1 Katarzyna Kowara Czym są prawa dziecka? Podejmując próbę kontynuacji niniejszego tematu, mając także na względzie fakt, iż poprzedni 2012 rok był rokiem Janusza Korczaka, chciałabym w poniższym artykule skupić się na przybliżeniu pojęcia prawa dziecka z jednoczesnym odniesieniem do najważniejszego aktu normatywnego, jakim jest Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Studiując literaturę nie odnajdziemy jednoznacznego określenia i odpowiedzi na pytanie co to są prawa dziecka i czym się one charakteryzują. Wielu autorów formułuje własne definicje na swój wyłączny użytek i potrzebę. Najtrafniej prawa dziecka definiuje Marian Balcerek, wybitny specjalista w dziedzinie ochrony prawnej dziecka, który pisze, iż są one zespołem uprawnień dzieci wynikających z obowiązujących w danym społeczeństwie praw obywatelskich, ustalających status dziecka w państwie, w społeczeństwie i rodzinie 1. Podstawowym błędem w ujmowaniu praw dziecka jest ich oderwanie od praw człowieka i traktowanie ich jako odrębnej całości. Z całą pewnością przyznać trzeba, iż prawa dziecka winny być traktowane jako integralna część praw człowieka, przysługujących każdej istocie ludzkiej. Ich właściwa realizacja jest istotna z punktu widzenia dobra dziecka, jak i interesu społecznego 2. Zdaniem Adama Łopatki dziecku przysługują wszelkie uniwersalne prawa człowieka i podstawowe wolności, dostosowane do potrzeb i możliwości dziecka. Prawa nie mogą być uznane za przeciwstawne prawom dorosłym lub za prawa alternatywne w stosunku do praw rodziców, gdyż wynikają z praw przynależnych każdemu człowiekowi 3. Dziecko choć mały człowiek i mały obywatel państwa nie zawsze potrafi korzystać ze swoich praw. Niejednokrotnie jest ich pozbawiane, niejednokrotnie nie wie, że takowe chroniące go prawa istnieją co wynika z faktu jego niedojrzałości psychicznej i fizycznej. Dlatego też, według Elżbiety Czyż prawa dziecka odnoszą się głównie do relacji państwo-dziecko. Zatem państwo przyjmuje na siebie odpowiedzialność w zakresie ich ochrony zarówno w sensie gwarancji ochrony przed krzywdzeniem jak i w sensie możliwości dochodzenia praw, które są równe dla wszystkich. Status dziecka, nieco inny niż osoby dorosłej, nie pozwala na bezpośrednie korzystanie z tych praw. (...) Państwo jest zatem gwarantem praw, a realizatorami są rodzice bądź opiekunowie dziecka. Zobowiązaniem państwa jest dbanie o zapewnienie dziecku ochrony i opieki w takim stopniu, 1 Balcerek M., Międzynarodowa ochrona dziecka, WSIP, Warszawa, 1988, s. 18, [w:] Kwak A., Mościskier A., Rzeczywistość praw dziecka w rodzinie, Wyd. Akademickie Żak, Warszawa, 2002, s. 44. 2 Kwak A., Mościskier A., Rzeczywistość..., s. 44. 3 Łopatka A., Konwencja Praw Dziecka w Polsce, [w:] Mościskier A., Rzeczywistość..., s. 44.
2 w jakim jest to dla niego niezbędne (poprzez odpowiednie działania ustawodawcze, administracyjne i inne) 4. W nieco innym kontekście o prawach dziecka wypowiada się papież, Jan Paweł II, dla którego dziecko jest zarówno pełnowartościową jednostką, osobą, człowiekiem jak i pełnoprawnym, choć małym, obywatelem państwa. Dziecko to także uosobienie czystości, niewinności i wielkie źródło nadziei. Powtarzam raz jeszcze to, co powiedziałem na Zgromadzeniu Ogólnym Narodów Zjednoczonych dnia 2 października 1979 r. Pragnę wypowiedzieć tę radość, jaką dla każdego z nas stanowią dzieci, wiosna życia, zadatek przyszłości każdej dzisiejszej ojczyzny. Żaden kraj na świecie, żaden system polityczny nie może myśleć o swej przyszłości inaczej, jak tylko poprzez wizję tych nowych pokoleń, które przejmą od swoich rodziców wielorakie dziedzictwo wartości, zadań i dążeń zarówno własnego narodu, jak też całej rodziny ludzkiej 5. Wedle nauki Jana Pawła II dziecko ma szczególne prawa, przede wszystkim prawo do zjednoczonej i kochającej rodziny, do szacunku i troski wobec jego osoby, do rozwoju we wszystkich dostępnych płaszczyznach życia w warunkach wolności i godności osobistej oraz prawo do niczym nieskażonej prawdy. Najważniejszym zbiorem praw obowiązującym w Polsce jest Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, znowelizowana i podpisana w 1997 roku przez prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego. Część zawartych w niej artykułów mówi o ochronie i przestrzeganiu praw dziecka w świetle polskiego prawa, prawa cywilnego i kodeksu rodzinnego. Ważne wydają się także liczne... postanowienia prawa rodzinnego i opiekuńczego, prawa karnego, wreszcie przepisy prawa pracy i prawa administracyjnego. Wiele uprawnień dzieci regulują przepisy wykonawcze resortów zdrowia i opieki społecznej, edukacji, sprawiedliwości, pracy i polityki socjalnej 6. Żywiej prawami dzieci zainteresowano się w polskim rządzie w czerwcu 1994 roku. Nad dwoma projektami regulującymi prawa dzieci w Polsce pracowała niewielka grupa senatorów. Jednakże posłowie już w pierwszym czytaniu oba projekty odrzucili. I właściwie dopiero Komisja Konstytucyjna przyjmując projekt Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej w dniu 16 stycznia 1997 roku zatwierdziła 237 bardzo ważnych artykułów związanych z prawną ochroną dzieci. Na pierwszy plan wysuwają się artykuły dotyczące ochrony prawnej dziecka, czyli art. nr 18, 30, 36, 40, 41, 48, 51, 63, 66-69, 72, 76, 79. I tak oto art. 30 polskiej Konstytucji z 1997 roku, zatytułowany w rozdziale Źródło wolności, praw i obowiązków człowieka i obywatela zakłada respektowanie przez rodziców 4 Szkoła praw człowieka. Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa, 1998, z. 5, s. 132 za Czyż E., Prawa dziecka, s. 35, [w:] Kwak A., Mościskier A., Rzeczywistość..., s. 44-45. 5 Jasudowicz T. (red.), Prawa rodziny prawa w rodzinie. Jan Paweł II o małżeństwie i rodzinie. Wypisy z nauczania Ojca Świętego, Wyd. Dom Organizatora, Toruń, 1999, s. 63. 6 Komorowska J. (red.), Dziecko we współczesnej Polsce, Wyd. OBS, Warszawa, 1991, t.1, s. 25.
3 godności stanowiącej, które winno być pierwotnym obowiązkiem rodziców względem dziecka i tworzyć wzorzec stosunków w rodzinie i poza nią 7. Wiążący się z powyższym artykuł 40 mówi, iż nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych. Dopełnieniem tego zapisu w powyższej kwestii jest art. 48.1. mówiący, iż rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonań 8. Artykuły 40 i 48 są w rzeczywistości dość sprzecznymi i kontrowersyjnymi zapisami. Z jednej strony zakazują stosowania przemocy wobec dziecka, z drugiej zaś dają rodzicom prawo wychowania dzieci wedle własnych przekonań. Przyjmując, że w przekonaniu rodziców jest karcenie dziecka dla tzw. jego dobra, art. 48.1. jest błędnie sformułowany. Dyskusyjne pozostaje także wychowanie dziecka w duchu wolności jego przekonań i sumienia. Małe jeszcze dziecko nie zawsze zdaje sobie sprawę co jest dla niego dobre a co złe, co bezpieczniejsze a co bardziej wartościujące, dlatego też ważne by rodzice w zgoła mądry i rozważny sposób decydowali o losie dziecka. Pozostaje jednak fakt, iż zapis tego artykułu budzi wiele dyskusji. Dalsze rozważania pozostawmy już jednak teoretykom prawa. Konstytucja RP w pkt 3 art. 68 przewiduje także nałożenie na władze publiczne obowiązek zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej między innymi dzieciom, zwłaszcza niepełnosprawnym 9. Przekazany Sejmowi przez Radę Ministrów pod koniec 1995 roku dokument zatytułowany Informacja na temat przestrzegania praw dziecka w Rzeczpospolitej Polskiej nie zawierał rzetelnej charakterystyki rzeczywistej sytuacji dzieci w Polsce, gdyż został przygotowany jedynie na podstawie sprawozdań resortowych i tylko pod kątem zgodności polskich przepisów z zapisami Konwencji o Prawach Dziecka. W świetle tego raportu okazuje się, że najczęściej łamanym w Polsce prawem dziecka jest jego prawo do życia bez przemocy fizycznej, emocjonalnej i seksualnej 10. 20 marca 2001 roku na inauguracji ogólnopolskiej kampanii Dzieciństwo bez przemocy, która odbyła się w Pałacu Prezydenckim w Warszawie, Aleksander Kwaśniewski przyznał, iż przepisy prawa polskiego winny gwarantować skuteczną walkę z tym zjawiskiem. Przecież artykuł 72 pkt 1 Konstytucji nakłada na władze publiczne obowiązek ochrony dzieci przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją 11. Tenże sam artykuł w pkt 2 stwierdza, iż dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych. Pkt 3 7 Kwaśniewski A., Ochrona praw dzieci i rodziny, Biuletyn Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa, 2001, s. 162. 8 Śliwerski B., Jak zmieniać szkołę?, Impuls, Kraków, 1998, s. 234. 9 Kolankiewicz M. (red.), Zagrożone dzieciństwo. Rodzinne i instytucjonalne formy opieki, WSIP, Warszawa, 1998, s. 89. 10 Śliwerski B., Konstytucja a prawa dziecka, Społeczeństwo Otwarte 1997 nr 2, s. 38. 11 Kwaśniewski A., Ochrona..., s. 161-162.
4 zapewnia, że w toku ustalania praw dziecka organy władzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko są obowiązane do wysłuchania i w miarę możliwości uwzględnienia zdania dziecka 12. Konstytucja RP zapewnia również dziecku z art. 70 ust. 1 i 2 prawo do nauki, natomiast w art. 65 pkt 3 zabrania się stałego zatrudniania dzieci do lat 16. Na mocy zaś już oddzielnych artykułów się prawo dziecka do opieki socjalnej. Zgodzić się trzeba ze słowami profesora Bogusława Śliwerskiego, że zagwarantowanie dzieciom praw konstytucjonalnych nie powinno być niczyim postulatem. Nie są to prawa, które miałyby rządzić dziećmi, ani, którymi dzieci by się rządziły, lecz które im przysługują, których należy przestrzegać, szanować i bronić przed dorosłymi, przed stworzonymi przez człowieka instytucjami takimi jak państwo, szkoła czy prawo przed praktyką władz, przed bezprawiem 13. Znowelizowana w 1997 roku Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej odkryła na nowo świat praw należnych dziecku w nieco nowym wymiarze i odniesieniu. Teraz coraz częściej mówi się o prawach i obowiązkach dzieci. W szkołach prowadzi się lekcje na ten temat, a w ofertach szkoleniowych niektórych placówek niepublicznych pojawiają się tematy o problematyce ich praw. Przyznać trzeba, iż prawa dziecka przeszły daleką drogę w swoim ewolucyjnym rozwoju. W rozumieniu przytaczanego już wcześniej Mariana Balcerka, świat: - po pierwsze uznał wreszcie, że dzieciom należą się określone prawa..., - po drugie, dziecko przestało być traktowane jak własność człowieka dorosłego, a stało się obywatelem, któremu prawo przyznało prawa obywatelskie, - po trzecie, zmianie uległa sytuacja dziecka w rodzinie: nieograniczona władza ojca nad dzieckiem przeszła na władzę rodzicielską..., - po czwarte, znacznie został poszerzony i stale się poszerza katalog praw dziecka; początkowo dzieci miały jedynie prawo dziedziczenia (i to nie wszystkie), dzisiaj katalog ten obejmuje kilkanaście czy też kilkadziesiąt praw dotyczących wszystkich aspektów życia, rozwoju i wychowania dziecka, - po piąte, doprowadzono do ustawowego zrównania praw wszystkich dzieci, w tym także dzieci pozamałżeńskich, zlikwidowano w ten sposób teoretycznie wszelkie formy dyskryminacji dzieci ze względu na rasę, język, wyznanie, pochodzenie, urodzenie, stan majątkowy itd., - po szóste, uznano, że dzieci społecznie niedostosowane, które weszły w kolizję z prawem, wymagają specjalnej ochrony w ramach systemu karnego i penitencjarnego; 12 Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa, 1997, s. 14. 13 Śliwerski B., Konstytucja..., s. 38.
5 podstawą przywrócenia nieletnich przestępców społeczeństwu jest reedukacja i resocjalizacja, - po siódme, specjalną ochronę i pomoc zapewnia się dzieciom upośledzonym, kalekim i chorym, dla których rozwija się różne formy opieki, wychowania i kształcenia, - po ósme, społeczeństwo i państwo przejmuje na siebie ciężar zapewnienia ochrony praw dziecka; państwo staje się coraz częściej realizatorem praw i organizatorem ochrony dziecka... 14. Jaką zatem funkcję pełnią prawa dziecka? W najogólniejszym ujęciu mają one służyć zapewnieniu dziecku odpowiednich warunków do życia i prawidłowego rozwoju. Prawa nadają dziecku specjalny status ochronny i równocześnie pokazują dorosłym, jakie są ich obowiązki względem niego. Uczulają społeczeństwo na potrzeby dziecka i jego niedojrzałość psychiczną, fizyczną i społeczną, jak również na potencjalne i rzeczywiste zagrożenia, wskazując tym samym na konieczność pomocy i ochrony dziecka przez dorosłych. Wyznaczają cel działalności i opieki nad dzieckiem, którym ma być zapewnienie niezbędnych warunków dla prawidłowego rozwoju, wychowania, przygotowania do życia społecznego 15. 14 Balcerek M., Międzynarodowa ochrona dziecka, WSIP, Warszawa, 1988, s. 54. 15 Kwak A., Mościskier A., Rzeczywistość..., s. 47-48.