Wo³owski Probl Hig Epidemiol T, Jankowska 2007, M. Wybrane 88(1): 69-73 aspekty zachowañ zdrowotnych m³odzie y gimnazjalnej. cz. II 69 Wybrane aspekty zachowañ zdrowotnych m³odzie y gimnazjalnej. Czêœæ II. Aktywnoœæ fizyczna oraz formy spêdzania czasu wolnego Lifestyle of secondary school students prevalence of chosen health factors. Part II. Physical activity and forms of spending free time TADEUSZ WO OWSKI 1/, MARZENNA JANKOWSKA 2/ 1/ Zak³ad Zdrowia Publicznego i Medycyny Spo³ecznej Akademii Medycznej w Gdañsku 2/ NZOZ Nadmorskie Centrum Medyczne Method. In the second part of our research, we added screening test developed by Prochaski et al. The index of moderate to high physical activity refers to the number of days during a week when a person exercises for 60 minutes or longer. We performed analysis of the level of physical activity and ways of spending free time by students. Results and conclusions. According to our results, the level of physical activity was unsatisfactory. Only half of students spent enough time on exercise, although most of the students (7, boys more often than girls) declared that they practiced sports. Family recreational physical activity was present in 1/5 of students families and correlated with parents educational status. 27% of students attended additional sports classes, these students came from the families with good and very good economic situation. We also noticed that the awareness of the importance of physical activity was common among students. Students spent their free time predominantly in sitting position: watching TV, playing PC games and listening to the music. The average time devoted to studying and homework was between 2 and 3 hours per day, and 13% of students spent more than 3 hours on studying at home. Key words: lifestyle, health behavior, secondary school students, health promotion Probl Hig Epidemiol 2007, 88(1): 69-73 www.phie.pl Nades³ano: 26.11.2006 Zakwalifikowano do druku: 30.03.2007 Metoda. W drugiej czêœci pracy, poza anonimowym kwestionariuszem ankiety, do oceny aktywnoœci fizycznej badanej grupy zastosowano test przesiewowy Prochaski i wsp. WskaŸnik UIAF (Umiarkowana do Intensywnej Aktywnoœæ Fizyczna) to liczba dni w tygodniu, w których badany przeznaczy³ na aktywnoœæ fizyczn¹ co najmniej 60 minut. Analizie poddano aktywnoœæ fizyczn¹ badanej populacji oraz bud et czasu wolnego i sposoby jego wykorzystania. Wyniki i wnioski. Poziom aktywnoœci fizycznej respondentów przedstawia³ siê niekorzystnie. By³ on wystarczaj¹cy tylko u niespe³na po³owy badanych, pomimo, e ponad 7 z nich deklarowa³o uprawianie sportu (czêœciej ch³opcy ni dziewczêta). Rekreacja rodzinna mia³a miejsce w oko³o 1/5 rodzin i by³a zale na od wykszta³cenia rodziców. Z odp³atnych zajêæ sportowych korzysta³o 27% uczniów, pochodz¹cych g³ównie z rodzin o bardzo dobrym i dobrym statusie finansowym. Jednoczeœnie œwiadomoœæ znaczenia aktywnoœci fizycznej dla zdrowia by³a w badanej populacji wysoka. Czas wolny przewa aj¹ca czêœæ respondentów wykorzystywa³a na zajêcia w pozycji siedz¹cej. Najczêœciej by³ on spêdzany przed telewizorem, przy komputerze lub przy odtwarzaczach muzyki. Najwiêcej badanych poœwiêca³o na naukê i odrabianie lekcji od 2 do 3 godzin a 13,3% respondentów przeznacza³a na ten cel wiêcej ni 3 godziny dziennie. S³owa kluczowe: styl ycia, zachowania zdrowotne, m³odzie gimnazjalna, promocja zdrowia Adres do korespondencji / Address for correspondence Tadeusz Wo³owski Zak³ad Zdrowia Publicznego i Medycyny Spo³ecznej Akademii Medycznej w Gdañsku, al. Zwyciêstwa 42a, 80-210 Gdañsk tel. (0-58) 349-15-40, telefax:583491548, e-mail: tedwol@amg.gda.pl Wprowadzenie Prozdrowotny styl ycia jest najwa niejszym czynnikiem umacniaj¹cym zdrowie, stanowi¹c jednoczeœnie zaporê przed rozpowszechnianiem chorób cywilizacyjnych o pod³o u behawioralnym. O okresie dzieciñstwa i m³odoœci mo na powiedzieæ, e stanowi on zarówno czas kszta³towania zachowañ pozytywnych jak i czas, kiedy dochodzi do wielu zachowañ ryzykownych dla zdrowia. Dlatego wydaje siê to byæ szczególny etap w yciu cz³owieka, który nale a³oby m¹drze wykorzystaæ. Jeœli dojdzie do nabycia i utrwalenia zachowañ niekorzystnych dla zdrowia oraz zaniedbañ w edukacji zdrowotnej, to trudno je bêdzie skorygowaæ w póÿniejszym yciu [1]. Wœród zachowañ po ¹danych dla zdrowia wa - n¹ pozycjê zajmuje aktywnoœæ fizyczna definiowana jako wysi³ek miêœniowy wywo³uj¹cy w organizmie zespó³ zmian, które prowadz¹ do wydatku energetycznego wy szego ni poziom spoczynkowy [2], co mo na uzupe³niæ stwierdzeniem J. Drabika, e jest
70 Probl Hig Epidemiol 2007, 88(1): 6-73 ona: kluczowym i integruj¹cym sk³adnikiem zdrowego stylu ycia [3]. Niedostatek ruchu hipodynamia w negatywny sposób odbija siê na zdrowiu stanowi¹c bezpoœrednio lub poœrednio przyczynê wielu przewlek³ych schorzeñ, co zosta³o udowodnione w badaniach naukowych [4, 5]. Zainteresowanie dzieci i m³odzie y aktywnymi formami spêdzania czasu kszta³tuje w pierwszym rzêdzie szko³a poprzez wychowanie fizyczne. Jego celem jest przygotowanie do zdrowego stylu ycia w przysz³oœci oraz bie ¹ce kompleksowe oddzia³ywanie na zdrowie ujmowane holistycznie. Wychowanie fizyczne kszta³tuje osobowoœæ m³odego cz³owieka w takich aspektach, jak: troska o w³asne zdrowie, cia³o, wytrzyma³oœæ i sprawnoœæ. Wa ne, aby zadbaæ o wytworzenie u dziecka osobistego zaanga owania i motywacji do ruchu, co mo na uzyskaæ stymuluj¹c je do osi¹gniêæ, gdy dziêki nim utrwala siê zainteresowanie aktywnoœci¹ fizyczn¹. Wynikiem takiego wychowania ma byæ przyjêcie i wyznawanie hierarchii wartoœci, w której na pierwszym miejscu bêd¹: zdrowie, aktywnoœæ fizyczna, sprawnoœæ i wydolnoœæ [6]. Sukcesem jest, kiedy kultura fizyczna pielêgnowana jest równie w rodzinie, co ci¹gle w naszym spo- ³eczeñstwie nale y do rzadkoœci. Czas wolny rozumiany jako ta przestrzeñ w posiadanym przez jednostkê bud ecie czasu, której wykorzystanie zale y od niej samej i jej upodobañ, stanowi równie nieod³¹czn¹ czêœæ stylu ycia. M³odzie du ¹ czêœæ tego czasu przeznacza na zajêcia zwi¹zane z korzystaniem z mediów elektronicznych. Stanowi¹ one groÿn¹ konkurencjê dla zalecanych form aktywnoœci ruchowej. Cel pracy Diagnoza codziennych zachowañ zdrowotnych m³odzie y gimnazjalnej jako elementów jej stylu ycia oraz ocena, czy s¹ one korzystne dla zdrowia. Styl ycia w sferze codziennych zachowañ i czynnoœci zwi¹zanych ze zdrowiem jest mo liwy do zbadania dziêki zastosowaniu technik obserwacji lub wywiadu. Problematykê tê podjêto z zamiarem zbadania wybranych zachowañ zdrowotnych m³odzie y. Przedmiotem rozwa añ w tej czêœci II pracy jest aktywnoœæ fizyczna ankietowanych oraz formy spêdzania czasu wolnego. Materia³ i metodyka Badaniem ankietowym, przeprowadzonym w styczniu 2006 r., objêto m³odzie w wieku 15-16 lat, uczniów klas III dwóch wylosowanych gdañskich gimnazjów. Badanie przeprowadzono za pomoc¹ omówionego w czêœci I pracy kwestionariusza ankiety. W³¹czono do niego równie test przesiewowy, stosowany ju w Polsce przez Woynarowsk¹ [7]. Jest to (opracowana przez autorów amerykañskich Prochaskê, Saliasa i Long [8]) metoda oceny aktywnoœci fizycznej, polegaj¹ca na pomiarze 60 minutowej Umiarkowanej do Intensywnej Aktywnoœci Fizycznej (UIAF). WskaŸnik UIAF to liczba dni w tygodniu, w których badany przeznaczy³ na aktywnoœæ fizyczn¹ co najmniej 60 minut. Za aktywnoœæ wystarczaj¹c¹ do zaspokojenia potrzeb nastolatków przyjêto co najmniej 5 dni w tygodniu [9]. Wyniki i omówienie Stwierdzono, e wystarczaj¹cy wskaÿnik UIAF dotyczy³ 45,2% ankietowanych; odsetek ch³opców (51,7%) w tej grupie by³ wy szy ni dziewcz¹t (38,6%). Natomiast bardzo niski wskaÿnik (0-2,5 dni) stwierdzono u 16,5% respondentów, w tym 21,1% dziewcz¹t i 12,1% ch³opców. Pomimo powy - szych ró nic nie stwierdzono statystycznie istotnej zale noœci pomiêdzy poziomem aktywnoœci fizycznej a p³ci¹ respondentów. Uprawianie sportu w wolnym czasie deklarowa- ³o 70,4% uczniów. Znacznie czêœciej czynili to ch³opcy. Zaobserwowano statystycznie istotn¹ ró nicê (p<0,05) pomiêdzy faktem uprawiania sportu a p³ci¹ ankietowanych. Zale noœæ pomiêdzy wykszta³ceniem rodziców a faktem uprawiania sportu przez m³odzie okaza³a siê statystycznie nieistotna. Warto zwróciæ uwagê na dyscypliny sportu, które preferowa³a i uprawia³a m³odzie (badani mogli wskazaæ wiêcej ni jedn¹ odpowiedÿ). Najwiêksz¹ popularnoœci¹ cieszy³y siê gry zespo³owe, na które wskaza³o 43,2% badanych. Ponad 1/4 respondentów wybra³a sporty rekreacyjne. W grupie tej sklasyfikowano takie dziedziny jak: jazda na rowerze, jogging, marszobiegi, jeÿdziectwo. Nieliczni uprawiali lekkoatletykê (7,2%) i taka sama grupa p³ywanie. Jeszcze mniejszy odsetek badanych wybiera³ sporty ekstremalne (6,3%) i kolejno: sporty walki (4,5%) oraz sporty si³owe (3,6%). W opinii wiêkszoœci badanych gimnazjalistów (61,7%) najbardziej ogólnorozwojowym sportem jest bieganie. Podobna liczba wskaza³a, e jest to jazda na rowerze (56,5%) a co 4 ankietowany uwa a³ za taki sport aerobik. Natomiast 38,8% respondentów wybra³o kategoriê inne, w której najczêœciej podawano p³ywanie i gry zespo³owe. Mniej osób wskaza³o na szybki marsz (14,8%) oraz tenis (13%).
Wo³owski T, Jankowska M. Wybrane aspekty zachowañ zdrowotnych m³odzie y gimnazjalnej. cz. II 71 O tym, jakie miejsce w yciu cz³owieka zajmuje aktywnoœæ fizyczna, w du ym stopniu decyduj¹ szkolne lekcje wychowania fizycznego. Podjêto zatem próbê ustalenia, jaki jest stosunek do nich wœród ankietowanych. Pozytywne nastawienie do lekcji wychowania fizycznego mia³o 72,2% respondentów, ale wiêcej ni co czwarty badany nie lubi³ tych zajêæ. Formy zajêæ wychowania fizycznego, ciesz¹ce siê najwiêksz¹ popularnoœci¹, to wszelkie odmiany gier zespo³owych. Wymieni³o je 3/4 badanych (74,8%). Doœæ liczna grupa preferowa³a zajêcia na basenie (27,8%), nieco mniejsza lekkoatletykê (15,7%), niewielki odsetek gimnastykê (11,3%) i taki sam inne formy zajêæ (ryc. 1). 8 6 2 gry zespo³owe / team games gimnastyka / gymnastics lekkoatletyka / track and fields sports p³ywanie / swimming Ryc. 1. Preferowane formy zajêæ wychowania fizycznego Fig. 1. Preferred forms of physical education inne / others W sposób poœredni stosunek do zajêæ wychowania fizycznego mo na oceniæ analizuj¹c czêstotliwoœæ korzystania ze zwolnieñ z tego przedmiotu. W badanej grupie 5,2% ankietowanych pozostawa³o na ca³orocznym zwolnieniu lekarskim, co pi¹ty korzysta³ ze zwolnieñ czêsto, zaœ 41,2% robi³o to rzadko. Doœæ du a grupa (33%) nie korzysta³a ze zwolnieñ lekarskich w ogóle. Kultura fizyczna mo e i powinna byæ kszta³towana w rodzinach. Jest to wa ny element, który w badanej populacji nie przedstawia³ siê zadowalaj¹co. Tylko niespe³na co czwarty uczeñ (18,3%) deklarowa³ istnienie w jego rodzinie zwyczaju wspólnego uprawiania sportów rekreacyjnych. Rodziny pozosta³ych gimnazjalistów nie spêdza³y razem czasu w sposób aktywny. Nie by³o zatem sposobnoœci, aby uczniowie nabyli i utrwalili nawyk rekreacji rodzinnej. Zanotowano statystycznie istotn¹ zale noœæ pomiêdzy uprawianiem rekreacji rodzinnej a poziomem wykszta³cenia rodziców (p<0,05). Sport zdecydowa- nie czêœciej uprawiany by³ w rodzinach gimnazjalistów, których rodzice mieli wykszta³cenie wy sze, zaœ najrzadziej w rodzinach o najni szym statusie edukacyjnym. Wiele z modnych obecnie wœród m³odzie y dyscyplin sportowych i zajêæ o charakterze sportoworekreacyjnym jest dostêpnych za odp³atnoœci¹. Z tego wzglêdu warunki materialne rodziny mog¹ ograniczaæ mo liwoœæ korzystania z nich. Nie s¹ to jednak z pewnoœci¹ jedyne istniej¹ce przeszkody. W ankietowanej grupie korzysta³o z wy ej wymienionych zajêæ niespe³na 3 badanych. Stwierdzono statystycznie istotn¹ zale noœæ pomiêdzy sytuacj¹ materialn¹ w rodzinach badanych a korzystaniem przez uczniów z odp³atnych zajêæ sportowych (p<0,05). Dzieci uczestnicz¹ce w tych zajêciach pochodzi³y najczêœciej z rodzin o dobrej i bardzo dobrej sytuacji ekonomicznej. Uprawianie aktywnoœci fizycznej sprzyja poprawie sprawnoœci ogólnej. Ankietowanych poproszono o dokonanie samooceny w³asnej sprawnoœci fizycznej, u ywaj¹c jako Ÿród³a porównania poziomu sprawnoœci kolegów. Wynika z niej, e 46,1% respondentów ocenia³o poziom w³asnej sprawnoœci jako wy szy od sprawnoœci rówieœników. Podobnie liczna grupa (45,2%) uznawa³a w³asn¹ sprawnoœæ za przeciêtn¹. Tylko 8 osób (7%) spoœród badanych uwa a- ³o swoj¹ sprawnoœæ za ni sz¹ od kolegów, a 2 uczniów nie potrafi³o dokonaæ samooceny. Opinia respondentów na temat znaczenia aktywnoœci dla zdrowia cz³owieka stanowi istotny element weryfikacji ich wiedzy i œwiadomoœci w tym obszarze. A 101 ankietowanych uwa a³o, i uprawianie aktywnoœci wp³ywa korzystnie na zdrowie. Zaledwie 3 badanych uzna³o, e aktywnoœæ fizyczna nie ma znaczenia dla zdrowia, zaœ 11 osób nie udzieli³o odpowiedzi. Tylko 93 osoby uzasadni³y swoj¹ opiniê, wymieniaj¹c czêsto wiêcej ni jeden korzystny efekt jej oddzia³ywania. Najczêœciej dostrzegano zapobiegawcze oddzia- ³ywanie aktywnoœci fizycznej wobec chorób cywilizacyjnych (32,8%), nieco mniej osób uzna³o jej wp³yw na poprawê kondycji fizycznej 31,2%. Co szósty uczeñ (15,2%) zwraca³ uwagê na pozytywne korzyœci dla samopoczucia i zdrowia psychicznego osi¹gane przez sport. Wœród pozosta³ych wypowiedzi: 9,6% badanych podkreœla³o znaczenie aktywnoœci dla utrzymania prawid³owej masy cia³a a 6,4% jej wp³yw na poprawê wygl¹du zewnêtrznego; 4,8% ankietowanych mówi³o o oddzia³ywaniu ruchu na zdrowie poprzez wspomaganie rozwoju. Z opinii badanych wynika, e dostrzegali oni korzyœci p³yn¹ce z uprawiania wysi³ku fizycznego, ale nie zawsze realizowali je w codziennym yciu.
72 Probl Hig Epidemiol 2007, 88(1): 6-73 Zapytano m³odzie, jak¹ iloœci¹ czasu wolnego dysponowa³a w dni nauki szkolnej oraz w dniach wolnych. Udzielone odpowiedzi pozwoli³y wyliczyæ œredni¹: w dniach nauki szkolnej by³y to 4 godziny i 10 minut, w dniach wolnych: 9 godzin i 20 minut. Czas poœwiêcany na naukê w³asn¹ i odrabianie zadanych lekcji wykazywa³ w badanej grupie du y stopieñ zró nicowania. Znaczny odsetek ankietowanych (43,4%) nie przeznacza³ na pracê domow¹ wiêcej ni godzinê dziennie, ale by³a te doœæ liczna grupa (28,3%), której zabiera³o to od 2 do 3 godzin. Od 1 do 2 godzin nad lekcjami spêdza³o 15% badanych a 13,3% przeznacza³o na nie wiêcej ni 3 godziny, co jest niepokoj¹ce i mo e sprzyjaæ przemêczeniu (ryc. 2). Nie zanotowano statystycznie istotnej zale noœci pomiêdzy iloœci¹ czasu przeznaczanego na naukê a p³ci¹. 5 3 5 3 2 1 do 1h powy ej 2h powy ej 3h nie ogl¹dam TV Ryc. 3. Czas spêdzany na ogl¹daniu telewizji Fig. 3. Time spent on TV watching somatycznych jak i emocjonalnych, szczególnie, gdy s¹ to d³ugie, niekontrolowane przez rodziców godziny. Wœród badanych tylko 6 osób (6,1%) nie korzysta³o z komputera wcale. Najwiêcej, bo a 36,5%, przeznacza³o na to zajêcie ponad 2 godziny dziennie, zaœ dla sporej grupy (28,7%) by³ to czas od 30 minut do godziny. Podobny odsetek spêdza³ przed komputerem ponad 3 godziny dziennie (ryc. 4). 2 5 1 do 1h 1-2h 2-3h powy ej 3h 3 Ryc. 2. Czas przeznaczony na odrabianie lekcji Fig. 2. Time devoted to studying at home Korzystanie z masmediów jest dla m³odych ludzi bardzo atrakcyjnym zajêciem, jednak mo e odbijaæ siê niekorzystnie, szczególnie na zdrowiu psychicznym i kontaktach miêdzyludzkich. Wiêkszoœæ ankietowanych gimnazjalistów spêdza³a przed telewizorem od 30 minut do godziny (40,9%), ale spora liczba badanych (29,5%) podawa³a, e by³ to czas d³u - szy ni 2 godziny a dla 15,7% przekracza³ on 3 godziny w ci¹gu dnia, co jest bardzo niepokoj¹ce. Grupa 16 respondentów nie ogl¹da³a telewizji w ogóle (ryc.3). Podobnie popularnym jak ogl¹danie telewizji zajêciem jest korzystanie z komputera. Umo liwia ono rozwijanie zainteresowañ, pomaga w nauce, ale te mo e powodowaæ wiele nieprawid³owoœci, zarówno 2 1 do 1h 2 do 3h powy ej 3h nie korzystam Ryc. 4. Czas spêdzany przy komputerze Fig. 4. Time spent at a komputer W celu ca³oœciowej oceny form spêdzania czasu wolnego zapytano m³odzie o te, które maj¹ miejsce najczêœciej. Ankietowani w zdecydowanej przewadze wymieniali formy realizowane na siedz¹co lub wymagaj¹ce niskiej aktywnoœci fizycznej (ryc. 5). Blisko 3/4 badanych s³ucha³o muzyki, 68,7% spotyka³o siê z przyjació³mi, a 60,9% respondentów spêdza³o czas na ogl¹daniu telewizji, 29,6% czyta³o ksi¹ ki
Wo³owski T, Jankowska M. Wybrane aspekty zachowañ zdrowotnych m³odzie y gimnazjalnej. cz. II 73 a 12 uczniów (10,4%) podawa³o, e nie robi nic. Wœród osób deklaruj¹cych aktywne spêdzanie wolnego czasu, blisko co trzeci ankietowany uprawia³ w tym czasie sport (33,9%) a co szósty (15,7%) wybiera³ siê na spacer. 8 6 2 czytanie / reading s³uchanie muzyki / listening to music Ryc. 5. Najczêstsze formy spêdzania czasu wolnego Fig. 5. The most popular forms of spending free time ogl¹danie TV / watching TV spotkania z przyjació³mi / meeting friends nic nie robiê / doing nothin g sport / sports spacery / walking Z uzyskanych danych wynika, e badana m³odzie wiêkszoœæ swego czasu wolnego przeznacza³a na zajêcia w pozycji siedz¹cej. Jeœli dodaæ do tego 7-8 godzin spêdzonych w ³awce szkolnej, to istniej¹ powa ne obawy co do negatywnych dla zdrowia konsekwencji takiego trybu ycia gimnazjalistów. Wnioski 1.Styl ycia badanych gdañskich gimnazjalistów jest niekorzystny dla ich dla zdrowia. 2.Aktywnoœæ fizyczna ponad po³owy z nich jest niedostateczna w stosunku do zaleceñ higienicznych. 3.Czas wolny w przewa aj¹cej wiêkszoœci respondenci spêdzali w pozycji siedz¹cej, przed komputerem lub telewizorem. 4.Rodzinne uprawianie aktywnoœci fizycznej nale a³o w badanej grupie do rzadkoœci i korelowa- ³o z wykszta³ceniem rodziców, im by³o ono wy- sze tym czêœciej mia³a miejsce rekreacja rodzinna. 5.Uprawianie sportu w czasie wolnym deklarowa- ³o ¾ badanych, czêœciej ch³opcy ni dziewczêta, jednak nie by³y to dla wiêkszoœci ankietowanych dzia³ania intensywne i regularne. Piœmiennictwo / References 1.Drabik J.Promocja aktywnoœci fizycznej.awf Gdañsk 1997. 2.Karski J.Promocja zdrowia.ignis, Warszawa 1999: 19. 3.Drabik J.Aktywnoœæ fizyczna w edukacji zdrowotnej spo- ³eczeñstwa. AWF Gdañsk, Gdañsk 1995. 4.Maciaszczyk B.Trening zdrowotny jako fundamentalna wartoœæ kultury fizycznej. [w:] Tuszyñska-Bogucka V, Bogucki J (red.): Styl ycia a zdrowie. Wybrane zagadnienia. Wyd Czelej, Lublin 2005: 39-63. 5.PrzewoŸniak L.Spo³eczne i ekonomiczne uwarunkowania zdrowia. [w:] Czupryna A, PoŸdzioch S, Ryœ A i wsp. (red.): Zdrowie publiczne. Uniwersyteckie Wyd Medyczne, Kraków 2000. 6.Woynarowska B.Zachowania zdrowotne m³odzie y szkolnej w Polsce. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 1993. 7.Woynarowska B, Mazur J, Kowalewska A. Zachowania zdrowotne m³odzie y szkolnej w Polsce w 1998 roku. Zdr Publ 1999, 109 (5): 173-179. 8.Prochaska JJ, Salias JF, Long B.A physical activity screening measure for use adolescents in primary care. Arch Peadiat Adolesc Med 2001, 155: 554-559. 9. Woynarowska B (red.). Œrodowisko psychospo³eczne szko- ³y i przystosowanie szkolne a zdrowie i zachowania zdrowotne uczniów w Polsce. Raport z badañ. Uniwersytet Warszawski, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2003, 91-92.