SZAw praktyce PARTNERdoświadczenie SKA/ rozwoju WARlokalnego WA/
01/6 SPOŁECZNOŚCI LOKALNE POTRZEBUJĄ LOKALNYCH SPOŁECZNIKÓW 02/7 PRACA METODĄ PARTNERSTW LOKALNYCH 03/9 PARTNERSTWA LOKALNE W WARSZAWIE 04/10 CZYM JEST I JAKIE KORZYŚCI NIESIE PARTNERSTWO LOKALNE 05/13 DLACZEGO NIEKTÓRE PARTNERSTWA SIĘ UDAJĄ, A NIEKTÓRE NIE 06/16 AKTYWNI UCZESTNICY, OTWARTA KOMUNIKACJA 07/18 WEWNĘTRZNA STRUKTURA I FINANSOWANIE PARTNERSTWA 08/20 PARTNERSTWA W MODELU GMINY PARTNERSKIEJ 09/22 POZOSTAŁE KLUCZOWE WARUNKI ROZWOJU LOKALNEGO 10/25 ZAKOŃCZENIE 11/26 WARSZAWSKA MAPA PARTNERSTW LOKLANYCH 12/52 REFLEKSJE EKSPERTÓW I PRAKTYKÓW
4 5 SZANOWNI PAŃSTWO Publikacja ta jest próbą podsumowania wieloletniej, systematycznej pracy nad rozwojem partnerstw lokalnych w Warszawie wspieranych przez Stowarzyszenie Biuro Obsługi Ruchu Inicjatyw Społecznych BORIS. Idea partnerstw lokalnych opiera się na koncepcji rozwoju społeczności w oparciu o wykorzystanie posiadanych przez nią różnorodnych, a nie zawsze zauważalnych, zasobów. Wzorcowym modelem rozwoju takich społeczności jest współpraca różnych podmiotów władz i instytucji publicznych, przedsiębiorców, organizacji pozarządowych i grup mieszkańców na rzecz swojej miejscowości. Tak więc partnerstwa lokalne działają wokół istotnych do rozwiązania problemów społecznych występujących na obszarze wspólnym dla uczestników porozumienia osiedla, rejonu, dzielnicy. Charakterystycznymi dla partnerstw lokalnych są takie ich cechy, jak dobrowolność udziału partnerów, wspólne ustalanie celów i sposobów działań, udział wielu partnerów z różnych sektorów, łączenie ich zasobów, solidarne dzielenie sukcesów i porażek. Wartością w idei partnerskiej jest taki sam wpływ różnych partnerów na prace grupy, niezależnie od ich statusu i pozycji w społeczności. Partnerstwa to nie tylko sposób na skuteczne rozwiązywanie problemów społecznych, to także miejsca, w którym odtwarza się w Polsce kapitał społeczny nieformalne, ale uznawane przez partnerów za ważne, normy i wartości takie jak zaufanie czy solidarność. Formuła działań partnerskich jest bardzo różnorodna. Niektóre partnerstwa podpisują deklaracje partnerskie. Inne wolą działać nieformalnie, ale zawsze w oparciu o wspólnie ustalone zasady i plany. Aby partnerstwa lokalne efektywnie się rozwijały, Stowarzyszenie BORIS promuje spełnienie kilku warunków, w tym: posiadanie animatora (moderatora) partnerstwa, który wspólnie z zespołem koordynacyjnym będzie dbał o jego organizację, planowanie i rozwój; tworzenie i realizacja projektów w oparciu o zdiagnozowane lokalne potrzeby; stworzenie efektywnego systemu komunikacji ze społecznością; zapewnione wsparcie ze strony władz samorządowych, w tym finansowe; lokalna dostępność przestrzeni publicznej dla działań partnerskich, najlepiej w formie domu sąsiedzkiego lub centrum integracji/ samopomocy mieszkańców. Działania na rzecz rozwoju różnorodnych form partnerskich w Warszawie sięgają roku 1994 r. Już wtedy Stowarzyszenie BORIS wraz z innymi organizacjami pozarządowymi zainicjowało Forum na Rzecz Pomocy Osobom Niepełnosprawnym. Efektem jego działania było m.in. wprowadzenie na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej zajęć poświęconych barierom architektonicznym. Wśród kolejnych projektów partnerskich wspieranych przez BORIS znalazły się m.in. grupy branżowe Jak pomóc szkole oraz koalicja Dziecko krzywdzone. Ważnym nurtem były prowadzone od 1996 r. spotkania socjalnych organizacji warszawskich, które w efekcie zawiązały Federację Organizacji Służebnych MAZOWIA. Koalicja na rzecz Ochoty to pierwsze warszawskie partnerstwo terytorialne, w którego powstaniu aktywnie uczestniczyło Stowarzyszenie BORIS. Inicjatywa Urzędu Dzielnicy Mokotów m.st. Warszawy oraz działania Stowarzyszenia BORIS zaowocowały powstaniem w 2007 Partnerstwa dla Mokotowa. Od tego momentu Stowarzyszenie BORIS systemowo i z powodzeniem promuje oraz wdraża w życie ideę partnerstw lokalnych w Warszawie. Ważnym impulsem do intensywnej pracy nad rozwojem kultury partnerskiej było rozpoczęcie programu Stołecznego Centrum Współpracy Obywatelskiej. Stowarzyszenie BORIS od 2008 roku w ramach Stołecznego Centrum Współpracy Obywatelskiej intensywnie wspiera rozwój Warszawskiej Sieci Partnerstw Lokalnych poprzez organizację szkoleń, spotkań edukacyjnych, seminariów, wyjazdów studyjnych, prowadzenie badań i strony www. W Warszawie partnerstwa inicjują i wspierają rozwój społeczny Ochoty (Koalicja na rzecz Ochoty, 2001), Mokotowa (Partnerstwo dla Mokotowa, 2007), rejonu Sielc (Partnerstwo Moje Sielce, 2009) i Wierzbna (Partnerstwo Moje Wierzbno, 2009), a także Służewca i Stegien (Partnerstwo Mój Służewiec, Partnerstwo Nasze Stegny ), Śródmieścia (Partnerstwo dla Powiśla) oraz Żoliborza (Partnerstwo na rzecz Zatrasia i Rudawki Nasz Żoliborz IV ). Przedstawiciele partnerstw poproszeni o refleksję na temat korzyści ze współpracy partnerskiej wskazali, że warto współpracować, ponieważ to pozwala na wymianę doświadczeń i zobaczenie różnorodnych perspektyw danego problemu, pozwala maksymalnie wykorzystać zasoby, prowadzi do powstania więzi sąsiedzkich i lokalnych, daje więcej możliwości działania i buduje sieć kontaktów, integruje ludzi - mogą porozmawiać na neutralnym gruncie i spotykają się twarzą w twarz; daje poczucie siły i wsparcie, inspiruje do działania, kreuje i urzeczywistnia nowe pomysły, buduje kapitał społeczny i wzmacnia tożsamość lokalną mieszkańców. Dlatego wspólnie z uczestnikami Warszawskiej Sieci Partnerstw Lokalnych jesteśmy przekonani, że warto rozwijać sieci partnerskie. Stanowią one ważne narzędzie polityki społecznej Warszawy. Należy też podkreślić, że rozwój sieci partnerstw lokalnych wpisuje się w realizację Społecznej Strategii Warszawy 2009-2020. Prezes BORIS Paweł Jordan
6 7 01 SPOŁECZNOŚCI LOKALNE POTRZEBUJĄ LOKALNYCH SPOŁECZNIKÓW Obywatele działający w swoich wspólnotach lokalnych będą współodpowiedzialni za podejmowane w ich sprawach decyzje - takie deklaracje składało wielokrotnie wielu autorów reform po 1989 roku. Znaczna część środków publicznych pozostająca dotychczas w gestii rządu miała zostać przekazana samorządowi terytorialnemu, ustrój administracyjny państwa miał być uporządkowany, a system finansów przejrzysty. A wszystkie te założenia czerpały z zasady pomocniczości, która wskazuje, że administracja publiczna wykonuje określone zadania tylko wtedy, gdy nie mogą ich realizować jednostki niższego rzędu: osoby, rodziny, grupy samopomocowe i obywatelskie, organizacje pozarządowe. Władza centralna powinna też stopniowo wycofywać się z bezpośredniego dostarczania - poprzez swoje agendy - świadczeń społecznych z zakresu zdrowia, oświaty, kultury czy pomocy społecznej, zachowując jednakże odpowiedzialność za stworzenie odpowiednich warunków dla funkcjonowania takich świadczeń, dostarczanych przez gminy, podmioty obywatelskie czy biznesowe. Podobnie w swoim zakresie powinny czynić jednostki samorządu terytorialnego. Praktyka pokazuje jednak, jak trudno podzielić się władzą i pieniędzmi. Administracja publiczna, zarówno na poziomie rządowym, jak również samorządowym, nie zawsze chętnie odstępuje swoje zasoby i możliwości innym podmiotom czy strukturom obywatelskim. Po jakimś czasie przychodzi zniechęcenie, a lokalni aktywiści zaczynają zajmować się tym, na co akurat są pieniądze i przetarte ścieżki. Do tego wszystkiego brak dobrych, otwartych kontaktów i komunikacji pomiędzy ludźmi zamieszkującymi teren jednej wsi, gminy czy powiatu a efektem jest zmarnotrawienie ludzkiej energii i tworzącego się lokalnego kapitału społecznego. Z drugiej strony, często brakuje doświadczonych i przygotowanych do różnych form współpracy partnerów - zbyt mało jest prężnie działających społeczności lokalnych, organizacje pozarządowe aktywne są z reguły w większych miastach, a w mniejszych ośrodkach czy na wsiach nie ma ich lub nie odgrywają istotnej roli. Jedną z przyczyn takiej sytuacji jest fakt, że dopiero w 2003 roku uchwalono ustawę O działalności pożytku publicznego i wolontariacie, która zobowiązała samorząd do finansowej i pozafinansowej współpracy z organizacjami pozarządowymi. Dzięki ustawie ruszyły w całym kraju procedury dostępu do pieniędzy publicznych, a co za tym idzie również coraz częstsze przypadki wspólnego decydowania o lokalnych priorytetach i kierunkach wydatkowania środków. To są jednak wciąż zbyt małe impulsy, aby skutecznie zmienić funkcjonujący w wielu gminach podział na my i oni. My, czyli mieszkańcy, i oni czyli władze samorządowe. Ten rozdźwięk, pomimo ponad 20. lat odrodzonej demokracji wciąż jest widoczny w wielu społecznościach i przyczynia się do pogłębiania niezdrowej relacji na styku władzy i obywateli. Konsekwencją jest brak poczucia odpowiedzialności za dobro publiczne i niska aktywność mieszkańców, przez co bardzo trudno uruchomić mechanizm dynamicznego lokalnego rozwoju. Rozwoju, który ma charakter partycypacyjny i włączający w swój proces różne idee, punkty widzenia, doświadczenia, a w szczególności racje grup słabszych społecznie. Z drugiej strony wszystkim zależy, aby ich miejscowości rozwijały się i zapewniały mieszkańcom akceptowaną przez nich jakość życia. Dlatego szczególnej wagi nabiera pytanie, jak pobudzić ludzi do rozwiązywania swych problemów drogą zbiorowego i zorganizowanego działania. Wydaje się, że taka długofalowa praca ze społecznością, nakierowana na jej upodmiotowienie i zaangażowanie nie powinna zaczynać się od dyskusji wokół pieniędzy i zakresu władzy, ale od edukacji i małych przedsięwzięć pozwalających włączać się mieszkańcom i lokalnym instytucjom. Bardzo pomocne są tutaj różnego typu grupy nieformalne, organizacje pozarządowe, ruchy społeczne i samopomocowe. To one zapewniają niezbędną dynamikę, ruch, dzianie się, pomysły i projekty. Mieszkańcy działający w takich grupach powinni być zachęcani i wspierani przez swoje władze samorządowe. Najlepiej, jeśli ich wzajemne relacje opierają się na uczciwości, poczuciu własnej wartości i wzajemnym szacunku, wspólnym doświadczeniu, przyjaźni i trosce oraz możliwości uczenia się i rozwijania wraz z innymi. Jest bowiem oczywiste, że dopóki ludzie nie mogą sobie wzajemnie ufać i dzielić się częścią swojego życia z innymi, ich wspólne działanie nie jest możliwe. Rozwój społeczności lokalnej najlepiej radzi sobie ze społecznymi zmianami w oparciu o małe, lokalne projekty, korzystając z codziennych doświadczeń ludzi, starając się zajmować podstawowymi, materialnymi i emocjonalnymi potrzebami. Oznacza to pozyskiwanie umiejętności i nabywanie wiary we własne siły, przynoszących korzyści nie tylko poszczególnym osobom, ale stających się zasobem, z którego korzystać może cała społeczność. Obecność liderów społeczności lokalnej, osób będących w stanie artykułować i reprezentować potrzeby swojej dzielnicy, to niezbędny element każdego trwałego ożywienia społeczności lokalnej. Co więcej, kiedy taki proces prowadzi do powstania kontrolowanych lokalnie organizacji mających poparcie zwykłych ludzi takich jak stowarzyszenia czy grupy mieszkańców lub partnerstwa lokalne potrafiące przemawiać jednym głosem - oznacza to ważny kamień milowy demokracji. Powstaje mechanizm, umożliwiający prawdziwe uczestnictwo lokalnych mieszkańców w podejmowaniu decyzji. 02 PRACA METODĄ PARTNERSTW LOKALNYCH Idea partnerstw lokalnych opiera się na koncepcji rozwoju społeczności lokalnych w oparciu o posiadane przez nie różnorodnych, a nie zawsze zauważalnych zasobów. Wzorcowym modelem rozwoju takich społeczności jest współpraca różnych podmiotów władz i instytucji publicznych, przedsiębiorców, organizacji pozarządowych i grup mieszkańców na rzecz swojej miejscowości. Optymalnym narzędziem takiej współpracy są partnerstwa instytucje o rosnącym znaczeniu w krajach UE, popularyzowane w Polsce od połowy lat 90. Obecnie w związku z możliwością korzystania ze środków strukturalnych partnerstwa lokalne stają się na powrót atrakcyjnym narzędziem łączącym zasoby publiczne, prywatne i społeczne. W Polsce istnieje stosunkowo dużo przykładów dobrze funkcjonujących partnerstw lokalnych. Powstały one z inicjatywy władz lokalnych i miejscowych społeczników, zainteresowanych nowymi instrumentami rozwoju lokalnego, wzorowanych na dużych programach europejskich (LEADER +, EQUAL). Od wielu lat powstawanie takich partnerstw wspiera krakowska fundacja Partnerstwo dla Środowiska, również ośrodki Sieci SPLOT, a od pewnego czasu do powstawania partnerstw projektowych i lokalnych przyczyniają się też Regionalne Ośrodki EFS i OWES-y. Również Stowarzyszenie BORIS z powodzeniem promuje i wdraża w życie ideę Partnerstw Lokalnych, początkowo w ramach międzynarodowego projektu tworząc koalicje w gminach wiejskich, później - w 2001 r. - wspomagając powstanie Koalicji na Rzecz Ochoty, ostatecznie wykorzystując do inicjowania partnerstw projekt ROEFS w regionie, a SCWO w stolicy. Dzięki wsparciu stowarzyszenia partnerstwa takie powstają w Warszawie (Mokotów, Śródmieście, Żoliborz), innych większych miastach (Żyrardów, Sochaczew), gminach miejskich i wiejskich (np. Słupno, Pionki, Liw, Krasnosielc, Przasnysz, Baranowo, Różan), a nawet na obszarach sołectw (np. Zalesie Górne w gminie Piaseczno). Ok. 20 takich grup współpracuje w ramach regionalnej Mazowieckiej Sieci Partnerstw Lokalnych, a także w przypadku grup z Warszawy w utworzonej w trakcie realizacji projektu Stołeczne Centrum Współpracy Obywatelskiej Warszawskiej Sieci Partnerstw Lokalnych.
8 9 W Partnerstwach uczestniczą przedstawiciele podmiotów ze wszystkich sektorów administracji publicznej (urzędy gmin, powiatowe centra pomocy rodzinie, ośrodki pomocy społecznej, szkoły gminne i powiatowe, biblioteki, domy kultury, gminne centra informacji, środowiskowe domy samopomocy), sektora pozarządowego (stowarzyszenia, fundacje, uczniowskie kluby sportowe, centra wolontariatu, organizacje harcerskie, kościoły, zespoły charytatywne, grupy nieformalne) oraz biznesu (lokalne kluby biznesu, przedsiębiorcy indywidualni). Wszyscy oni dobrowolnie poświęcają swój prywatny czas, aby wspólnie diagnozować problemy społeczności, w której mieszkają, aby współtworzyć i realizować projekty i działania sprzyjające rozwiązywaniu wybranych problemów, aby aktywizować poszczególnych mieszkańców i środowiska do podejmowania wspólnych wyzwań. Partnerstwa najczęściej działają w oparciu o wspólnie przyjęty regulamin, opisujący cele partnerstwa i sposoby ich realizacji, kwestie członkostwa, strukturę. Grupy są otwarte na uczestnictwo wszystkich zainteresowanych środowisk, a jedynym warunkiem przystąpienia do partnerstwa jest zadeklarowanie chęci współpracy w osiąganiu celów partnerstwa. Każdy zainteresowany podmiot składa taką pisemną deklarację uczestnictwa Zespołowi Koordynacyjnemu (zarządowi) danego partnerstwa. Partnerstwo Lokalne nie ma osobowości prawnej, nie jest więc w stanie samodzielnie i na własną odpowiedzialność pozyskiwać funduszy na realizację pomysłów wypracowanych przez partnerów. Dlatego w poszczególnych Partnerstwach za finansowanie działań odpowiada silniejszy organizacyjnie partner, który bierze na siebie obsługę projektów partnerskich w zakresie księgowym, bankowym, osobowym. Może to być urząd gminy czy powiatu, gdyż dysponuje największym do tego potencjałem organizacyjnym, czasami zaś jest to organizacja pozarządowa, mająca doświadczenie w ubieganiu się metodą projektową o środki zewnętrzne. Dodatkowym atutem organizacji pozarządowej w ubieganiu się o środki europejskie (np. z Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki) jest możliwość uzyskania całkowitego finansowania projektu, bez konieczności wnoszenia wkładu własnego. Niektóre Partnerstwa tworzą osobną organizację pozarządową, mającą szerokie cele statutowe i zdolną dzięki temu aplikować do różnych źródeł na projekty o zróżnicowanej tematyce. Pozwala to uzupełniać działania partnerów tam, gdzie ich cele statutowe lub zakresy działania nie pozwalają na ubieganie się o środki w tych konkursach bądź przetargach. Członkowie partnerstw widzą liczne korzyści z funkcjonowania na ich terenie Partnerstw oraz ze wspólnego działania partnerzy wzajemnie się uzupełniają, poddają sobie nowe pomysły, wykorzystują osobiste kontakty w różnych środowiskach do organizacji różnych działań. Jak sami mówią dzięki Partnerstwu możemy wzajemnie korzystać ze swoich mocnych stron, wzajemnie się uzupełniać, Łatwiej jest wszystko zorganizować, wspieramy się wzajemnie, spotkania są dla nas bardzo ważne, ponieważ mobilizują nas do działania, pomagają tworzyć nowe inicjatywy. Dzięki współdziałaniu zrealizowali w ostatnim czasie wiele przedsięwzięć na rzecz lokalnych społeczności i jak podkreślają, ich działania przyczyniają się do aktywizacji osób, które do tej pory były bierne, pokazania im, że ktoś o nich myśli i pamięta. 03 PARTNERSTWA LOKALNE W WARSZAWIE Podstawowym i w zasadzie jedynym instrumentem dochodzenia uczestników partnerstw do wspólnych ustaleń co do problemów, celów i działań jest dialog - rozmowy na forum, dyskusje w zespołach tematycznych, zasięganie opinii praktyków bądź ekspertów w danej dziedzinie. Dialog to również nieustanny obieg informacji wśród wszystkich uczestników partnerstwa, kumulowanie przez grupę wiedzy oraz dzielenie się nią z innymi partnerami, dyskutowanie o kwestiach niejasnych lub dzielących uczestników aż do osiągnięcia konsensusu przez wszystkich zainteresowanych. Dopiero takie uwspólnienie wiedzy, odniesienie jej do podzielanych przez grupę wartości oraz jednomyślność w podejmowaniu decyzji co do celów i zadań świadczy o prawidłowo wdrożonym i przeprowadzonym procesie dialogu i dobrej komunikacji. Za szczególną wartość tego zjawiska trzeba uznać fakt skupiania w partnerstwach przedstawicieli wszystkich sektorów - biznesu, społeczników, władz - którzy uczestniczą w grupie prowadzonej na zasadach równości partnerów oraz wspólnego dzielenia sukcesów i trudności. Taki proces prowadzenia twórczego dialogu, uzupełniany realizacją działań akcyjnych i projektowych oraz połączony z edukacją i wzmacnianiem kompetencji Partnerstw musi być umiejętnie koordynowany i wspierany. W przypadku partnerstw warszawskich podejmuje się z powodzeniem od 2005 r. Stowarzyszenie BORIS. Odpowiadając na potrzeby istniejących w Warszawie grup BO- RIS, który jest liderem projektu dofinansowanego ze środków m.st. Warszawa pod nazwą Stołeczne Centrum Współpracy Obywatelskiej, stara się aby partnerstwa były długofalową płaszczyzną współpracy różnych podmiotów lokalnego życia społeczno-gospodarczego na rzecz rozwoju lokalnego różnych społeczności w poszczególnych dzielnicach Warszawy. M.in. powstało kilka partnerstw na Żoliborzu, w Śródmieściu, na Mokotowie, które utworzyły Warszawską Sieć Partnerstw Lokalnych, poszczególne partnerstwa otrzymały silne wsparcie konsultacyjne, szkoleniowe, informacyjne, zorganizowano kilka szkoleń wyjazdowych dla partnerstw oraz szereg szkoleń stacjonarnych. Szeroko promowano doświadczenia partnerstw w ramach corocznych seminariów Warszawskiej Sieci Partnerstw Lokalnych, jak i podczas kolejnych edycji Mazowieckiego Forum Partnerstw Lokalnych. Partnerstwa uzyskały możliwość założenia i prowadzenia swoich własnych stron internetowych, a także prezentacji swoich doświadczeń i refleksji w trakcie wielu konferencji i spotkań organizowanych przez BORIS i SCWO. Efektywna realizacja tak wielu działań w ramach Stołecznego Centrum Współpracy Obywatelskiej pokazała, jak wielką szansą na zwiększenie aktywności i przedsiębiorczości społecznej w swoich rejonach i dzielnicach są Partnerstwa Lokalne. Skupiając często najważniejsze, a z pewnością najaktywniejsze lokalnie instytucje i organizacje mogą w znaczący sposób wspomagać powstawanie i funkcjonowanie nowych instytucji społecznych i nowatorskich na danym terenie mechanizmów rozwoju lokalnego. Ponadto społeczności, w których działają Partnerstwa mogą się lepiej rozwijać dzięki promowanej przez nie otwartości na zmianę i postawy ciągłej edukacji. Przy zachowaniu swojej lokalnej identyfikacji i tożsamości członkowie Partnerstw - poszczególni obywatele, organizacje pozarządowe, instytucje publiczne, firmy - poszukują impulsu edukacyjnego do poznawania nowych rozwiązań, zdobycia nowych doświadczeń, poszerzenia horyzontów. Przy utrzymaniu poczucia własnej wartości czerpią z doświadczeń innych i traktują je jako inspiracje do swoich działań. Partnerstwa współpracujące z BORIS w ramach Mazowieckiej i Warszawskiej Sieci Partnerstw Lokalnych podejmują działania w różnych obszarach tematycznych od ekologii, poprzez kulturę, animowanie działań lokalnych społeczności, po szeroko rozumianą pomoc społeczną. Przeprowadzają festyny rodzinne, imprezy kulturalne i sportowe. Tworzą nowe formy oparcia społecznego i aktywizacji na wsi (koła gospodyń wiejskich, kluby seniora, Centrum Integracji Wsi) i w mieście
10 11 (świetlice, kluby, domy sąsiedzkie). Partnerstwa szeroko wykorzystują źródła zewnętrzne realizując projekty dla różnych grup wiekowych i środowisk seniorów, dzieci i młodzieży, kobiet, osób niepełnosprawnych. Ponadto coraz częściej inwestują w rozwój samego Partnerstwa i jego członków poprzez organizację szkoleń, wizyt studyjnych, obiegu informacji (listy mailingowe, newslettery, fora internetowe). Prowadzą z sukcesem akcje obywatelskie oraz włączają się w prace nad strategiami rozwiązywania problemów społecznych i działaniami związanymi z rewitalizacją społeczną. M.in. w dzielnicy Warszawa-Mokotów powstało narzędzie rewitalizacji i aktywizacji obszarów zaniedbanych społecznie, Sielc, Służewca i Wierzbna. W tych rejonach powstały rejonowe partnerstwa Moje Wierzbno, Moje Sielce oraz Partnerstwo na Służewcu, które łączą różne instytucje i środowiska w pracy aktywizującej mieszkańców i tworzącej infrastrukturę społeczną dla wsparcia działań na rzecz zaspakajania ich potrzeb. Pod koniec 2009 r. grupy te otrzymały pierwsze dofinansowanie swoich działań w obszarze rewitalizacji społecznej na kolejny rok w ramach konkursu ogłoszonego przez Dzielnicę Mokotów. Podobne dofinansowanie Partnerstwa uzyskały też na lata 2011 i 2012, planowany jest ich udział w konkursie dzielnicowym na rok 2013. 04 CZYM JEST I JAKIE KORZYŚCI NIESIE PARTNERSTWO LOKALNE Pojęcie partnerstwo, szczególnie partnerstwo lokalne, ma wiele znaczeń i definicji wypracowanych przez teoretyków zjawiska i instytucje wdrażające różne modele partnerstw. Oto niektóre z nich, zamieszczone na stronach partnershipbrokers.net i grupypartnerskie.pl: Partnerstwo to więź, łącząca członków zespołu, który pracuje w celu wypełnienia misji i celów, wspólnych dla wszystkich członków zespołu z korzyścią dla wszystkich, działając w sposób skoordynowany i zaangażowany (Bank Światowy). Partnerstwo jest powszechnie rozumiane jako dobrowolna i kooperacyjna relacja pomiędzy różnymi stronami, w której wszyscy uczestnicy («partnerzy») zgadzają się pracować razem, aby osiągnąć wspólny cel lub podjąć specyficzne zadanie i dzielić ryzyko, odpowiedzialność, zasoby, kompetencje i korzyści (Organizacja Narodów Zjednoczonych). Ludzie i organizacje z połączenia sektora publicznego, prywatnego i społecznego, którzy angażują się w dobrowolny, przynoszący wzajemne korzyści, nowatorski związek dla podjęcia wspólnych celów społecznych poprzez połączenie swoich zasobów i wiedzy (The Copenhagen Centre). Partnerstwo międzysektorowe stanowi proces tworzenia wspólnych inicjatyw między organizacjami z dwóch lub trzech sektorów. Strategia ta przynosi długotrwałe rozwiązania dla wyzwań rozwojowych poprzez łączenie zainteresowań i zasobów różnych podmiotów (Amerykańska Agencja do spraw Rozwoju Międzynarodowego). Partnerstwo jest to układ pomiędzy dwoma lub więcej stronami, które postanowiły pracować wspólnie dla osiągnięcia wspólnych i/lub kompatybilnych celów i w którym dzielona jest władza i odpowiedzialność, wspólne inwestowanie zasobów, dzielone są obciążenia i podejmowane ryzyko oraz w idealnym przypadku wspólne korzyści (Alti Rodal, Nick Mulder 1 ) Grupa Partnerska (partnerstwo na rzecz zrównoważonego rozwoju) jest dobrowolnym, otwartym, formalnym lub nieformalnym porozumieniem co najmniej trzech partnerów instytucji i osób reprezentujących co najmniej dwa sektory (z trzech: publicznego, prywatnego, pozarządowego), którzy zachowując autonomię, wspólnie realizują praktyczne długofalowe działania na rzecz określonego regionu, doskonaląc je i monitorując oraz dzieląc pomiędzy siebie koszty, odpowiedzialność, ryzyko i korzyści (Fundacja Partnerstwo dla Środowiska, Krajowa Sieć Grup Partnerskich). Jak widać, w większości wypadków elementem wspólnym lub charakterystycznym dla partnerstw są takie ich cechy, jak dobrowolność udziału, wspólny cel, udział wielu partnerów z różnych sektorów, łączenie ich zasobów, wspólne dzielenie sukcesów i porażek. Należy także podkreślić element równouprawnienia w partnerstwie, a zatem takiego samego wpływu różnych partnerów na prace ich grupy, niezależnie od ich statusu i pozycji w społeczności. Powyższe kryteria i cechy charakteryzują wiele organizacyjnych form współpracy, do których można zaliczyć 2 : partnerstwa branżowe są to na przykład związki i izby zawodowe, federacje organizacji pozarządowych, stowarzyszenia profesjonalistów i inne organizacje zrzeszające podobne sobie osoby albo podmioty, partnerstwa dwusektorowe tutaj należy wymienić przede wszystkim porozumienia zawierane między samorządem terytorialnym a lokalnymi organizacjami pozarządowymi (w formie programu lub karty współpracy albo innych form powoływanych na podstawie ustawy regulującej działalność pożytku publicznego i wolontariat: grupy robocze, fora dialogu społecznego, zespoły konsultacyjne i standaryzacyjne) partnerstwa międzysektorowe dobrowolnie zawiązywane instytucje społeczne grupujące partnerów z sektora publicznego, pozarządowego i biznesowego: lokalne grupy działania, grupy partnerskie (nazwa zastrzeżona), partnerstwa lokalne. Innym podziałem partnerstw jest typologia związana z okresem funkcjonowania partnerstwa i jego podstawowym celem. W tym rozumieniu mamy do czynienia z partnerstwami projektowymi, zawiązywanymi na ściśle określony czas wykonywania konkretnego przedsięwzięcia, i z partnerstwami o charakterze strategicznym, długookresowym, tworzonymi bez wymiaru projektowego lub konkursowego (jak lokalne grupy działania). Ostatnią proponowaną kategorią podziału są partnerstwa tematyczne i przeciwstawione im partnerstwa lokalne. Pierwsze są zawiązywane wokół istotnego do rozwiązania zagadnienia, drugie wokół obszaru geograficznego wspólnego dla uczestników porozumienia (wsi, osiedla, dzielnicy, gminy, powiatu lub jeszcze większego terytorium). Do pierwszej kategorii mogą więc należeć koalicje i porozumienia organizacji pozarządowych, do drugiej partnerstwa lokalne. Idea partnerstw lokalnych pojawiła się po raz pierwszy w latach osiemdziesiątych XX wieku w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych, gdzie wykorzystano ją w procesie likwidacji nierentownych hut i kopalni. Ponieważ podjęte działania przyniosły pozytywne skutki, stworzono tak zwany model partnerstwa lokalnego, który później został rozpowszechniony na świecie 3. W Polsce ważnym momentem dla rozwoju idei partnerstwa lokalnego była realizacja programu PHARE 2000 i PHARE 2001 na rzecz zwiększenia zatrudnialności oraz dwóch przedsięwzięć finansowanych przez amerykański Departament Pracy: wdrażanego pilotażowo w latach 1998 2000 Programu Rozwoju Zawodowego w zakresie górnictwa węglowego i hutnictwa oraz jego kontynuacji Programu Partnerstwa Lokalnego. Program ten, realizowany w latach 2002 2004, upowszechniał metodologię modelu partnerstwa lokalnego, dostosowanego do polskich realiów przez koordynatora projektu Instytut Współpracy i Partnerstwa Lokalnego. Efektywny model współdziałania różnych podmiotów pojawił się także w zakresie problematyki prorozwojowej. W 1992 roku, podczas konferencji Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro, partnerska współpraca angażująca sektor publiczny, sektor gospodarczy i organizacje pozarządowe została uznana przez Organizację Narodów Zjednoczonych za podstawę w dążeniu do osiągnięcia rozwoju zrównoważonego na szczeblu globalnym. Od tej pory dzięki staraniom Fundacji Partnerstwo dla Środowiska w Polsce pojawił się model grup partnerskich dla zrównoważonego rozwoju. Umiejętnie wykorzystując walory naturalne, grupy te rozwijają lokalną przedsiębiorczość 1 A. Rodal, N. Mulder: Partnerships, devolution and power-sharing: issues and implications for management, Optimum The Journal of Public Sector Management 1993, t. 24, nr 3 (zima), s. 27 48. 2 Z. Wejcman, Partnerstwa dla przedsiębiorczości społecznej, Warszawa 2009, s. 30-31 3 por. G. McAlinden, Partnerstwo na rzecz rozwoju regionalnego w kontekście funduszy strukturalnych Unii Europejskiej, w: Praca, kształcenie, partnerstwo, pr.zb. pod red. M. Kubisza, Warszawa 2004
12 13 i budują kapitał społeczny, realizując setki różnorodnych projektów. Każde partnerstwo samodzielnie określa swoje cele i wybiera priorytety, ale jest kilka tematów, które są wspólne dla wielu grup i przy wsparciu Fundacji Partnerstwo dla Środowiska są realizowane na skalę ogólnopolską (Zielone Szlaki Greenways, Ekomuzea, Produkt Lokalny, Szkoły dla Ekorozwoju, Czysty Biznes, Przedsiębiorczość). Obecnie w Krajowej Sieci Grup Partnerskich na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju jest bezpośrednio skupionych kilkanaście grup partnerskich i kandydackich 4. Do rozpropagowania idei partnerstw w Polsce przyczynił się również Pilotażowy Program Leader+, realizowany w kraju w latach 2004 2006 5. Program wspierał powstawanie i realizację strategii rozwoju gmin wiejskich lub miejsko-wiejskich na podstawie prac partnerstw międzysektorowych lokalnych grup działania. Powstały 174 takie grupy, a udział w nich partnerów społecznych (niepublicznych) musiał przekraczać połowę składu partnerstwa. Celem programu było pobudzanie lokalnych inicjatyw na rzecz rozwoju obszarów wiejskich (tworzenie zintegrowanych strategii rozwoju obszarów wiejskich, budowanie partnerstw publiczno-prywatnych lokalnych grup działania) i podejmowanie przez nie działań na rzecz rozwoju i propagowania regionu. Zainteresowanie programem było duże. Do tak zwanego schematu I złożono 249 wniosków, a ostatecznie do sfinansowania Komitet Sterujący zarekomendował 174 wnioski na ogólną kwotę wsparcia 22,8 miliona złotych. Obecnie Polska, podobnie jak inne nowe państwa Unii Europejskiej, jest zobowiązana przeznaczyć na realizację projektów z zastosowaniem podejścia typu Leader co najmniej 2,5% środków na początku, stopniowo zwiększając ich udział do 5,0%. Ponadto, w celu ułatwienia funkcjonowania niesformalizowanych partnerstw, regulacja dotycząca wspierania rozwoju obszarów wiejskich z 2007 roku wprowadziła nowy typ stowarzyszenia (na wzór lokalnych grup działania), w którym członkami zwyczajnymi mogą być wszystkie osoby fizyczne i prawne, a zatem między innymi samorządy, przedsiębiorcy, organizacje pozarządowe, rolnicy, działacze i wolontariusze, związki i izby. Idea partycypacji i partnerstwa leży u podstaw coraz większej liczby inicjatyw rządowych i resortowych. Przykładem niech będzie zrealizowany przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Poakcesyjny Program Wsparcia Obszarów Wiejskich. Celem programu było wsparcie blisko pięciuset gmin z trzynastu województw, między innymi w procesie budowania lokalnych strategii rozwiązywania problemów społecznych. Strategie plany działania powstawały w partnerstwie z lokalnymi organizacjami publicznymi i społecznymi. Przygotowanie planu działania wymagało konsultacji społecznych, grup roboczych, spotkań warsztatowych, dzięki którym mieszkańcy mieli bezpośredni wpływ na kształt i zawartość dokumentu. Ponadto środki finansowe przyznane danej gminie były rozdysponowane również przy udziale przedstawicieli lokalnej społeczności, zgodnie z procedurą umożliwiającą dialog między wnioskodawcą a samorządem. Obecnie pod koniec 2012 r. szeroko dyskutowana jest propozycja Komisji Europejskiej, aby w nowym okresie programowania funduszy europejskich wdrożyć do polityki krajowej kilka nowatorskich mechanizmów zarządzania jednostkami samorządu terytorialnego, opartych o zasadę partnerstwa oraz włączania społeczności mieszkańców do decydowania: Zintegrowane Inwestycje Terytorialne, Rozwój Lokalny Kierowany Społecznością, Nowa Polityka Miejska. Podstawowym narzędziem w zastosowaniu tych rozwiązań mają być międzysektorowe partnerstwa, diagnozujące i opracowujące strategie rozwoju oraz zarządzające otrzymanymi środkami finansowanymi (na wzór Lokalnych Grup Działania). 4 www.grupypartnerskie.pl 5 Por. również opracowanie przybliżające podejście Leader autorstwa U. Budzisz-Szukały zamieszczone w tym numerze kwartalnika Trzeci Sektor (przyp. red.). 05 DLACZEGO NIEKTÓRE PARTNERSTWA SIĘ UDAJĄ, A NIEKTÓRE NIE Na podstawie analizy polskich dobrych praktyk w zakresie tworzenia partnerstw lokalnych warto podjąć próbę podsumowania czynników wpływających na utworzenie udanego partnerstwa. Można je pogrupować w kilka obszarów, związanych z otoczeniem, partnerstwem jako instytucją i udziałem osób reprezentantów partnerskich instytucji: W PROCESIE TWORZENIA I FUNKCJONOWANIA PARTNERSTWA ISTNIEJE WSPÓŁPRACA WSZYSTKICH SEKTORÓW SPOŁECZNEGO, BIZNESOWEGO I PUBLICZNEGO Każdy partner jest związany z jednym z trzech podstawowych sektorów życia społeczno-gospodarczego (administracja publiczna, organizacje niezależne, przedsiębiorcy), może więc wnieść do partnerstwa nieoceniony i unikalny bagaż doświadczeń, zasobów i pomysłów niedostępnych dla innych. Wszystkie trzy sektory mogą się również skutecznie uzupełniać, wzmacniając nawzajem swoje słabe strony, opierając się przy tym na reprezentowanych przez siebie atutach. Natura wszystkich partnerów jest bowiem komplementarna, o ile współpracują, nie zaś konkurują. Na przykład próby samodzielnego wypracowania przez organizacje sektora pozarządowego długofalowych programów w określonej dziedzinie i tworzenie do nich odpowiednich regulacji prawnych mijają się z celem, zdecydowanie skuteczniejsze są bowiem w tym wypadku władze publiczne. Sektor publiczny ma największe doświadczenie w kierowaniu polityką w danej dziedzinie, w tworzeniu norm legislacyjnych, w zapewnieniu równego dostępu wszystkim zainteresowanym do danej usługi oraz w zagwarantowaniu ciągłości i stabilności świadczonych usług. Z kolei firmy sektora komercyjnego bardzo dobrze poradzą sobie w tych sytuacjach, w których sektor publiczny wykazuje ociężałość lub bezradność. Cel, jakim jest osiągnięcie zysku, skutecznie motywuje je do inwestowania, poszerzania zakresu działalności czy powielania tych form i metod pracy, które przyniosły sukces konkurentom. Organizacje sektora pozarządowego najlepiej wywiązują się z tych zadań, które przynoszą niewielki lub zerowy dochód, wymagają całościowego podejścia do problemu najczęściej dość wąskiej grupy klientów i ogromnego zaufania ze strony odbiorców, a także opierają się na wartościach moralnych zespołu i darmowej, ale zaangażowanej pracy wolontariuszy. Świetnie zatem radzą sobie z zadaniami o charakterze społecznym, które nie tyle wymagają uprzedniego zgromadzenia dużego kapitału, ile doboru odpowiednio zmotywowanych osób ze społeczności lokalnej. Uzupełnianie się partnerów i dysponowanie przez nich zupełnie różnymi zasobami i kompetencjami stanowi siłę partnerstwa, ponieważ pojawia się synergia nowa jakość działania której nie ma żaden z sektorów działający osobno, bez współpracy 6. SAMORZĄD LOKALNY JEST LIDEREM ZMIANY SPOŁECZNEJ, NIE ZAŚ WŁADCĄ ABSOLUTNYM W procesie podejmowania decyzji dotyczących rozwoju lokalnego i tworzenia polityk publicznych przedstawiciele administracji samorządowej w wielu wypadkach nie dostrzegają konieczności konsultowania swoich decyzji z osobami, które co prawda funkcjonują w innych sektorach, lecz w danej dziedzinie są często bardziej kompetentne od urzędników. Z drugiej strony, sami obywatele kontaktując się z urzędem, często nastawiają się negatywnie, a biurokrację i sztywność procedur tłumaczą niekompetencją, brakiem przygotowania czy nawet złą wolą i lekceważeniem danego problemu. Występowanie takich stereotypów powoduje, że więź porozumienia i obopólna chęć rozwiązania problemu napotyka trudności. Zjawisko to może być jednak skutecznie niwelowane dzięki tworzeniu przez władze lokalne struktur włączających przedstawicieli różnych środowisk do współdecydowania i współdziałania. Do takich form współpracy można zaliczyć przede wszystkim powstające coraz częściej partnerstwa lokalne 7. 6 Por. P. Lloyd, Partnerstwo i przedsiębiorczość społeczna: budowanie społeczeństwa obywatelskiego przy jednoczesnym zaspokajaniu zapotrzebowania na usługi społeczne, w: Praca, kształcenie, partnerstwo, op. cit. 7 por. Partnerstwa lokalne w Polsce - kondycja, struktura, wyzwania. Raport badawczy, opr. A. Jarzębska, W. Knieć, Kraków 2010