Wychowanie i cele kształcenia. Rozwój dziecka od narodzin do dojrzałości dokonuje się zgodnie z kolejnymi etapami, które pozostają ze sobą w ścisłym powiązaniu. O wychowaniu mówimy wtedy, gdy wpływy i zmiany dotyczą sfery emocjonalnomotywacyjnej oraz systemu wartości. Mówi się o oddziaływaniu na osobowość, która jest pewną całościową strukturą wyznaczającą cele jednostki i sposoby ich realizacji. Nauczanie kształcące to takie nauczanie, dzięki któremu człowiek się rozwija. Wchodzi więc w grę nauczanie, którego doraźny cel, jakim może być przyswojenie określonych wiadomości lub umiejętności, jest podporządkowany celowi bardziej ogólnemu, wyrażającemu się w osiągnięciach rozwojowych jednostki. Związek nauczania z wychowaniem wyraża się w tym, że obydwa rodzaje oddziaływań pedagogicznych mają wspólne cechy. Teorii sprawnego, skutecznego działania wiele uwagi poświęcali filozofowie. Zaowocowało to powstaniem w XIXw. odrębnej dziedzinie prakseologii, nauki o metodach wszelkiego celowego działania. Rozważania o celach edukacyjnych wpisują się w tradycję. Konfucjusz pisał: Kto zna cel, może podjąć decyzję, Kto podejmuje decyzje, odnajdzie spokój, Kto odnajdzie spokój, poczuje się bezpiecznie, Kto czuje się bezpiecznie może pomyśleć, Kto myśli może ulepszać. Wyobrażenia o funkcjach systemu oświaty i zadaniach szkoły towarzyszy pojecie celu. Mówimy o tym, iż szkoła powinna przyczyniać się do wszechstronnego rozwoju ucznia, stwarzać warunki do wyrównywania szans, przygotować do przyjmowania określonych ról społecznych, do życia zawodowego. Bardzo ważne jest, abyśmy wiedzieli, po co buduje się szkoły i wyposażamy je. Jest to istotne do tego stopnia, że wybierając szkołę dla własnych dzieci, nie zadawalamy się już ogólnym stwierdzeniem, iż szkoła
przygotowuje do funkcjonowania w społeczeństwie lub w pracy. Chcemy wiedzieć więcej: czy będzie to przygotowanie do społecznego partnerstwa, do samodzielności, z prawem kształtowania i zmieniania zastanej rzeczywistości czy raczej przygotowanie do posłuszeństwa, do akceptacji zastanych norm i struktur. Wiedza o celach kształcenia i wychowania jest potrzebna: bezpośrednim uczestnikom procesu nauczania uczniom i nauczycielom projektodawcom i organizatorom systemu edukacji kierownictwu szkół, organom administracyjnym, instytucjom opracowującym założenia polityki oświatowej pośrednim odbiorcom oferty edukacyjnej rodzicom oraz przyszłym pracodawcom. Każdy z wymienionych podmiotów pyta o efekty z innego punktu widzenia i zadawala się różnym stopniem szczegółowości odpowiedzi. Siły rządzące chciałyby wiedzieć, czy istniejący system oświatowy zapewnia krajowi godziwe miejsce wśród innych państw, czy dzięki uzyskanym umiejętnościom i wiedzy obywatela będą bardziej mobilni, konkurencyjni, czy będą lepiej radzili sobie z przeciwnościami losu, czy mają szansę na szczęście osobiste i rozwój. Rodzice chcieliby, aby pobyt dziecka w szkole sprawiał ich dzieciom przyjemność i satysfakcję oraz gwarantował dalszą karierę. Świadomość celu ułatwia dokonywanie wyboru, niekiedy wręcz go determinuje. Umożliwia odpowiedzenie sobie na pytanie, w jakim miejscu się znajduję, co wiem i potrafię, dokąd chcę dotrzeć. Zależnie od poziomu ogólności, wyróżnia się trzy rodzaje celów. Na szczycie stawia się ideały. Z zapisem ideałów spotykamy się w oficjalnych dokumentach państwowych, konstytucji, prawie o oświacie. Ideały cechuje ponadczasowość, uniwersalność, trwałość. Niekwestionowaną popularnością ciszą się takie ideały jak: kształtowanie twórczych i odpowiedzialnych obywateli oraz ich wszechstronny rozwój, stosunek do dóbr kultury narodowej,
jak też ogólnoświatowego dziedzictwa. O ogólności ideałów świadczy fakt iż nie wykazują one konkretnego wykonawcy ani nie opisują sposobów osiągnięcia celów. Poniżej ideałów znajdują się zadania. Jest ich więcej, są bardziej szczegółowe i konkretniejsze niż ideały. Odnoszą się do pewnych typów szkół, etapów edukacji. Określają trwałe pożądane i oczekiwane umiejętności jakie powinien uzyskać uczeń. Na najniższym poziomie plasują się cele operacyjne. Są ich setki, prezentują szczegółowe osiągnięcia uczniów, są stałym elementem programów nauczania, poszczególnych jednostek metodycznych, konspektów czy scenariuszy zajęć. Sposobom wyrażania celów od lat towarzyszy dyskusja o tym na ile powinny być precyzyjne, jakich należy użyć czasowników, na ile dokładnie opisane powinny zostać kryteria. W formułowaniu i doborze celów przydatna okazała się taksonomia. Do najbardziej popularnych w Polsce należy taksonomia celów opracowana przez profesora Bolesława Niemierkę. Wyróżnia on taksonomie celów nauczania, którą dzieli się na poziomy, a te z kolei na kategorie. I Poziom: wiadomości a w nich kategorie: a) zapamiętanie b) zrozumienie II Poziom: umiejętności a w nich kategorie: a) stosowanie wiadomości w sytuacjach trudnych b) stosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych. W taksonomii celów wychowania Niemierko wyróżnił: I Poziom: działania a w nich kategorie: a) uczestnictwo w działaniu b) podejmowanie działania II Poziom: postawy a w nim kategorie: a) nastawienie na działanie b) system działań. Weryfikując cele szczegółowe należy zastanowić się czy:
cele szczegółowe pozwalają osiągnąć cel ogólny czy zachodzi związek między celami niższego i wyższego rzędu czy język celów jest jasny i zrozumiały także dla ucznia czy cele odpowiadają poziomowi rozwoju dziecka, jego zainteresowaniom i problemom czy określone cele da się połączyć w ramach pewnego obszaru czy są aktualne. Podczas projektowania sytuacji edukacyjnych nauczyciel powinien pamiętać o tym, że: 1. Cel uczenia się jest celem wyznaczonym z zewnątrz. Oznacza to iż osoba najbardziej zainteresowana jego realizacją na ogół nie uczestniczy w procesie opracowywania i określania celów. 2. Cel uczenia się to określenie zachowań końcowych czyli jedynie przedstawienie efektu opisem zwieńczenia procesu. 3. Cel uczenia się określa zachowania uczniów czyli prezentuje działania ucznia. 4. Cel uczenia się określa zachowanie pożądane czyli pewien ideał, a należy pamiętać, że różni uczniowie, z różnym skutkiem realizują cel. 5. Cel uczenia się opisuje możliwie jednoznacznie zachowania końcowe czyli powinien być tak skonstruowany, aby opisywał nie tylko to, co uczeń robi, ale też jak to robi i kiedy. Dokonując operacjonalizacji celów nauczania nauczyciel powinien: napisać cel ogólny wyobrazić sobie uczniów, którzy ten cel osiągnęli zapisać sobie luźne określenia zachowań tych uczniów dokonać selekcji i klasyfikacji tych zapisów sformułować cele operacyjne sprawdzić ich operacyjność i trafność.
BIBLIOGRAFIA: 1. B. Niemierko, Miedzy oceną szkolną a dydaktyką, W-wa 1991r. 2. Materiały programu Nowa Szkoła CODN 1998r. 3. K. Denek, Wartości i cele edukacji szkolnej, Poznań-Toruń 1994r. 4. M. Debesse, Etapy wychowania, W-wa 1996r. Przygotowała: mgr Regina Piszcz