej, wyjaśniają 74% wariancji (r2 = 0,74), pozwalają na zbudowanie modelu F (3, 84) = 87,26; p<0,001. Najsilniejszym predyktorem wyboru strategii ucieczkowej jest samoocena, współczynnik regresji β = 0,68 p<0,01. Im wyższy poziom samooceny, tym rzadziej wybierana jest strategia ucieczkowa. Słabszymi predyktorami wyboru strategii ucieczkowej są motywacja osiągnięć oraz jej aspekt motywacja wewnętrzna vs. zewnętrzna. Współczynnik regresji β dla motywacji osiągnięć = 0,21; p<0,01. Niższej motywacji osiągnięć towarzyszy wybór strategii ucieczkowej. Współczynnik regresji β dla motywacji wewnętrznej vs. zewnętrznej = 0,20; p<0,05. Im wyższy jest poziom motywacji wewnętrznej, nastawionej np. na osiągnięcie mistrzostwa i samorealizację, tym rzadziej wybierana jest ucieczkowa strategia radzenia sobie ze stresem. 5. Podsumowanie i weryfikacja hipotez Pomimo trudności ze znalezieniem pracy przez absolwentów szkól wyższych zupełnie inaczej przedstawia się sytuacja osób kończących studia w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie. Powszechna jest wiedza, że ciągle utrzymuje się duże zapotrzebowanie na ekonomistów. Zgodnie z Diagnozą Społeczną 2009 J. Czapińskiego warto kształcić finansistów, bo stopa zwrotu z kształcenia w tej dziedzinie jest wciąż wysoka. Należy mieć też świadomość, że już przy wyborze kierunku studiów potwierdziła się hipoteza autoselekcji kandydaci, oczekując dobrych perspektyw zatrudnienia i wysokich zarobków najlepiej widzieli siebie na studiach
Dyspozycje osobowościowe a radzenie sobie ze stresem 141 ekonomicznych. Nic więc dziwnego, że zgodnie z postawioną Hipotezą 1, najczęściej wybieraną strategią radzenia sobie ze stresem jest u badanych studentów strategia zadaniowa. Niezależnie od powyższego w grupie badanej zarysowują się różnice w wyborze dominującej strategii radzenia sobie związane z indywidualnymi dyspozycjami osobowościowymi. Zgodnie z literaturą przedmiotu oraz Hipotezą 2 u osób badanych występuje silna dodatnia korelacja między motywacją osiągnięć a wyborem zadaniowej strategii radzenia sobie ze stresem. Im silniejsza motywacja osiągnięć, tym częściej wybierana jest strategia zadaniowa. Należy jednak pamiętać, że optymalna jest motywacja osiągnięć o średnim natężeniu. Zbyt wysoka motywacja paraliżuje myślenie. Z kolei bardzo silnym predyktorem wyboru strategii emocjonalnej wśród osób badanych jest samoocena (zgodnie z Hipotezą 3). Im niższa samoocena, tym częściej dominuje wybór strategii emocjonalnej, skierowanej na redukcję lęku i obronę ego. Wyborowi ucieczkowej strategii radzenia sobie, występującej rzadko, towarzyszy niska samoocena oraz niska motywacja osiągnięć. Wyborowi strategii ucieczkowej, czyli dystansowaniu się od problemu i poszukiwaniu czynności zastępczych, sprzyja też wyższa motywacja zewnętrzna, zorientowana na poziom wykonania, dla efektu. Jest to zgodne z Hipotezą 4. U studentów kończących studia w SGH przeważa dość realistyczne przekonanie o umiarkowanej możliwości wpływu na kontrolowanie zdarzeń. Korelacja między wyborem strategii zadaniowej a poczuciem umiejscowienia kontroli (przekonaniem, że wyniki naszych działań zależą od nas samych albo tylko od czynników zewnętrznych) jest słaba. Dlatego też dostrzega się tu pewną niezgodność z Hipotezą 5. Badani zdają sobie sprawę, że nie wszystko od nich zależy. Ustosunkowując się do całości badań, należy zauważyć, że dyspozycje osobowościowe stanowią ważny czynnik w wyborze strategii radzenia sobie ze stresem. Pomimo że są to raczej stałe uwarunkowania osobowościowe, niemniej można je rozwijać i wzmacniać. Dotyczy to szczególnie samooceny oraz motywacji osiągnięć. Zarówno poziom samooceny, jak i motywacji osiągnięć możemy kształtować już od wczesnego dzieciństwa poprzez docenianie sukcesów i zachęcanie do stawiania możliwych do realizacji ambitnych celów. To w przyszłości będzie skłaniało do wyboru zadaniowej strategii radzenia sobie ze stresem. Strategię tę należy uznać za optymalną, najskuteczniej prowadzącą do realizacji celu.
142 Anna Turowska LITERATURA: Atkinson J.W., The Achievement Motive, Goal-setting and Probability Preferences, Journal of Abnormal and Social Psychology 1960, No. 60. Czapiński J., Makropsychologia, czyli psychologia zmiany społecznej: szkic osobisty [w:] Jednostka i społeczeństwo, M. Lewicka, J. Grzelak (red.), Gdańsk 2002. Czapiński J., Osobowość szczęśliwego człowieka [w:] Psychologia pozytywna, J. Czapiński (red.), Warszawa 2004. Czapiński J., Diagnoza Społeczna 2009, http://www.diagnoza.com [dostęp: 02.12.2009]. Endler N.S., Parker J.D.A., Assessment of Multidimensional Coping: Task, Emotion and Avoidance Strategies, Psychological Assessment 1994, No. 6. Folkman S., Lazarus R.S., If It Changes It Must Be a Process: Study of Emotion and Coping during Three Stages of a College Examination, Journal of Personality and Social Psychology 1985, No. 48. Folkman S., Lazarus R.S., The Relationship between Coping and Emotion: Implication and Eesearch, Social Science and Medicine 1988, No. 26. Grob A., Little T.D., Wanner B., Wearing W., Adolescents Well-being and Perceived Control across 14 Sociocultural Contexts, Journal of Personality and Social Psychology 1996, No. 71. Kasser T., Ryan R.M., Further Examining the American Dream: Differential Correlates of Intrinsic and Extrinsic Goals, Personality and Social Psychology Bulletin 1996, No. 22. Krause N., Stryker S., Stress and Well-being: The Buffering Role of Locus of Control Beliefs, Social Science and Medicine 1984, No. 18. Lazarus R.S., Folkman S., Stress, Appraisal and Coping, New York 1984. Łukaszewski W., Doliński D., Mechanizmy leżące u podstaw motywacji [w:] Psychologia. Podręcznik akademicki, J. Strelau (red.), Gdańsk 2004. McClelland D.C., Some Social Consequences of Achievement Motivation [w:] Nebraska Symposium of Motivation, M.R. Jones (ed.), Lincoln 1955. Reykowski J., Funkcjonowanie osobowości w warunkach stresu psychologicznego, Warszawa 1966. Reykowski J., Osobowość a trwały stres, Warszawa 1971. Rosenberg M., Society and Adolescent Self-Image, Middletown 1989. Rotter J.B., Generalized Expectancies for Internal versus External Control of Reinforcement, Psychological Monographs 1966, No. 80. Sztanderska U., Wojciechowski W., Czego (nie) uczą polskie szkoły? System edukacji a potrzeby rynku pracy w Polsce, Warszawa 2008. Turowska A., Badania korelacyjne nad samooceną, orientacjami społecznymi i orientacjami kontroli warszawskiej młodzieży maturalnej, Kwartalnik Pedagogiczny 2010, nr 4.
Dyspozycje osobowościowe a radzenie sobie ze stresem 143 Turowska A., Percepcja własnej sytuacji u progu samodzielności życiowej osób kończących studia w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie, Studia i Prace Kolegium Ekonomiczno-Społecznego Szkoły Głównej Handlowej 2011, nr 6 [w druku]. Widerszal-Bazyl M., Kwestionariusz do mierzenia motywu osiągnięć, Przegląd Psychologiczny 1978, nr 21(2). SUMMARY: The purpose of the study was to present coping strategies among last year students in latter days of the system transition in Poland. The participants were the students of five-years master s studies in SGH (Warsaw School of Economics). Three strategies of coping: task-oriented (planful problem-solving), emotion-oriented and escape-avoidance oriented were explored. It was examined whether the adopted type of coping is related to personality features self-esteem, need for achievement and locus of control. The results indicated that task-oriented, active strategy of coping with stress is chosen by the overwhelming majority of students (nearly 80%). Emotion and avoidance-oriented coping with stress was chosen by 11% and 9% respectively. Results of regression analyses showed significant relations for: task-oriented coping and need for achievement; emotion-oriented coping and self-esteem, avoidance-oriented coping and self-esteem. No significant relation between locus of control and coping strategies was found. Key words: Macropsychology, stress, strategies of coping with stress, self-esteem, need for achievement, locus of control