ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNEGO W SIEDLCACH. Nr 3 (3-4) 2015

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNEGO W SIEDLCACH Se ri a ROL NICTWO Nr 3 (3-4) 2015 Robert Rosa, Edyta Kosterna-Kelle, Krystyna Chromińska, Michał Tartanus, Marta Królicka, Aneta Rutkowska Katedra Warzywnictwa Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach robert.rosa@uph.edu.pl EFEKTY STOSOWANIA NAWOZÓW ZIELONYCH W POSTACI MIĘDZYPLONÓW OZIMYCH W UPRAWIE KUKURYDZY CUKROWEJ The effect of green manure in the form of winter catch crops in the sweet corn cultivation Streszczenie: Eksperyment polowy przeprowadzono w latach 2009-2011. Badano wpływ przyoranych jako nawozy zielone międzyplonów ozimych w postaci wyki kosmatej, żyta i rzepiku ozimego na plonowanie oraz efektywność ekonomiczną uprawy kukurydzy cukrowej Sheba F1 i Sweet Nugget F1. Efekty stosowania nawozów zielonych porównano z obornikiem (30 t ha -1 ) oraz obiektem kontrolnym bez nawożenia organicznego. Spośród międzyplonów największy plon biomasy dało żyto ozime, najwięcej makroskładników zakumulował rzepik ozimy. Największy plon kolb handlowych kukurydzy cukrowej, wyrażony wagowo oraz liczbą kolb, uzyskano po oborniku (średnio dla odmian 18,51 t ha -1 i 72231 szt. ha -1 ) oraz po międzyplonie wyki kosmatej (16,53 t ha -1 i 72530 szt. ha -1 ). Kolby o największej masie uzyskano po oborniku i międzyplonie żyta ozimego, a o największym udziale ziarna po oborniku oraz międzyplonach wyki kosmatej i rzepiku ozimego. Wskaźnik opłacalności produkcji kolb obu odmian kukurydzy cukrowej był bardzo wysoki i w zależności od rodzaju nawożenia organicznego wahał się od 252% do 375%. Największy (375% Sheba F1 i 349% Sweet Nugget F1 ) obliczono dla kukurydzy uprawianej po przyoraniu wyki kosmatej, najmniejszy po życie i rzepiku ozimym (252-284%). Słowa kluczowe: Zea mays L. var saccharata, międzyplony ozime, plonowanie, koszty uprawy, efektywność ekonomiczna Wstęp Wzrost i plonowanie kukurydzy cukrowej uzależnione są od przebiegu pogody, a zwłaszcza od temperatury powietrza w okresie wegetacji [Kovaćecić i Culjat 1993, Stone i in. 1999]. Przeprowadzone dotychczas badania wykazały, że warunki glebowo-klimatyczne Polski sprzyjają uprawie tej rośliny na terenie prawie całego kraju, a opłacalność produkcji jest bardzo wysoka [Michałojć i in. 1996, Wierzbicka 1998, Kunicki 2003, Felczyński 2005, Waligóra i Weber 2010, Waligóra i in. 2013, Rosa 2014]. Oprócz warunków klimatycznych o pomyślności uprawy kukurydzy cukrowej decydują także czynniki agrotechniczne. Bardzo ważne jest m.in. nawoże-

34 R. Rosa, E. Kosterna-Kelle, K. Chromińska, M. Tartanus, M. Królicka, A. Rutkowska nie organiczne, najlepiej w postaci obornika [Haghighat i in. 2012]. Stosowanie obornika nie zawsze jest jednak możliwe, co może wynikać z przyczyn ekonomicznych, produkcyjnych lub technicznych. Konieczne staje się więc poszukiwanie alternatywnych do niego źródeł substancji organicznej dla gleby. W praktyce ogrodniczej i rolniczej cennym źródłem materii organicznej są międzyplony przyorywane jako nawóz zielony. W przeprowadzonych dotychczas badaniach wykazano pozytywne efekty plonotwórcze stosowania międzyplonów ścierniskowych w uprawie kukurydzy cukrowej [Clark i in. 2007, Kramberger i in. 2009, Salmerón i in. 2011, Zaniewicz- -Bajkowska i in. 2011, Rosa i in. 2012, Dolijanovic i in. 2012]. Brak natomiast szerszych opracowań nt. możliwości wykorzystania w uprawie kukurydzy cukrowej międzyplonów ozimych. Celem niniejszej pracy było określenie wpływu międzyplonów ozimych przyoranych jako nawóz zielony na plonowanie oraz efekty ekonomiczne uprawy dwóch odmian kukurydzy cukrowej. Materiał i metody Eksperyment polowy przeprowadzono w środkowo-wschodniej Polsce na terenie Rolniczej Stacji Doświadczalnej w Zawadach (52º03 N, 22º33 E). Założono go na glebie z grupy Luvisols [World Reference 2006] o średniej zawartość węgla organicznego 0,97%, poziomie próchnicznym sięgającym do głębokości 30-40 cm i ph KCl 6,0. Średnia zawartość makroskładników w ornej warstwie gleby wynosiła: 29 mg N-NO 3, 18 mg N-H 4, 75 mg P oraz 85 mg K w 1 dm 3. Doświadczenie założono w układzie split-blok w trzech powtórzeniach. Wymiary jednego poletka doświadczalnego wynosiły 5 m 4 m, a powierzchnia do zbioru 16 m 2. Jako międzyplony ozime uprawiano: wykę kosmatą (Vicia villosa Roth.), żyto ozime (Secale cereale L.) i rzepik ozimy (Brassica rapa var. typica Posp.). Ich nasiona wysiewano na początku września w latach 2009-2010. Normy wysiewu na 1 ha wynosiły: wyki kosmatej 70 kg, żyta ozimego 180 kg, rzepiku ozimego 12 kg. Masę zieloną międzyplonów przyorywano na początku maja w latach 2010-2011. Bezpośrednio przed przyoraniem pobrano reprezentatywne próby materiału roślinnego w celu określenia plonu świeżej i suchej masy oraz wykonania analiz chemicznych na zawartość makroskładników. Efekty stosowania międzyplonów w uprawie kukurydzy cukrowej porównano z uzyskanymi po oborniku, przyoranym w dawce 30 t ha -1, oraz w uprawie bez nawożenia organicznego. Kukurydzę cukrową odmian Sheba F 1 i Sweet Nugget F 1 uprawiano w latach 2010-2011. Nasiona wysiewano między 11 a 24 maja, w rozstawie 60 25 cm. Norma wysiewu nasion dla obu odmian wynosiła 12 kg ha -1. Przed wysiewem międzyplonów i kukurydzy cukrowej stosowano nawożenie mineralne. Nawożenie azotowe w uprawie międzyplonów było zróżnicowane: pod wykę kosmatą zastosowano 30 kg N ha -1, a pod żyto ozime i rzepik ozimy 60 kg N ha -1.

Efekty stosowania nawozów zielonych w postaci międzyplonów ozimych 35 Dawki fosforu i potasu pod wszystkie międzyplony były jednakowe i wynosiły 40 kg P 2O 5 i 80 kg K 2O na 1 ha. W uprawie kukurydzy cukrowej stosowano: przed siewem nasion 60 kg N, 50 kg P 2O 5, 180 kg K 2O; pogłównie, gdy rośliny osiągnęły wysokość 20 cm 60 kg N na 1 ha. Uprawki glebowe wykonano zgodnie z zasadami prawidłowej agrotechniki roślin międzyplonowych i kukurydzy cukrowej. Kukurydzę odchwaszczano mieszaniną herbicydów Mustang 306 SE (0,6 l ha -1 ) + Titus 25 WG (rimsulfuron) (40 g ha -1 ) + adiuwant Trend 90 EC (0,1%) w 250 l wody, zastosowaną w fazie 3-4 liści. Kolby kukurydzy cukrowej zbierano ręcznie w fazie dojrzałości mlecznej ziarniaków, co w zależności od roku badań przypadało na koniec sierpnia lub początek września. W trakcie zbioru kolby odkoszulkowywano (pozostawiając 3-4 najbardziej wewnętrzne liście), ważono i liczono w celu określenia plonu wyrażonego wagowo oraz liczbą kolb handlowych z 1 ha. Jako handlowe traktowano kolby o długości nie mniejszej niż 17 cm, wypełnione ziarniakami przynajmniej w 80%. Uzyskane wyniki opracowano statystycznej przy pomocy ANOVA. Istotność różnicy średnich oceniano testem Tukeya przy poziomie istotności p = 0,05. W pracy dokonano także analizy ekonomicznej uprawy kukurydzy cukrowej według obowiązującej w Unii Europejskiej metody standardowej nadwyżki bezpośredniej (standard gross margin SGM metod) [Augustyńska-Grzymek i in. 2000]. Koncepcja SGM pozwala uniknąć odchyleń wywołanych zmiennością ilościowego oraz wartościowego rozmiaru produkcji np. wynikającego ze złej pogody oraz zmiennością kosztów poniesionych na jej wytworzenie. Nadwyżkę bezpośrednią obliczono jako różnicę pomiędzy wartością produkcji uzyskanej z 1 ha uprawy kukurydzy cukrowej a kosztami bezpośrednimi poniesionymi na jej wytworzenie. Wartość produkcji kukurydzy to suma wartości produktu głównego, znajdującego się w obrocie rynkowym, określona według cen sprzedaży. W kalkulacji po stronie przychodów nie uwzględniono płatności obszarowych oraz dopłat środowiskowych do uprawy międzyplonów z uwagi na fakt stosowania pod nie nawożenia mineralnego. Elementem różnicującym bezpośrednie koszty produkcji były nawozy organiczne (koszty zastosowania obornika, materiału siewnego międzyplonów, nawozów mineralnych pod międzyplony, uprawek glebowych związanych z ich stosowaniem). Pozostałe elementy bezpośrednich kosztów produkcji kukurydzy cukrowej uprawianej po międzyplonach, oborniku oraz bez nawożenia organicznego były stałe. Uwzględniono w nich koszty materiałowe (materiału siewnego kukurydzy, nawozów mineralnych, środków ochrony roślin) oraz nakłady pracy ludzkiej i mechanicznej, ustalone na podstawie technologii stosowanej w doświadczeniu i pracochłonności poszczególnych zabiegów w warunkach produkcyjnych Rolniczej Stacji Doświadczalnej w Zawadach w 2015 r. Wartość produkcji kukurydzy cukrowej stanowił iloczyn plonu kolb (szt. ha -1 ) i ceny kolby handlowej, którą ustalono na 0,95 zł. Była to średnia cena obowiązująca na przełomie sierpnia i września 2015 roku na Lubelskim Rynku Hurtowym w Eli-

36 R. Rosa, E. Kosterna-Kelle, K. Chromińska, M. Tartanus, M. Królicka, A. Rutkowska zówce oraz Warszawskim Rolno-Spożywczym Rynku Hurtowym w Broniszach [freshmarket.pl]. Wyniki i dyskusja Warunki pogodowe w latach badań były korzystne dla wzrostu kukurydzy cukrowej. W okresie od maja do sierpnia wyższe temperatury powietrza (zwłaszcza w lipcu i sierpniu) notowano w roku 2010. W obu latach badań miesięczne temperatury powietrza przewyższały średnią wieloletnią. Rok 2010 był również wilgotniejszy niż rok 2009. Różnica w ilości opadów atmosferycznych w okresie maj-sierpień pomiędzy latami wynosiła 125,1 mm. W sezonie wegetacyjnym 2010 rozkład opadów atmosferycznych był bardziej wyrównany (tab. 1). Tabela 1. Średnie temperatury powietrza i sumy opadów atmosferycznych w okresie badań Table 1. Average air temperatures and precipitation in the period of study Miesiąc Średnia / Suma Lata Month Mean / Sum Years V VI VII VIII V-VIII I-XII Air temperature ( C) 2010 14,0 17,4 21,6 19,8 18,2 7,5 2011 13,5 18,1 18,3 18,0 17,0 8,2 1951 1990 13,2 16,2 17,6 16,9 16,0 7,5 Precipitation (mm) 2010 93,2 62,6 77,0 106,3 339,1 552,6 2011 36,1 39,1 120,2 18,6 214,0 317,6 1951 1990 54,3 69,3 70,6 59,8 254,0 514,9 Spośród badanych międzyplonów największy plon biomasy dało żyto (średnio 35,2 t ha -1 ), nieznacznie mniejszy rzepik ozimy (30,6 t ha -1 ). Plon świeżej masy wyki kosmatej wyniósł średnio 17,9 t ha -1 (rys. 1). Międzyplon żyta ozimego wytworzył ponaddwukrotnie więcej suchej masy niż wyka kosmata. Plon suchej masy rzepiku ozimego był średnio o 24% mniejszy niż żyta. Ilość azotu zakumulowanego w biomasie międzyplonów była zbliżona i wahała się od 109,8 do 118,3 kg ha -1 (tab. 2). Najwięcej fosforu, potasu i wapnia przyorano z rzepikiem ozimym, a magnezu z żytem. Należy jednak podkreślić, że źródłem dodatkowego azotu w glebie była tylko uprawiana na przyoranie wyka kosmata. Pozostałe składniki mineralne roślina ta, a żyto i rzepik ozimy także azot, pobrały z gleby i po przyoraniu zwróciły je do niej. Korzystne działanie międzyplonów polegało więc przede wszystkim na czasowym unieruchomieniu i zabezpieczeniu składników pokarmowych przed wypłukaniem w głąb profilu glebowego, w czasie gdy nie prowadzono na niej żadnych upraw. Kramberger et al. [2009] twierdzą, że żyto i rzepik są jednymi z najskuteczniejszych roślin międzyplonowych zapobiegających wymywaniu składników pokarmowych w głąb profilu glebowego.

Efekty stosowania nawozów zielonych w postaci międzyplonów ozimych 37 t ha -1 40 35 30 b* 30,0 b 35,2 b 30,6 25 20 a 17,9 15 10 5 c 7,7 a 3,0 c 6,7 b 5,1 0 Świeża masa Fresh matter Sucha masa Dry matter Obornik Farmyard manure Żyto ozime Winter rye Wyka kosmata Hairy vetch Rzepik ozimy Winter turnip rape * Wartości oznaczone tą samą literą nie różnią się istotnie przy P 0,05 * Values followed by the same letters in columns do not differ significantly at P 0.05 Rysunek 1. Ilość świeżej i suchej masy przyoranej z obornikiem i międzyplonami ozimymi (średnie z lat 2010-2011) Figure 1. The amount of fresh and dry matter incorporated with farmyard manure and winter catch crops (mean from years 2010-2011) Tabela 2. Ilość makroelementów przyorana z obornikiem i międzyplonami ozimymi (średnie z lat 2010-2011) Table 2. The amount of macroelements incorporated with farmyard manure and winter catch crops (mean from years 2010-2011) Rodzaj nawozu organicznego Kind of organic manure Makroelementy (kg ha -1 ) Macroelements (kg ha -1 ) N P K Ca Mg Obornik Farmyard manure 105,7 a* 49,5 b 150,4 b 65,9 b 39,4 c Wyka kosmata Hairy vetch 110,3 a 11,6 a 41,3 a 26,4 a 6,4 a Żyto ozime Winter rye 118,3 a 52,3 b 139,7 b 52,5 b 24,5 b Rzepik ozimy Winter turnip rape 109,8 a 86,2 c 201,6 c 91,1 c 10,5 a * wartości oznaczone tymi samymi literami w kolumnach nie różnią się istotnie przy P 0,05 * values followed by the same letters in columns do not differ significantly at P 0.05

38 R. Rosa, E. Kosterna-Kelle, K. Chromińska, M. Tartanus, M. Królicka, A. Rutkowska Niezależnie od odmiany kukurydzy cukrowej największy plon kolb handlowych (18,51 t ha -1 ) uzyskano po oborniku, zbliżony (16,53 t ha -1 ) po międzyplonie wyki kosmatej (tab. 3). Z obu tych kombinacji zebrano także najwięcej kolb handlowych z 1 ha, odpowiednio 72 231 i 72 530 sztuk. Istotnie mniej kolb zebrano z kukurydzy uprawianej po przyoranych międzyplonach żyta i rzepiku ozimego oraz z kontroli bez nawożenia organicznego. Tejada i in. [2008] oraz Kramberger i in. 2009 podkreślają, że wpływ międzyplonów na plonowanie rośliny następczej zależy głównie od ich składu chemicznego oraz stosunku C/N. W zależności od gatunku i stadium rozwojowego rośliny C/N w roślinach nie bobowatych może kształtować się na poziomie od 21,6 do nawet 54,4, a w roślinach bobowatych od 8,8 do 27,8 [Tejada i in. 2008, DuPont i in. 2009, Janušauskaitė i in. 2013]. W badaniach własnych słabsze plonowanie kukurydzy cukrowej po przyoranym życie i rzepiku mogło być właśnie efektem ograniczonej mineralizacji azotu i jego mniejszej dostępności dla kukurydzy. Na korzystny wpływ przyoranych roślin bobowatych na plonowanie kukurydzy cukrowej wskazują wcześniejsze badania Jabłońskiej-Ceglarek i Rosy [2005], a także Zaniewicz-Bajkowskiej i in. [2011]. Tabela 3. Plon kolb handlowych dwóch odmian kukurydzy cukrowej (średnie z lat 2010-2011) Table 3. Marketable cobs yield of two cultivar of sweet corn (mean from years 2010-2011) Rodzaj nawozu organicznego Kind of organic manure Plon kolb handlowy (t ha -1 ) Marketable cobs yield (t ha -1 ) Liczba kolb handlowych (szt. ha -1 ) Number of marketable cobs (cobs ha -1 ) Odmiana Cultivar Odmiana Cultivar Średnio Średnio Sweet Sweet Sheba F 1 Mean Sheba F Mean Nugget F 1 1 Nugget F 1 Kontrola Control 15,69 a 10,73 a 13,21 a 58195 a 50784 a 54489 a Obornik Farmyard manure 21,39 b 15,62 b 18,51 c 77889 a 66573 a 72231 b Wyka kosmata Hairy vetch 16,86 ab 16,20 b 16,53 bc 74839 a 70220 a 72530 b Żyto ozime Winter rye 15,93 a 11,72 ab 13,83 ab 57361 a 51164 a 54263 a Rzepik ozimy Winter turnip rape 13,80 a 11,38 ab 12,59 a 56320 a 50570 a 53445 a Średnio Mean 16,74 B 13,13 A - 64921 B 57862 A - Odchylenie standardowe Standard deviation 4,31 3,90 4,46 13167 15033 14456 Współczynnik zmienności Variability coefficient 25,7 29,7 29,9 20,3 26,0 23,5 a, b... wartości oznaczone tymi samymi literami w kolumnach nie różnią się istotnie przy P 0,05 a, b... values followed by the same letters in columns do not differ significantly at P 0.05 A, B wartości oznaczone tymi samymi literami w wierszach nie różnią się istotnie przy P 0,05 A, B values followed by the same letters in rows do not differ significantly at P 0.05

Efekty stosowania nawozów zielonych w postaci międzyplonów ozimych 39 Najkorzystniej na masę kolb handlowych kukurydzy cukrowej wpłynęła jej uprawa po oborniku (średnia masa kolby 258 g) i międzyplonie żyta ozimego (255 g). Zbliżoną masą charakteryzowały się także kolby z kombinacji z przyoranym rzepikiem ozimym oraz z kontroli bez nawożenia organicznego (tab. 4). Najmniejszą masę (224 g) miały kolby kukurydzy uprawianej po przyoraniu międzyplonu wyki kosmatej. Teasdale i in. [2008] stwierdzili, że przyoranie pod kukurydzę cukrową międzyplonu wyki kosmatej i żyta powodowało wzrost masy kolb w uprawie bez nawożenia mineralnego azotem, ale nie miało istotnego wpływu na ten parametr w uprawie z nawożeniem N w porównaniu z kontrolą bez międzyplonów. Wcześniejsze badania Rosy i in. [2012] wykazały, że przyoranie pod kukurydzę cukrową facelii i szarłatu powodowało wzrost masy i wydajności biologicznej kolb w stosunku do uprawy bez międzyplonu. W badaniach własnych największym udziałem masy ziaren w masie kolb (72,2-72,9%) charakteryzowała się kukurydza uprawiana po międzyplonach rzepiku ozimego i wyki kosmatej oraz po oborniku (tab. 4). Najmniejszą wartość tego parametru (67,4%) stwierdzono w kontroli bez nawożenia organicznego. Tabela 4. Masa kolby handlowej i udział ziaren w kolbie (średnie z lat 2010-2011) Table 4. Weight of marketable cob and the share of kernels in the cob (mean from years 2010-2011) Rodzaj nawozu organicznego Kind of organic manure Masa kolby handlowej (g) Weight of marketable cob (g) Udział masy ziaren w masie kolby handlowej (%) Share weight of kernels in the weight of marketable cob (%) Odmiana Odmiana Cultivar Średnio Cultivar Średnio Sheba F 1 Sweet Mean Sweet Mean Sheba F Nugget F 1 1 Nugget F 1 Kontrola Control 278 a 206 a 242 ab 67,0 67,8 67,4 Obornik Farmyard manure 281 a 235 a 258 b 71,8 72,8 72,3 Wyka kosmata Hairy vetch 217 a 231 a 224 a 70,8 73,7 72,2 Żyto ozime Winter rye 280 a 231 a 255 b 69,5 70,6 70,0 Rzepik ozimy Winter turnip rape 248 a 231 a 240 ab 71,9 73,8 72,9 Średnio Mean 261 B 227 A - 70,2 71,7 - Odchylenie standardowe 29,1 15,7 14,1 2,7 3,8 3,2 Standard deviation Współczynnik zmienności 11,2 6,9 5,8 3,8 5,3 4,5 Variability coefficient a, b... wartości oznaczone tymi samymi literami w kolumnach nie różnią się istotnie przy P 0,05 a, b... values followed by the same letters in columns do not differ significantly at P 0.05 A, B wartości oznaczone tymi samymi literami w wierszach nie różnią się istotnie przy P 0,05 A, B values followed by the same letters in rows do not differ significantly at P 0.05

40 R. Rosa, E. Kosterna-Kelle, K. Chromińska, M. Tartanus, M. Królicka, A. Rutkowska W przeprowadzonych badaniach stwierdzono, że odmiana Sheba F 1 charakteryzowała się większym poziomem plonowania oraz większą masą kolby handlowej niż odmiana Sweet Nugget F 1, ale nieznacznie mniejszym udziałem masy ziaren w masie kolby handlowej (tab. 3-4). Wartość oraz bezpośrednie koszty produkcji kukurydzy cukrowej były zróżnicowane w zależności od rodzaju nawożenia organicznego i odmiany (tab. 5). Największą wartość produkcji kolb obu odmian kukurydzy cukrowej obliczono dla uprawy po oborniku i międzyplonie wyki kosmatej. Koszty uprawy kukurydzy z zastosowaniem międzyplonowych nawozów zielonych były o 11-20% mniejsze niż z nawożeniem obornikiem, jednak większe niż bez nawożenia organicznego. Najmniejsze koszty bezpośrednie poniesiono w uprawie po międzyplonie rzepiku ozimego. Dla odmiany Sheba F 1 wyniosły one 18 823,20 zł, a dla Sweet Nugget F 1 18 942,20 zł. Tabela 5. Wskaźniki ekonomiczne produkcji dwóch odmian kukurydzy cukrowej (średnie z lat 2010-2011) Table 5. Economic indices of two cultivars of sweet corn production (mean from years 2010-2011) Rodzaj nawozu organicznego Kind of organic manure Kontrola Control Obornik Farmyard manure Wyka kosmata Hairy vetch Żyto ozime Winter rye Rzepik ozimy Winter turnip rape Kontrola Control Obornik Farmyard manure Wyka kosmata Hairy vetch Żyto ozime Winter rye Rzepik ozimy Winter turnip rape Wartość produkcji (zł ha -1 ) Production value (PLN ha -1 ) Koszty bezpośrednie (zł ha -1 ) Direct costs (PLN ha -1 ) Sheba F 1 Koszty bezpośrednie produkcji 1 kolby (zł) Direct costs of 1 cob production (PLN) Nadwyżka bezpośrednia (zł ha -1 ) Gross margin (PLN ha -1 ) Nadwyżka bezpośrednia na 1 kolbę (zł) Gross margin per 1 cob (PLN) 55285,25 17198,50 0,31 38086,75 0,64 73994,55 21609,50 0,29 52385,05 0,66 71097,05 18971,70 0,27 52125,35 0,68 54492,95 19195,00 0,35 35297,95 0,60 53504,00 18823,20 0,35 34680,80 0,60 Sweet Nugget F 1 48244,80 17317,50 0,36 30927,30 0,59 63244,35 21728,50 0,34 41515,85 0,61 66709,00 19090,70 0,29 47618,30 0,66 48605,80 19314,00 0,40 29291,80 0,55 48041,50 18942,20 0,39 29099,30 0,56

Efekty stosowania nawozów zielonych w postaci międzyplonów ozimych 41 W strukturze kosztów bezpośrednich największy był koszt związany ze zbiorem i odkoszulkowywaniem kolb. Jest to zbieżne z badaniami Szymanka i Różańskiej-Boczuli [2012]. Stwierdzili oni, że w uprawie kukurydzy cukrowej nakłady robocizny związanej ze zbiorem, odkoszulkowywaniem i foliowaniem kolb wynosiły od 600 do 720 rbh na 1 ha, w zależności od uprawianej odmiany. W badaniach własnych nakłady na zbiór i odkoszulkowanie kolb (bez ich foliowania) oszacowano na 500 rbh ha -1. Przyjmując koszty pracy ludzkiej na 24,50 zł za godzinę (wycena kosztów pracy ludzkiej według Rolniczej Stacji Doświadczalnej), dało to kwotę 12 250 zł na 1 ha. Koszty te można zmniejszyć dzięki zastosowaniu zbioru zmechanizowanego. Wymaga to jednak dużego jednorazowego nakładu inwestycyjnego na zakup odpowiedniego kombajnu. Kolby zbierane ręcznie charakteryzują się ponadto lepszymi parametrami, co jest szczególnie ważne, jeśli są przeznaczane na bezpośrednie zaopatrzenie rynku [Niedziółka i in. 2004]. Dla odmiany Sheba F 1 największą nadwyżkę bezpośrednią na 1 ha oraz na 1 kolbę obliczono dla kombinacji z przyoranym obornikiem i międzyplonem wyki kosmatej, odpowiednio 52 385,05 zł i 52 125,35 zł oraz 0,66 zł i 0,68 zł. Dla odmiany Sweet Nugget F 1 zdecydowanie największą nadwyżkę bezpośrednią na 1 ha (47 618,30 zł) oraz na 1 kolbę (0,66 zł) stwierdzono w uprawie po międzyplonie wyki kosmatej. W przeprowadzonym eksperymencie opłacalność produkcji kolb kukurydzy cukrowej była bardzo duża i wynosiła średnio 303% (rys. 2). % 410 360 310 322 342 375 349 Średnio Mean 303% 260 210 279 291 284 284 252 254 160 110 60 Kontrola Control Obornik Farmyard manure Wyka kosmata Hairy vetch Żyto ozime Winter rye Rzepik ozimy Winter turnip rape 'Sheba F1' 'Sweet Nugget F1' Rysunek 2. Wskaźnik opłacalności (%) uprawy kukurydzy cukrowej w zależności od rodzaju nawożenia organicznego (średnia z lat 2010-2011) Figure 2. Profitability index (%) of sweet corn cultivation depending on the kind of organic manures (mean from 2010-2011)

42 R. Rosa, E. Kosterna-Kelle, K. Chromińska, M. Tartanus, M. Królicka, A. Rutkowska Waligóra [online] podkreśla, że poziom opłacalności uprawy kukurydzy cukrowej jest wysoki i przekracza 200%. W badaniach własnych największy wskaźnik opłacalności produkcji kolb kukurydzy cukrowej odmian Sheba F 1 i Sweet Nugget F 1 obliczono dla uprawy z zastosowaniem nawozu zielonego w postaci międzyplonu wyki kosmatej, odpowiednio 375% i 349%. Najmniejszym wskaźnikiem opłacalności charakteryzowała się uprawa po międzyplonach żyta i rzepiku ozimego, dla obu odmian od 252% do 284%. Podsumowanie i wnioski 1. Spośród zastosowanych w uprawie kukurydzy cukrowej międzyplonów ozimych najlepszym, zbliżonym do obornika, następczym efektem plonotwórczym charakteryzowała się wyka kosmata. Kolby handlowe o największej masie wykształciła kukurydza uprawiana po oborniku oraz międzyplonie żyta ozimego. 2. Kukurydza odmiany Sheba F 1 plonowała na wyższym poziomie niż Sweet Nugget F 1. 3. Niezależnie od rodzaju nawożenia organicznego wskaźnik opłacalności produkcji kolb kukurydzy cukrowej był bardzo wysoki i kształtował się na poziomie 252-375%. 4. Zastosowanie w uprawie kukurydzy cukrowej nawozów zielonych w postaci międzyplonu wyki kosmatej przyczyniło się do zwiększenia efektywności ekonomicznej jej uprawy w porównaniu z nawożeniem obornikiem. 5. Największy koszt uprawy kukurydzy cukrowej, sięgający 56-70% kosztów bezpośrednich, stanowił koszt zbioru i odkoszulkowywania kolb. Piśmiennictwo Augustyńska-Grzymek I., Goraj L., Jarka S., Pokrzywa T., Skarżyska A., 2000. Metodyka liczenia nadwyżki bezpośredniej i zasady typologii gospodarstw rolniczych. Wyd. Fundacji Programów Pomocy ds. Rolnictwa (FAPA): 1-55. Clark A.J., Meisinger J.J., Decker A.M., Mulford F.R., 2007. Effects of a grass-selective herbicide in a vetch-rye cover crop system on corn grain yield and soil moisture. Agron. J., 99 (1): 43-48. DOI:10.2134/agronj2005.0362. Dolijanovic Z., Momirovic N., Mihajlovic V., Simic M., Oljaca S., Kovacevic D., Kaitovic Z., 2012. Cover crops effects on the yield of sweet corn. Third Int. Sci. Sym. Agrosym Jahorina 2012 : 104-110. DuPont T.S., Ferris H., Van Horn M., 2009. Effects of cover crop quality and quantity on nematode-based soil food webs and nutrient cycling. Appl. Soil Ecology 41 (2): 157-167. DOI:10.1016/j.apsoil.2008.10.004. Felczyński K., 2005. Wpływ wieloletniego nawożenia organicznego i mineralnego na plonowanie fasoli szparagowej i kukurydzy cukrowej oraz zawartości NPK w glebie. Fragm. Agron. 1 (22): 37-48.

Efekty stosowania nawozów zielonych w postaci międzyplonów ozimych 43 Haghighat A., Shirani Rad A.H., Seyfzadeh S., Yousefi M., 2012. Effect of cattle manure and plant density on sweet corn yield grown different cropping methods. Intl. J. Agron. Plant. Prod. 3 (S): 696-699. Jabłońska-Ceglarek R., Rosa R., 2005. The effect of forecrop green fertilizers on the yielding and growth of sugar maize Landmark F 1. Electron. J. Pol. Agric. Univ., Hort. 8 (4). Janušauskaitė D., Arlauskienė A., Maikštėnienė S., 2013. Soil mineral nitrogen and microbial parameters as influenced by catch crops and straw management. Zemdirbyste-Agriculture 100 (1): 9-18. DOI:10.13080/z-a.2013.100.002. Kovaćecić V., Culjat M., 1993. Some experiments with corn growing at southern Poland. Fragm. Agron. 3: 75-90. Kramberger B., Gselman A., Janzekovic M., Kaligaric M., Brackoa B., 2009. Effects of cover crops on soil mineral nitrogen and on the yield and nitrogen content of maize. Europ. J. Agronomy 31 (2): 103-109. DOI:10.1016/j.eja.2009.05.006. Kunicki E., 2003. Uprawa kukurydzy cukrowej. Plantpress Sp. z o.o. Kraków. Michałojć Z., Nurzyński, J., Kossowski J.M., 1996. Wpływ nawożenia azotowo- -potasowego na plonowanie i skład chemiczny kukurydzy cukrowej. Annal. UMCS, sec. EEE, IV, 13: 95-103. Niedziółka I., Szymanek M., Rybczyński R., 2004. Technologia produkcji kukurydzy cukrowej. Acta Agrophys., 114, Rozpr. Monogr., 8. Rosa R., 2014. Economic effects of summer catch crops application in sweet corn cultivation. Infr. i Ekol. Ter. Wiejskich, IV/3: 1445-1455. DOI:10.14597/ infraeco.2014.4.3.109. Rosa R., Zaniewicz-Bajkowska A., Kosterna E., Franczuk J., 2012. Phacelia and amaranth catch crops in sweet corn cultivation. Part I. Corn yields. Acta Sci. Pol., Hortorum Cultus 11 (1): 145-159. Salmerón M., Isla R., Cavero., 2011. Effect of winter cover crop species and planting methods on maize yield and N availability under irrigated Mediterranean conditions. Field Crops Res., 123 (2): 89-99. DOI:10.1016/j.fcr.2011.05.006. Stone P.J., Sorensen I. B., Jamieson P.D., 1999. Effect of soil temperature on phenology, canopy, development, biomass and yield of maize in a cool-temperate climate. Field Crops Res. 63 (2): 169-178. DOI:10.1016/s0378-4290(99)00033-7. Tejada M., Gonzales J.L., García-Martínez A.M., Parado J., 2008. Effects of different green manures on soil biological properties and maize yield. Biores. Technol. 99 (6): 1758-1767. DOI:10.1016/j.biortech.2007.03.052. Waligóra H., Weber A., 2010. Effect of weather conditions on sugar maize yield (Zea mays ssp. saccharata Koern.). Acta Sci. Pol., Agricultura 9 (3): 75-82. Waligóra H., Weber A., Skrzypczak W., Chwastek E., 2013. Wpływ przebiegu warunków atmosferycznych na wzrost i plonowanie wybranych odmian kukurydzy cukrowej (Zea mays ssp. saccharata). Nauka Przyr. Technol. 7 (1), #10. Waligóra H. (online). Kukurydza cukrowa. Wykorzystanie spożywcze (dostęp: 30.10.2014), http://www.kukurydza.org.pl/wykorzystaniespozywcze.php.

44 R. Rosa, E. Kosterna-Kelle, K. Chromińska, M. Tartanus, M. Królicka, A. Rutkowska Wierzbicka B., 1998. Efektywność ekonomiczna produkcji kukurydzy cukrowej. Zesz. Nauk. AR Kraków 330 (54): 589-591. World Reference Base for Soil Resources. 2006. A Framework for International Classification, Correlation and Communication. World Soil Resources Report FAO, 103. Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome, pp. 116. www.fresh-market.pl/ceny/kukurydza,g1548014675 (dostęp: 10.03.2015). Zaniewicz-Bajkowska A., Rosa R., Kosterna E., Franczuk J., 2011. Serradella and faba bean catch crops as a kind of organic manuring in sweet corn cultivation. [w:] Nowoczesne metody analizy surowców rolniczych. Red. Puchalski Cz. i Bartosz G., Wyd. Uniwersytet Rzeszowski. The effect of green manure in the form of winter catch crops in the sweet corn cultivation Summary: The experiment was carried out in the years 2009-2011. The influence of ploughed down as a green manure winter catch crops in the form of hairy vetch, winter rye and winter turnip rape on the yields and economic efficiency of sweet corn Sheba F 1 and Sweet Nugget F 1 cultivation was investigated. The effect of green manure application was compared to a farmyard manure (30 t ha -1 ) and to a control plot without organic manuring. Among the catch crops the highest yield of biomass was obtained from rye, the most of macroelements was accumulated turnip rape. The highest yield of marketable cobs of sweet corn, expressed by weight and the number of cobs, was achieved after farmyard manure (mean for cultivars 18.51 t ha -1 and 72231 no ha -1 ) and the hairy vetch catch crop (16.53 t ha -1 and 72530 no ha -1 ). The cobs with the highest weight was obtained after farmyard manure and rye catch crop and with the highest share of grain after farmyard manure and catch crops with hairy vetch and turnip rape. Profitability index of production cobs both cultivars of sweet corn was very high and irrespective of organic manuring ranged from 252% to 375%. The highest (375% Sheba F 1 and 349% Sweet Nugget F 1 ) was calculated for corn cultivated after hairy vetch, the lowest for cultivated after rye and winter turnip rape (from 252% to 284%). Keywords: Zea mays L. var saccharata, winter catch crops, yielding, cultivation costs, economic efficiency