Aneta Hoffmann Fundacja Kresy-Syberia Materiały dla nauczycieli do projektu O tym nie można zapomnieć edycja 2013/2014 Temat: Łagry a zesłania różne formy represji sowieckich na obywatelach polskich w latach 1939-56 Przed lekcją uczeń powinien wiedzieć: Jak przebiegały przygotowania (pakt Ribbentrop-Mołotow) oraz inwazje niemiecka i sowiecka na ziemie II RP we wrześniu 1939 r. Jak kształtowały się stosunki polsko-radzieckie przed 17 września 1939 roku? Jaki los spotkał dawnych obywateli polskich, którzy na mocy Traktatu Ryskiego z 1921 r. pozostali na dawnych terenach RP, a obecnie Ukrainy sowieckiej Jakie republiki wchodziły w skład ZSRR w dniu wybuchu II wojny światowej? Jak Stalin postanowił wykorzystać miliony Rosjan i obywateli podbitych w czasie II wojny światowej krajów jako pracowników przymusowych do budowy swego imperium? Znać pojęcia: Kresy Wschodnie II Rzeczypospolitej, okupacja sowiecka, praca przymusowa, represje, masowe deportacje, marchlewszczyzna Cele lekcji: Po zakończeniu lekcji uczeń powinien: Potrafić wskazać tereny II Rzeczypospolitej, objęte okupacją sowiecką począwszy od 17.09.1939 r. Znać szereg form represji sowieckich na obywatelach polskich, potrafić wskazać różnice między nimi, ich przyczyny i skutki Umieć odróżnić łagry od miejsc zesłań, podać różnice w życiu więźniów/ zesłańców, okresy w których obywatele polscy byli poprzez zesłania/ wyroki pracy w łagrach represjonowani przez ZSRR Potrafić wymienić miejsca zsyłek i lokalizację największych łagrów sowieckich oraz pokazać je na mapie. Rozumieć pojęcia : łagry, GUŁag, posiołki, kołchozy, sowchozy, łagiernik, Sybirak. 1
W trakcie lekcji uczeń rozwija umiejętności: Analizowania i interpretowania tekstów źródłowych, Analizy przyczynowo - skutkowej oraz formułowania ocen i wniosków, Czytania mapy Uwagi dotyczące prowadzenia lekcji: Temat realizowany będzie na dwóch godzinach lekcyjnych (90 minut) i może być potraktowany jako lekcja historyczno-geograficzna. Nauczyciel powinien przypomnieć w trakcie prowadzenia lekcji, jakim rodzajem źródła są relacje mówione ("oral history") nagrywane w dużym odstępie czasowym od zaistniałych wydarzeń. Metody: pogadanka z elementami wykładu praca z mapą praca ze źródłem - analiza materiałów źródłowych - nagranych w postaci video "burza mózgów" Praca pod kierunkiem nauczyciela Środki dydaktyczne: Relacje wideo łagierników, zesłańców Mapy Przebieg lekcji: Wprowadzenie: Nauczyciel w krótkim wykładzie przypomina uczniom podstawowe fakty dotyczące inwazji sowieckiej na Polskę, początków represji na obywatelach polskich od pierwszych dni okupacji, masowej skali tych wydarzeń w szczególności na najbardziej cennych przedstawicielach miejscowej ludności lub uciekinierach z Polski centralnej i zachodniej (urzędnicy, prawnicy, naukowcy, żołnierze w tym szczególnie uczestnicy wojny polsko-sowieckiej 1920 r., osadnicy wojskowi, służby mundurowe policja, leśnicy, służba więzienna, nauczyciele). Zasygnalizować cel lekcji ukazanie różnic w sytuacji represjonowanych obywateli polskich więźniów łagrów i zesłańców na skutek masowych deportacji z Kresów Wschodnich II RP. Ważne jest ukazanie ciągłości represji rosyjskich/sowieckich od Konfederacji Barskiej przez represje na Polakach na Ukrainie sowieckiej lat 1937/38 po lata II wojny światowej oraz represje na żołnierzach AK w latach 1944-1956. Cenne jest także wspomnienie o masowości represji stalinowskich w stosunku do samych Rosjan oraz 2
równolegle z represjami na Polakach podobnymi działaniami w stosunku do innych podbitych w czasie II wojny światowej krajów w tym Litwy, Łotwy, Estonii, fińskiej Karelii, Rumunii itp. Celowe jest uchwycenie masowości tego zjawiska oraz jego skrupulatnego zaplanowania przez Sowietów (np. daty masowych deportacji w tym samym czasie z Polski, Łotwy i Estonii). Część właściwa: Korzystając z posiadanej wiedzy uczniowie wskazują na mapie polskie granice z czasów istnienia II Rzeczypospolitej oraz po wrześniu 1939 r. Następnie nauczyciel włącza (wybrane przez niego spośród proponowanych w pakiecie) nagrane relacje dotyczące : A. Aresztowań obywateli polskich na Kresach Wschodnich od września 1939 r., brutalnych śledztwach, wyrokach sądów wojskowych bez możliwości obrony, skazaniu na wieloletnie wyroki ITŁ (isprawitielno-trudowych łagierej) łagrów B. Masowych deportacji obywateli polskich z terenów pod okupacją sowiecką w latach 1940/41 bez udowodnionej winy, przymusowe przesiedlenia całych rodzin do miejsc zesłań w różnych częściach Rosji sowieckiej i Kazachskiej SSR. Prosi uczniów o ich uważne odsłuchanie Po obejrzeniu relacji, nauczyciel dzieli uczniów na 5-osobowe grupy i prosi ich, by poprzez metodę "burzy mózgów" wypełnili zestawienie podobieństw i różnic pomiędzy pobytem w łagrach i na zesłaniu przez polskich obywateli. Przykładowa tabela : Sytuacja obywateli polskich represjonowanych przez Rosję Sowiecką w formie pracy przymusowej w łagrach lub posiołkach/ na zesłaniu na terenie ZSRR Przyczyna represji Droga do miejsca zesłania bezpośrednia czy poprzez więzienia Pobyt samotny czy z rodziną Warunki bytowe Rodzaj pracy przymusowej Długość uwięzienia Swoboda poruszania się Możliwość kontaktów z miejscową ludnością Kontakty z rodziną w Polsce Szansa na uwolnienie łagry posiołek /na zesłaniu Po zestawieniu uwag uczniów nauczyciel zachęca wszystkich do otwartej dyskusji, zadając pytanie : jakie podobieństwa można dostrzec w sytuacji ludzi, którzy znaleźli się w sowieckich łagrów i nazistowskich obozów koncentracyjnych? W jaki sposób pobyt w łagrach czy na zesłaniu mógł wpłynąć na dalsze życie więźniów/ deportowanych? 3
Czy praca przymusowa więźniów i zesłańców przyczyniła się do stanu gospodarki ZSRR w czasie i po II wojnie światowej? Nauczyciel podsumowując lekcję, uzupełnia wypowiedzi uczniów. Ma także na zakończenie okazję krótko podsumować dalsze losy obywateli polskich łagierników i zesłańców z lat 1939-1956 oraz przedstawić działalność tych osób i ich rodzin od 1989 r. celem upamiętniania tych trudnych faktów z historii Polski XX w. Praca domowa Przygotowanie w formie pisemnej lub ustnej odpowiedzi na pytanie: Czy masowe, przymusowe przesiedlenia ludności mają miejsce także we współczesnym świecie i jak można im przeciwdziałać? Załącznik do scenariusza : lista proponowanych tematycznych fragmentów z relacji wideo świadków historii z archiwum Fundacji Kresy-Syberia Załącznik do scenariusza lekcyjnego Łagry a zesłania różne formy represji sowieckich na obywatelach polskich w latach 1939-56 Lista proponowanych, tematycznych fragmentów z relacji wideo świadków historii z archiwum Fundacji Kresy-Syberia (www.kresy-syberia.org) 4
A. Łagry sowieckie 1939-56 Tadeusz Cydzik : Podróż do łagru w Workucie : http://kresy-siberia.org/hot/?nagranie=journey-to-workuta-gulag&lang=pl Praca w kopalniach Workuty : http://kresy-siberia.org/hot/?nagranie=work-at-vorkuta-mines&lang=pl Ciekawe zdjęcia z łagru w Workucie przy biogramie płk Cydzika http://kresy-siberia.org/won/?page_id=19&lang=pl&id=84249 Jan Pacyna : Wyrok 25 łagrów i zesłanie do Czemieńskiej oblasti, warunki na zesłaniu : http://kresy-siberia.org/hot/?nagranie=pacyna-jan-arrest-and-exile&lang=pl Wojciech Narębski : Aresztowanie i więzienie w Wilnie http://kresy-siberia.org/hot/?nagranie=w-narebski-aresztowanie-i-wiezienie&lang=pl Teresa (Czeszko) Lipecka : Warunki w łagrze, głód : http://kresy-siberia.org/hot/?nagranie=lipecka-life-in-gulag-2&lang=pl Paczki, relacje w łagrze : http://kresy-siberia.org/hot/?nagranie=lipecka-life-in-gulag&lang=pl Władysław Uchnalewicz : Cela śmierci : http://kresy-siberia.org/hot/?nagranie=uchnalewicz-sentenced-to-death&lang=pl Jan Walczyński : Polityczni więźniowie i zekowie : http://kresy-siberia.org/hot/?nagranie=walczynski-life-in-workuta&lang=pl Jan Grodzicki : Rodzaje baraków w łagrze w Norylsku : http://kresy-siberia.org/hot/?nagranie=barracks-in-norylsk-gulag&lang=pl B. Masowe deportacje obywateli polskich z lat 1940-41 Irena (Witas) Persak : Moment deportacji : http://kresy-siberia.org/hot/?nagranie=irper&lang=pl 5
Teresa (Niedzielska) Sokołowska : Warunki bytowe na zesłaniu : http://kresy-siberia.org/hot/?nagranie=conditions-of-life-of-the-deportees-in-the-archangielskregion&lang=pl Walka zesłańców o przetrwanie : http://kresy-siberia.org/hot/?nagranie=deportees-fight-for-survival&lang=pl Janina (Szabrońska) Krajewska : Praca przy zbiorach bawełny : http://kresy-siberia.org/hot/?nagranie=krajewska-work-at-cotton-fields&lang=pl Barbara (Lenkowska) Czartoszewska : Pierwsze chwile na zesłaniu : http://kresy-siberia.org/hot/?nagranie=czartoszewska-first-moments-in-exile-2&lang=pl Stanisław Starczuk : Praca na zesłaniu : http://kresy-siberia.org/hot/?nagranie=starczuk-work-in-exile-2&lang=pl Zapraszamy ponadto do odwiedzania Sali Świadectw na portalu edukacyjnym Fundacji w Wirtualnym Muzeum Kresy-Syberia do samodzielnego wyboru innych fragmentów wspomnień. Wywiady są nieprzerwanie nagrywane przez pracowników i wolontariuszy Fundacji w Polsce oraz poza granicami gdzie mieszkają polscy Sybiracy i regularnie dodawane na stronę : http://kresy-siberia.org/hot/?lang=pl 6