FARMAKOTERAPIA W PSYCHIATRII I NEUROLOGII, 2014, 1, 5 13 Praca oryginalna Original paper SEBASTIAN KLIWICKI, MARIA CHŁOPOCKA-WOŹNIAK, EWA RUDNICKA, JANUSZ RYBAKOWSKI Efficacy of long-term lithium-treatment in bipolar disorder Skuteczność długoterminowego stosowania litu w chorobie afektywnej dwubiegunowej Klinika Psychiatrii Dorosłych, Uniwersytet Medyczny w Poznaniu Objectives. The aim of the study was to investigate the efficacy of long-term lithium administration in a large group of patients with bipolar disorder (BP) and to define factors associated with the efficacy of lithium treatment. Material and methods. The study included 111 patients (76 women, 35 men), aged 34-85 (mean age 61 years) receiving lithium for 5-39 years (mean length 18 years). Lithium efficacy was assessed using a three-step scale identifying Excellent Responders (ER), Partial Responders (PR) and Non- Responders (NR), as well as the Alda Scale rating lithium efficacy within the range of 0-10. Various clinical factors that can be linked with lithium efficacy were also analysed, including age at onset of the illness, polarity of the first episode, age at the first occurrence of elevated or depressed mood, number of affective episodes preceding lithium treatment, duration of the illness prior to lithium treatment, type of BP (I or II), family history of affective illness, comorbidity of anxiety disorder, obsessive-compulsive disorder, posttraumatic stress disorder, alcohol and medication abuse/dependence, suicide attempts preceding lithium therapy and the duration of lithium treatment. Results. Among the patients studied, 27% met the criteria for ER, 63% for PR and 10% for NR. The mean score on the Alda scale was 6.6±2.5. A better effect of lithium prophylaxis was shown in patients with a later onset of the illness, without a family history of affective illness, having family members who receive lithium, in women with comorbid anxiety disorder and in men without alcohol abuse/dependence. Conclusions. There are no recurrences of BP in about 30% of patients in long-term lithium treatment, independently of the duration of lithium administration. Also, in the present study, several other factors were identified connected with lithium efficacy. Cel pracy. Celem pracy była ocena skuteczności długotrwałego stosowania litu w dużej grupie pacjentów z chorobą afektywną dwubiegunową (CHAD) oraz określenie czynników związanych z tą skutecznością. Materiał i metody. Badaniem objęto 111 pacjentów (76 kobiet, 35 mężczyzn) w wieku 34 85 lat (średnio 61 lat) leczonych litem przez okres 5 39 lat (średnio 18 lat). Ocena skuteczności litu została przeprowadzona za pomocą trzystopniowej skali wyróżniającej Excellent Responders (ER), Partial Responders (PR) i Non-Responders (NR) oraz tzw. skali Alda oceniającej skuteczność profilaktyki litem w skali 0 10. Analizowano również czynniki kliniczne mogące mieć związek ze skutecznością, takie jak wiek zachorowania, biegunowość pierwszego epizodu, wiek wystąpienia fazy podwyższonego i obniżonego nastroju, liczba epizodów afektywnych przed włączeniem litu, długość choroby przed włączeniem litu, typ choroby (CHAD I i II), obciążenie dziedziczne chorobą afektywną, przyjmowanie litu w rodzinie, współwystępowanie zaburzeń lękowych, zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych, zespołu
stresu pourazowego, uzależnienia od alkoholu, uzależnienia od leków, występowania prób samobójczych przed rozpoczęciem podawania litu oraz długości leczenia litem. Wyniki. W badanej grupie 27% pacjentów spełniało kryteria ER, 63% PR i 10% NR. Średnia punktacja w skali Alda wynosiła 6,6±2,5. Lepszy wynik profilaktyki litem uzyskano u osób z późniejszym początkiem choroby, bez obciążenia genetycznego chorobą afektywną, posiadających w rodzinie osoby zażywające lit, u kobiet ze współwystępowaniem zaburzeń lękowych oraz u mężczyzn nie nadużywających alkoholu. Wnioski. U ok. 30% pacjentów w trakcie długotrwałego stosowania litu nie dochodzi do nawrotów choroby niezależnie od długości jego stosowania. W obecnym badaniu wyodrębniono również szereg czynników związanych ze skutecznością stosowania litu. Key words: bipolar affective illness, lithium, long-term treatment Słowa kluczowe: choroba afektywna dwubiegunowa, lit, leczenie długoterminowe
FARMAKOTERAPIA W PSYCHIATRII I NEUROLOGII, 2014, 1, 15 20 Praca oryginalna Original paper AGNIESZKA PERMODA-OSIP 1, JOLANTA DORSZEWSKA 2, JANUSZ RYBAKOWSKI 1 Stężenie homocysteiny a leczenie depresji w chorobach afektywnych The concentration of homocysteine and treatment of depression in affective disorders 1. Klinika Psychiatrii Dorosłych, Uniwersytet Medyczny w Poznaniu 2. Pracownia Neurobiologii Katedry Neurologii, Uniwersytet Medyczny w Poznaniu Założenia: Celem badania było określenie poziomu homocysteiny (HCY), witaminy B12 i kwasu foliowego w depresji w przebiegu chorób afektywnych oraz stężenia HCY podczas remisji po leczeniu farmakologicznym. Metodyka: Badaniem objęto 133 pacjentów (29 mężczyzn, 104 kobiety), w wieku średnio 51 ±14 lat, z depresją w przebiegu choroby afektywnej dwubiegunowej (CHAD) typu 1 (37 pacjentów), typu 2 (79 pacjentów) oraz zaburzeń depresyjnych nawracających (17 pacjentów). Czas trwania choroby wynosił 8,2 ±5,4 lat, a czas trwania epizodu depresji wyniósł 4,6 ±1,8 miesięcy. Nasilenie depresji mierzone za pomocą 17-itemowej Skali Depresji Hamiltona (HDRS) wynosiło przed leczeniem 19,6 ±9,5 punktu, a drugi pomiar HCY wykonywano po terapii lekami przeciwdepresyjnymi i/lub normotymicznymi przy nasileniu depresji 7 punktów. Hiperhomocysteinemię (HHCY) definiowano jako stężenie HCY >15 μm/l. Wyniki: Podczas epizodu depresji średnie stężenie HCY wyniosło 14,0 ±8,2 mm/l, witaminy B12 342 ±145 pg/ml, a kwasu foliowego 5,79 ±2,96 ng/ml. Stwierdzono znaczącą ujemną korelację między stężeniem HCY i obu witamin. HHCY przed leczeniem występowała u 38% pacjentów, istotnie częściej u mężczyzn (62%) niż u kobiet (32%). W okresie remisji średnie stężenie HCY wyniosło 12,9 ±8,2 mm/l (różnica istotna w podgrupie CHAD 2), a odsetek pacjentów z HHCY po leczeniu zmniejszył się istotnie (23% pacjentów: 38% mężczyzn, 19% kobiet). Wnioski: Uzyskane wyniki wskazują na znaczną częstość HHCY, zwłaszcza u mężczyzn, w okresie depresji w przebiegu chorób afektywnych i istotne zmniejszenie się odsetka pacjentów z HHCY po leczeniu. Potwierdzają również związek między zwiększonym stężeniem HCY i niższym poziomem witaminy B12 i kwasu foliowego w okresie epizodu depresyjnego. Natomiast określenie patogenetycznej roli homocysteiny w chorobach afektywnych wymaga dalszych badań. Background: The aim of the study was to measure the level of HCY, vitamin B12 and folic acid, in depression in the course of affective disorders as well as HCY level during remission after pharmacological treatment. Methods: One-hundred and thirty-three patients (29 male, 106 female), mean age 51±14 years, with depression in the course of bipolar I (37 patients), bipolar II (79 patients) and unipolar (17 patients) mood disorder were studied. The duration of illness was 8.2± years, and duration of a depressive episode was 4.6±1.8 months. The intensity of depression, as measured by the 17-item Hamilton Depression Rating Scale (HDRS), was 19.6±9.5 points. The second measurement of HCY was carried out after the treatment with an antidepressant or/and mood-stabilizing drugs, with depression intensity of 7 points. Hyperhomocysteinemia (HHCY) was defined as HCY level >15 μm/l.
Results: During a depressive episode, the mean HCY concentration was 14.0±8.2 mm/l, of vitamin B12 342±145 pg/ml, and folic acid 5.79±2.96 ng/ml. Significant negative correlation was found between the levels of HCY and of both vitamins. HHCY before treatment was observed in 38% of patients, significantly more often in men (62%) than in women (32%). During remission, the mean HCY concentration was 13.0±7.5 mm/l, (significant difference in bipolar II) and the percentage of patients with HHCY significantly decreased (23% of patients 38% male, 19% female). Conclusions: These results point to a significant frequency of HHCY, especially in men, during depression in the course of affective disorders as well as its marked decrease after the treatment. They also confirm a correlation between an increased concentration of HCY and lower level of vitamin B12 and folic acid during a depressive episode. However, further studies are needed to better define a pathogenic role of HCY in affective disorders. Słowa kluczowe: homocysteina, choroby afektywne, witamina B12, kwas foliowy Key words: homocysteine, affective disorders, vitamin B12, folic acid
FARMAKOTERAPIA W PSYCHIATRII I NEUROLOGII, 2014, 1, 21 27 Praca oryginalna Original paper MARIA ABRAMOWICZ 1, MARIA CHŁOPOCKA-WOŹNIAK 1, AGNIESZKA KRASZEWSKA 1, STANISŁAW CZEKALSKI 2, JANUSZ RYBAKOWSKI 1 Hiperkalcemia i nadczynność przytarczyc u pacjentów z chorobą afektywną dwubiegunową długotrwale leczonych litem Hypercalcaemia and hyperparathyroidism in bipolar patients on long-term lithium treatment 1. Klinika Psychiatrii Dorosłych, Uniwersytet Medyczny w Poznaniu 2. Klinika Nefrologii, Transplantologii i Chorób Wewnętrznych, Uniwersytet Medyczny w Poznaniu Cel pracy. Celem badania była ocena wpływu długotrwałego podawania litu na stężenie wapnia w surowicy i funkcję przytarczyc w przypadkach hiperkalcemii u pacjentów z chorobą afektywną dwubiegunową (CHAD) oraz porównanie otrzymanych wyników z wynikami uzyskanymi u pacjentów nigdy nie przyjmujących litu, dobranych pod względem wieku i płci. Materiał i metody. Badaniem objęto 90 pacjentów w wieku 60 ±10 lat otrzymujących lit średnio przez 16 ±10 lat oraz 30 pacjentów w wieku 56 ±12 lat nigdy litem nie leczonych. U wszystkich badanych oznaczono stężenie wapnia w surowicy. U pacjentów leczonych litem oceniono parametry czynności nerek wraz z oznaczeniem nowych biomarkerów uszkodzenia nerek. U pacjentów z hiperkalcemią przyjmujących lit oznaczono surowicze stężenia parathormonu (PTH). Badanie usg. jamy brzusznej przeprowadzono w obu grupach. Wyniki. Średnie stężenia wapnia w surowicy były wyższe u pacjentów leczonych litem niż w grupie kontrolnej. Hiperkalcemię stwierdzono u 10% pacjentów długotrwale leczonych litem, częściej niż w grupie kontrolnej. Wśród przyjmujących lit kobiet rozpowszechnienie hiperkalcemii było większe niż u mężczyzn. Wykazano brak zależności między stężeniem wapnia a wiekiem i długością leczenia litem. Nadczynność przytarczyc stwierdzono u 3 z 9 pacjentów z hiperkalcemią przyjmujących lit. Stwierdzono częstsze występowanie kamicy nerkowej u pacjentów leczonych litem niż u badanych z grupy kontrolnej. Wnioski. Rezultaty badania potwierdzają, że długotrwałe podawanie litu jest związane z zaburzeniami gospodarki wapniowej i funkcji przytarczyc. Wyniki podobnie jak te uzyskane przez innych badaczy wskazują, iż w grupie pacjentów leczonych litem celowe jest monitorowanie stężenia wapnia w surowicy. Objectives. The aim of the study was to assess the effect of chronic lithium treatment on serum calcium concentration and the parathyroid function when hypercalcemia was detected in bipolar patients, and to compare the results with age and sex matched patients who had never been exposed to lithium. Material and methods. The study comprised 90 patients aged 60±10 years who received lithium for mean 16±10 years and 30 patients, aged 56±12 years, never exposed to lithium. The serum calcium levels were measured in all patients. In lithium-treated subjects, the parameters of kidney function and novel biomarkers of kidney injury were assessed. Serum parathyroid hormone levels were
assessed in lithium- treated patients with hypercalcemia. Abdominal USG examinations were also carried out. Results. Patients who received lithium had significantly higher mean serum calcium concentrations, compared with the control group. Hypercalcemia was found in 10% of long-term lithium-treated patients, more frequently than in the control group. The prevalence of hypercalcemia was higher among lithium-treated women than in men. In lithium-treated patients no association between serum calcium levels and age or duration of lithium treatment were found. Hyperparathyroidism was found in 3 out of 9 lithium-treated patients with hypercalcemia. The incidence of nephrolithiasis was more frequent in lithium-treated patients. Conclusions. The results of the study confirm that long-term lithium treatment is associated with irregularities in calcium metabolism and parathyroid function and suggest, similarly to the results obtained by other researchers, that monitoring of serum calcium concentrations in lithium- treated patients is necessary. Słowa kluczowe: lit, choroba afektywna dwubiegunowa, hiperkalcemia, nadczynność przytarczyc Key words: lithium, bipolar disorder, hypercalcemia, hyperparathyroidism
FARMAKOTERAPIA W PSYCHIATRII I NEUROLOGII, 2014, 1, 29 35 Praca poglądowa Review ADAM WYSOKIŃSKI 1, TOMASZ SOBÓW 2 Powikłania krwotoczne w przebiegu leczenia przeciwdepresyjnego u pacjentów w podeszłym wieku Bleeding complications in the course of treatment with antidepressants in elderly patients 1. Klinika Psychiatrii Wieku Podeszłego i Zaburzeń Psychotycznych, Uniwersytet Medyczny w Łodzi 2. Zakład Psychologii Lekarskiej, Uniwersytet Medyczny w Łodzi W pracy przedstawiono przegląd piśmiennictwa na temat występowania powikłań krwotocznych u pacjentów przyjmujących leki przeciwdepresyjne. Skupiono się przede wszystkim na pacjentach w podeszłym wieku, gdyż są oni w grupie podwyższonego ryzyka tych powikłań. Przedstawiono częstość występowania powikłań krwotocznych, omówiono zależność przyczynową pomiędzy lekami przeciwdepresyjnymi i zaburzeniami krzepnięcia krwi, potencjalne czynniki ryzyka oraz sposoby profilaktyki. Uzyskane dane wskazują, że leki przeciwdepresyjne o serotoninergicznym mechanizmie działania istotnie zwiększają ryzyko powikłań krwotocznych najczęściej występują one u pacjentów leczonych lekami z grupy SSRI, wenlafaksyną, trazodonem oraz trójcyklicznymi lekami przeciwdepresyjnymi. Najniższy współczynnik ryzyka posiadają agomelatyna, bupropion, reboksetyna oraz mirtazapina. W związku z możliwymi poważnymi konsekwencjami powikłań krwotocznych należy zwracać uwagę na obecność indywidualnych czynników ryzyka przy wyborze leku przeciwdepresyjnego, w szczególności u pacjentów w podeszłym wieku. Literature review on bleeding complications in the course of treatment with antidepressants is presented. We have focused on elderly patients since they are in the high risk group. Incidence of bleeding complications, their causal relations with antidepressants, possible risk factors and methods of prevention are discussed. The data indicate that treatment with antidepressants of serotonergic mechanism of action is associated with an increased risk of bleeding complications, which are most frequent in patients treated with SSRIs, venlafaxine, trazodone and tricyclic antidepressants. The lowest risk is associated with agomelatine, bupropion, reboxetine and mirtazapine. Due to possible serious consequences of bleeding complications, clinicians should consider individual risk factors when choosing antidepressive treatment, particularly in elderly patients. Słowa kluczowe: leki przeciwdepresyjne, powikłania krwotoczne, płytki krwi Key words: antidepressants, bleeding complications, platelets
FARMAKOTERAPIA W PSYCHIATRII I NEUROLOGII, 2014, 1, 37 42 Praca kazuistyczna Case report EWA DOPIERAŁA, EWA FERENSZTAJN, JANUSZ RYBAKOWSKI Dependence on tianeptine: case report and review of the literature Uzależnienie od tianeptyny: opis przypadku i przegląd piśmiennictwa Klinika Psychiatrii Dorosłych, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Tianeptine is an atypical tricyclic antidepressant, the efficacy of which in the treatment of depressive episodes, dysthymia, adjustment disorder, and anxiety is comparable with the selective serotonin reuptake inhibitors (SSRI). The main mechanism of tianeptine s action is based on the modulation of stress axis activity and increase of serotonin reuptake with additional pro-dopaminergic effects. Despite the many advantages, we find more and more reported cases of addiction to tianeptine, due to its psychostimulant properties and lack of side effects. It is reported in the literature that the dependence index (the so-called DSI doctor shopping index) for tianeptine is at a level similar to benzodiazepines. We present the case of a 43 year-old woman with bipolar disorder and multiple drug abuse, who took tianeptine up to the dosage of 1125 mg/day (90 tablets). Treatment with valproic acid, bupropion and sertraline resulted in a gradual improvement of her mental condition, enabling her to function satisfactorily day to day. Tianeptyna to atypowy trójcykliczny lek przeciwdepresyjny. W leczeniu epizodów depresji, dystymii, zaburzeń adaptacyjnych i lękowych jego skuteczność jest porównywalna do leków z grupy selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI). Główny mechanizm działania tianeptyny opiera się na regulacji aktywności osi stresowej i nasileniu wychwytu zwrotnego serotoniny, z dodatkowym działaniem prodopaminergicznym. Mimo wielu zalet pojawia się coraz więcej doniesień o przypadkach uzależnienia od tianeptyny, ze szczególnym zwróceniem uwagi na jej właściwości psychostymulujące, przy braku działań niepożądanych. W literaturze opisuje się, iż wskaźnik uzależnienia, tzw. DSI (doctor shopping index), dla tianeptyny lokuje się na poziomie podobnym do benzodiazepin. Przedstawiamy przypadek 43-letniej pacjentki z chorobą afektywną dwubiegunową i uzależnieniem mieszanym, przyjmującej dawki 1125 mg (90 tabletek) tianeptyny na dobę. W wyniku leczenia kwasem walproinowym, bupropionem i sertraliną, uzyskano stopniową poprawę stanu psychicznego, umożliwiającą zadowalające codzienne funkcjonowanie pacjentki. Key words: addiction, bipolar affective illness, tianeptine Słowa kluczowe: uzależnienie, choroba afektywna dwubiegunowa, tianeptyna
FARMAKOTERAPIA W PSYCHIATRII I NEUROLOGII, 2014, 1, 43 48 Praca kazuistyczna Case report ADAM WYSOKIŃSKI, RADOSŁAW MAGIERSKI, IWONA KŁOSZEWSKA Zastosowanie tetrabenazyny w leczeniu późnych dyskinez polekowych opis dwóch przypadków Use of tetrabenazine for treatment-induced tardive dyskinesia two case reports Klinika Psychiatrii Wieku Podeszłego i Zaburzeń Psychotycznych, Uniwersytet Medyczny w Łodzi Późne dyskinezy (TD, tardive dyskinesia) to zespół mimowolnych, nieregularnych, hiperkinetycznych ruchów obejmujących różne grupy mięśniowe. Późne dyskinezy jako objaw niepożądany występują u 15 20% pacjentów leczonych lekami przeciwpsychotycznymi. Pełna remisja jest rzadka i występuje u 2% osób po odstawieniu leku. W razie wystąpienia dyskinezy późnej należy rozważyć zmianę na lek przeciwpsychotyczny drugiej generacji i redukcję dawki na przestrzeni długiego czasu na przestrzeni miesięcy. Próbuje się też leczenia benzodiazepinami, witaminą E, toksyną botulinową, ondansetronem. Nowoczesną, ale dotąd niezarejestrowaną i drogą opcją farmakologiczną jest tetrabenazyna. Przedstawiamy przebieg i efekty leczenia tetrabenazyną dwóch pacjentek z późnymi dyskinezami polekowymi. Na podstawie doświadczenia zdobytego w czasie prowadzenia programu badawczego tetrabenazyny uważamy, że stosowanie tego leku należy ograniczyć do pacjentów będących w stabilnym stanie psychicznym, bez obecnych objawów zespołu depresyjnego oraz bez aktywnych objawów psychotycznych. Za bezwzględne przeciwwskazanie do stosowania leku uważamy obecność wyraźnych skłonności, myśli oraz tendencji suicydalnych oraz wystąpienie w wywiadzie złośliwego zespołu poneuroleptycznego. Tardive dyskinesia is a cluster of involuntary, irregular, hyperkinetic movements involving different muscle groups. Tardive dyskinesia, as a side effect, occurs in 15-20% of patients treated with antipsychotics. Complete remission is rare and occurs in 2% of patients after the treatment is discontinued. In case of tardive dyskinesia, switching to a second-generation antipsychotic and reduction of a dose over a few months should be considered. There have been also attempts to treat tardive dyskinesia with benzodiazepines, vitamin E, botulinum toxin and ondansetron. Tetrabenazine is a moderen and expensive, pharmacological option which is currently not registered in Poland. The course and effects of treatment with tetrabenazine in two patients with tardive dyskinesias are described. On the basis of our experience, gained during the tetrabenazine research program, we believe that the use of this drug should be limited to patients who are in stable mental condition, without any symptoms of depression or active psychotic symptoms. In our opinion, the presence of suicidal tendencies or thoughts and history of neuroleptic malignant syndrome are definite contraindications. Słowa kluczowe: późne dyskinezy, tetrabenazyna, leki przeciwpsychotyczne Key words: tardive dyskinesia, tetrabenazine, antipsychotics