INFORMACJA O STANIE CZYSTOŚCI WÓD JEZIORA WOLICKIEGO NA PODSTAWIE BADAŃ MONITORINGOWYCH W 2005 ROKU

2 INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA WOJEWÓDZKI INSPEKTORAT OCHRONY ŚRODOWISKA W BYDGOSZCZY INFORMACJA O STANIE CZYSTOŚCI WÓD JEZIORA WOLICKIEGO NA PODSTAWIE BADAŃ MONITORINGOWYCH W 2005 ROKU opracowanie: Jakub Makarewicz Copyright 2006 by WIOS Bydgoszcz Bydgoszcz 2006

3 SPIS TREŚCI 1. CHARAKTERYSTYKA GEOGRAFICZNA ZLEWNI JEZIORA WOLICKIEGO... 4 1.1 POŁOśENIE JEZIORA I GRANICE ZLEWNI... 4 1.2 SIEĆ HYDROGRAFICZNA... 4 1.3 ZARYS BUDOWY GEOLOGICZNEJ ZLEWNI I WARUNKI GLEBOWE... 6 2. UśYTKOWANIE U JEZIORA I JEGO ZLEWNI... 7 3. PODATNOŚĆ JEZIORA NA DEGRADACJĘ...... 10 4. WARUNKI METEOROLOGICZNE...... 11 5. CHARAKTERYSTYKA JAKOŚCI WÓD JEZIORA WOLICKIEGO W 2005 ROKU... 12 5.1. STANOWISKA POMIAROWO-KONTROLNE...12 5.2. STAN CZYSTOŚCI DOPŁYWÓW...12 5.3. STAN CZYSTOŚCI WÓD JEZIORA...14 5.4. CHARAKTERYSTYKA BIOLOGICZNA...16 5.5. OGÓLNA OCENA STAN CZYSTOŚCI JEZIORA WOLICKIEGO...18 5.6. SKŁAD CHEMICZNY OSADÓW DENNYCH...18 6. ZMIENNOŚĆ JAKOŚCI WÓD JEZIORA W LATACH 2000 2005... 19 7. PODSUMOWANIE I WNIOSKI...... 21 SPIS LITERATURY......... 22

4 1. CHARAKTERYSTYKA KA GEOGRAFICZNA ZLEWNI JEZIORA WOLICKIEGO 1.1 POŁOśENIE JEZIORA I GRANICE ZLEWNI Obszar zlewni całkowitej Jeziora Wolickiego połoŝony jest na granicy mezoregionów Pojezierza Gnieźnieńskiego i Równiny Inowrocławskiej, obu zaliczanych do makroregionu Pojezierza Wielkopolskiego (Kondracki, 2002). Przepływająca przez jezioro rzeka Noteć odwadnia obszar o łącznej powierzchni 2809,2 km 2. Stanowi ona główny szlak odwodnienia południowych Kujaw. Wody te spływają ze znacznej części południowych powiatów województwa kujawsko-pomorskiego: radziejowskiego, inowrocławskiego i mogileńskiego, oraz części powiatów województwa wielkopolskiego: gnieźnieńskiego, słupeckiego, konińskiego i kolskiego. Misa jeziora zajmuje rozległe zagłębienie w dnie doliny Noteci. Zlewnia bezpośrednia jeziora zajmuje powierzchnię 8,96 km 2 (IMGW, 1990). Zarówno w zlewni całkowitej jak i bezpośredniej jeziora występuje przewaga rolniczego uŝytkowania terenów. NajbliŜej połoŝonym miastem jest Barcin, około 1 km na wschód od jeziora. Pod względem administracyjnym Jezioro Wolickie połoŝone jest na terenie gminy Barcin w powiecie Ŝnińskim. W zlewni bezpośredniej jeziora nie występują obszary objęte prawną ochroną w ramach Ustawy o Ochronie Przyrody. Ryc.1. PołoŜenie Jeziora Wolickiego i zasięg jego zlewni bezpośredniej na tle regionalizacji fizycznogeograficznej Kondrackiego (2002) 1.2 SIEĆ HYDROGRAFICZNA Zlewnię całkowitą jeziora Wolickiego stanowi zlewnia Noteci i Noteci Zachodniej. W biegu powyŝej jeziora posiada ona kilka charakterystycznych odcinków, które w róŝny sposób wpływają na reŝim hydrologiczny i jakości wód rzeki. Górny odcinek Noteci kończy wraz z połączeniem z Kanałem

5 Ślesińskim. Odcinek ten przebiega przez tereny typowo rolnicze, a rzeka zbiera wody głównie z sieci melioracyjnych. Kolejnym odcinkiem jest jezioro Gopło, gdzie właściwości wody ulegają przekształceniu w wyniku procesów limnicznych. Wypływając z jeziora woda rzeki zasobna jest w substancje organiczną i łatwo przyswajalne substancje pokarmowe z ścieków oczyszczonych z oczyszczalni w Kobylnikach. Kolejny odcinek rzeki rozpoczyna się poniŝej jeziora Gopło i kończy w jeziorze Mielno. Na tym odcinku rzeka rozdzielona została na Kanał Notecki i Noteć Zachodnią, która okresowo wypływa ze Zbiornika Pakoskiego. Omijający wspomniany zbiornik Kanał pozostaje pod wpływem zasolonych wód z osadników posodowych zakładów chemicznych w Inowrocławiu i Janikowie. Jezioro Mielno, podobnie jak Zbiornik Pakoski i Gopło, równieŝ jest silnie zeutrofizowane. Z jeziora rzeka odpływa do doliny zakończonej Jeziorem Wolickim. Po drodze przyjmuje wody z odwodnienia kopalni odkrywkowych, oczyszczalni ścieków miasta Barcina w Sadłogoszczy i wody deszczowe z Barcina. Jednocześnie dno doliny na tym odcinku stanowi bazę drenaŝu dla wód podziemnych z okolicznych wysoczyzn oraz zatorfień wypełniających dolinę. Drugim waŝnym dopływem do Jeziora Wolickiego jest Struga Foluska, która uchodzi do niego od południa. Struga Foluska przepływa przez cztery rynnowe jeziora. Zlewnia rzeki jest w duŝej części porośnięta lasami. Do Jeziora Wolickiego trafiają wody bezpośrednio z warstwy powierzchniowej ostatniego z ciągu jezior: Jeziora Kierkowskiego. Połączenie z Jeziorem Wolickim jest krótkie i stosunkowo głębokie, co umoŝliwia swobodny kontakt wód obu jezior. Pozostałe dopływy Jeziora Wolickiego mają niewielki udział w bilansie wodnym jeziora. Są to przede wszystkim rowy melioracyjne zbierające wody z drenów zlokalizowanych w rolniczej części zlewni. ReŜim tych cieków moŝna określić jako śnieŝno-deszczowy, gdyŝ ich funkcjonowanie związane jest głównie z okresem wiosennych roztopów. Ze względu na periodyczny charakter tych dopływów, nie poddano ich badaniom jakościowym. Wahania stanu wody w jeziorze posiadają niewielką amplitudę co wynika z moŝliwości naturalnego odpływu z jeziora, nieregulowanego urządzeniami technicznymi. RównieŜ spadek rzeki poniŝej jeziora jest minimalny. Stany wody moŝe regulować śluza w Łabiszynie, około 6 km poniŝej jeziora. Stany zaobserwowane wiosną i latem pozwalają stwierdzić, Ŝe w ciepłym okresie roku poziom wody opada nieznacznie, jedynie o około 0,2-0,3 m. Odwodnienie jeziora następuje w kierunku północnym. Noteć odwadniająca jezioro ma charakter seminaturalny. Szerokość jej koryta wynosi około 10 m a głębokość toru wodnego utrzymywana jest na poziomie 1,5 2,0 m. Prędkość płynięcia wody jest zróŝnicowana. Latem rejestrowano zaledwie około 0,1-0,2 m/s w nurcie rzeki. Opisywane jezioro składa się z głównego i północnego plosa. Maksymalne głębokości występują w południowej części misy. Linia brzegowa jest wyrównana, litoral płytki i rozległy. Średnia głębokość misy wynosi 4,9 m. W północnej, wypłyconej części jeziora dno składa się z substratu mineralnego, pokrytego głazikami.

6 Ryc. 2. Schemat sieci hydrograficznej zlewni całkowitej Jeziora Wolickiego (Mapa Podziału Hydrograficznego Polski) 1.3 ZARYS BUDOWY GEOLOGICZNEJ ZLEWNI I WARUNKI GLEBOWE Jezioro otacza wysoczyzna morenowa, wznosząca się przeciętnie na wysokość 100 m n.p.m. Kulminacyjne wzniesienie o wysokości 115,0 m n.p.m. zlokalizowane jest w północnej części zlewni bezpośredniej jeziora. NajniŜej (75,0 m n.p.m.) połoŝony jest obszar bezpośrednio przylegający do jeziora. Tym samym deniwelacja omawianego terenu osiąga wartość 40 m. Strefa występowania największych spadków terenu znajduje się w rejonie zboczy doliny Noteci, zatem procesy spływowe zachodzą stosunkowo blisko koryta rzeki i misy jeziora. Na powierzchni zlewni występują utwory o zmiennej charakterystyce litologicznej. Na powierzchniach wysoczyznowych dominują gliny zwałowe i piaski gliniaste. W południowej części lokalnie pojawiają się piaski związane z rynną folusko chomiąską. W dnie doliny Noteci występują osady holoceńskie: piaski rzeczne i osady biogeniczne w postaci torfów i namułów organicznych. Generalnie w zlewni bezpośredniej jeziora przewaŝa glina moreny dennej falistej.

7 W obrębie północnej części zlewni bezpośredniej Jeziora Wolickiego wyznaczone zostały obszary występowania gleb o przydatności rolniczej w kompleksie Ŝytnim dobrym i słabym. W ramach tego kompleksu występują gleby pseudobielicowe i piaskowe róŝnych typów (bielicowe, bielice, płowe) oraz gleby brunatne właściwe. Na południu zlewni występują gleby kompleksu pszenno-ŝytniego, brunatne właściwe i płowe, wykształcone na piaskach gliniastych mocnych z gliną zwałową w podłoŝu. Większość gleb na obszarach zainwestowanych przekształcona została w wyniku prowadzonej tam działalności rolnej. Przekształcenia polegają na wytwarzaniu podeszwy płuŝnej, co utrudnia infiltrację i wspomaga spływ podpowierzchniowy. W dolinie Noteci zachowały się rozległe tereny trwałych łąk utrzymywanych na podłoŝu biogenicznym torfach i glebach murszowych. 2. UśYTKOWANIE JEZIORA I JEGO ZLEWNI Zlewnia bezpośrednia Jeziora Wolickiego posiada przewagę rolniczego uŝytkowania terenu. Pola uprawne zajmują zwarte powierzchnie przede wszystkim na płaskich obszarach. Nieliczne pola występują na zboczach doliny, jednak nie dochodzą bezpośrednio do jeziora. Tab. 1. Struktura uŝytkowania zlewni Jeziora Wolickiego WYSZCZEGÓLNIENIE ZLEWNIA BEZPOŚREDNIA ZLEWNIA CAŁKOWITA km 2 % km 2 % lasy 0,32 3,6 256,69 9,1 uŝytki zielone 1,36 15,2 153,38 5,5 wody - - 99,11 3,5 grunty orne 6,80 75,8 2152,22 76,6 inne 0,48 5,4 147,80 5,3 ogółem 8,96 100,0 2809,20 100,0 źródło: Burymowicz K., Lamparska A., Rekowska J., Wilamski J., 1990, Ocena zasobów wodnych jezior województwa bydgoskiego, IMGW, Słupsk, zmodyfikowane W zlewni bezpośredniej jeziora nie zarejestrowano punktowych źródeł zanieczyszczeń. RównieŜ infrastruktura wypoczynkowo-letniskowa w otoczeniu zbiornika jest nieznacznie rozwinięta. Funkcjonuje jeden ośrodek wypoczynkowy, który stanowią domki rekreacyjne wynajmowane najczęściej przez wędkarzy oraz zorganizowane kąpielisko. W ośrodku moŝe wypoczywać jednocześnie do kilkudziesięciu osób. Wokół jeziora nie ma innej zabudowy wypoczynkowej. Gospodarka ściekowa oparta jest o zbiorniki bezodpływowe. Główną drogą przenikania zanieczyszczeń do jeziora jest rzeka Noteć. W odległości kilku kilometrów znajdują się ujścia ścieków oczyszczonych z oczyszczalni gminnej Barcina w Sadłogoszczy oraz ścieków mieszanych z oczyszczalni zakładowej Lafarge Cement Polska S.A. w Bielanach i wód kopalnianych z kopalni odkrywkowej wapienia w Wapiennie. Oczyszczalnie te były prawidłowo eksploatowane i nie wykazywały przekroczeń dopuszczalnych ładunków zanieczyszczeń. Wieloletnie badania monitoringowe prowadzone całym biegu Noteci wskazują, Ŝe zanieczyszczenie jej wód ma charakter poligenetyczny. Pierwsze symptomy obniŝenia jakości pojawiają się juŝ przed wpłynięciem rzeki do jeziora Gopło. Na dalszych odcinkach wzbogacana jest w rozmaite substancje w okolicach Kruszwicy, Inowrocławia, Janikowa i Pakości, co szczegółowo scharakteryzowano we wcześniejszych rozdziałach.

8 Mniej istotne stresory wpływające na jakość wód jeziora, związane są przede wszystkim z: - presją ze strony miasta Barcina ze względu na odprowadzanie wód deszczowych do rzeki, co moŝe stanowić potencjalną drogę zanieczyszczenia rzeki; - presją rolnictwa w zlewni jest to główny kierunek oddziaływania na środowisko wodne w zlewni całkowitej jeziora Wolickiego. Jednak oddziaływanie to ograniczają poprzez przechwytywanie części nutrientów inne jeziora i zbiorniki zaporowe; - w 2005 roku wykonywano konserwację rowów melioracyjnych odwadniających tereny uŝytków zielonych pomiędzy Barcinem a opisywanym jeziorem. W czasie prac stwierdzono wyraźny spływ substancji humusowych i znacznych ilości zagniwających części roślinnych. Prace te prowadzone były w okresie wiosennym. Przez jezioro przebiega droga wodna szlak ten jest wykorzystywany sporadycznie, jedynie przez statki wycieczkowe. Jezioro wykorzystywane jest rybacko przez Gospodarstwo Rybackie w Łysininie. Wędkarze odławiają najczęściej takie gatunki jak: węgorz, szczupak, sandacz, leszcz, krąb, okoń, płoć i karaś. Co roku wody jeziora zarybiane są węgorzem i szczupakiem. Jezioro naleŝy do typu leszczowego.

9 Ryc. 3. Zagospodarowanie bezpośredniego otoczenia Jeziora Wolickiego (Google Earth 2006, DigitalGlobe 2006) Jezioro częściowo pokryte lodem 21 marzec 2003 (www.digitalglobe.com)

10 3. PODATNOŚĆ JEZIORA NA DEGRADACJĘ Ocenę podatności Jeziora Wolickiego na degradację, wykonaną na podstawie Systemu Oceny Jakości Jezior (Kudelska, Cydzik, Soszka, 1991), przedstawia tab. 2. Tab. 2. Ocena podatności Jeziora Wolickiego na degradację WSKAŹNIK WARTOŚĆ WSKAŹNIKA PUNKTACJA głęboko bokość średnia [m] V jeziora / L jeziora [objętość misy/długość linii brzegowej] stratyfikacja wód [%] P dna czynnego / V epilimnionu [powierzchnia dna czynnego /objętość epilimnionu] wymiana wody w roku* [%] współczynnik Schindlera [powierzchnia zlewni całkowitej + powierzchnia jeziora/objętość jeziora] sposób zagospodarowania zlewni bezpośredniej 4,9 3 1,71 3 2,2 4 0,15 2 1900 4 236,3 4 przewaga pól uprawnych 3 wynik punktacji 3,29 sumaryczna kategoria podatności jeziora poza kategorią podatności na degradację *- Burymowicz K., Lamparska A., Rekowska J., Wilamski J., 1990, Ocena zasobów wodnych jezior województwa bydgoskiego, IMGW, Słupsk Przedstawiona analiza wskazuje na słabe moŝliwości naturalne jeziora do neutralizacji zanieczyszczeń pochodzących ze zlewni. Niewielka głębokość maksymalna zbiornika nie pozwala na wykształcenie się pełnej stratyfikacji termiczno-tlenowej. Morfometria sprawia, Ŝe w stosunkowo rozległym litoralu nie dochodzi do depozycji materiału organicznego. Jest to efekt działania fal, które na tym rozległym i odsłoniętym akwenie mogą uzyskiwać amplitudę nawet 50 60 cm. Jednak najwyŝsze znaczenie mają parametry określające presję antropogeniczną na wody jeziora. Znaczna wymiana wody i niezwykle duŝa zlewnia całkowita jeziora decydują o silnej potencjalnej presji ze strony działalności człowieka.

11 4. WARUNKI METEOROLOGICZNE Według klasyfikacji termicznej H. Lorens, rok 2005 naleŝał do lat normalnych pod względem termicznym. Miesiące styczeń-marzec naleŝały do miesięcy lekko chłodnych i chłodnych, kwiecień był lekko ciepły zaś maj i czerwiec naleŝały do normalnych. Zejście lodów z opisywanego jeziora nastąpiło pod koniec marca. Od lipca do końca roku panowały na przemian miesiące normalne, lekko ciepłe. Roczna suma opadów sprawiła, Ŝe rok 2005 był zaliczany do lat normalnych (wg. Kaczorowskiej). Miesiące pierwszego półrocza naleŝały do ponad przeciętnie wilgotnych, zaś w drugim półroczu pojawiały się miesiące skrajnie suche. W kwietniu sumy opadów znacznie wykraczały ponad normę. NajwyŜsze sumy opadów były efektem deszczy nawalnych. Natomiast stany wody na głównych rzekach Polski kształtowały się na poziomie stref wody wysokiej i średniej. Okres badań wód jeziora w sezonie wiosennym poprzedzała pogoda słoneczna z silnym wiatrem z kierunków południowych. Wiatrom tym towarzyszyło silne zachmurzenie składające się głównie z chmur typu stratocumulus. W sezonie wiosennym w dniu badań opisywanego akwenu panowała słoneczna, lecz wietrzna i chłodna pogoda, która utrzymywała się od kilku wcześniejszych dni. Temperatura powietrza wynosiła maksymalnie 5 0 C. W czasie badań letnich panowała bezwietrzna pogoda a temperatury powietrza sięgały 24 0 C, przy czym zanotowano niewielkie zachmurzenie typu konwekcyjnego. Dzień wykonywania pomiarów i pobierania próbek był wietrzny i pochmurny, podobnie jak dni poprzedzające serię badawczą, charakteryzował się niskimi temperaturami.

12 5. CHARAKTERYSTYKA JAKOŚCI WÓD JEZIORA WOLICKIEGO W 2005 ROKU 5.1. STANOWISKA POMIAROWO-KONTROLNE W 2005 roku Jezioro Wolickie badane było na dwóch stanowiskach pomiarowo-kontrolnych. Punkty te zlokalizowany były w centralnym głęboczku (ppk 01) i północnym plosie jeziora (ppk 02) (ryc. 4). Badaniom podano takŝe Noteć na dopływie i odpływie. Badania wykonano w podstawowym zakresie analiz, rozszerzając je jedynie o niektóre wskaźniki zasolenia. Ryc. 4. Lokalizacja punktów pomiarowo-kontrolnych na tle planu batymetrycznego Jeziora Wolickiego (wg. IRŚ Olsztyn) 5.2. STAN CZYSTOŚCI CI DOPŁYWÓW Wody na stanowisku ppk 21 zlokalizowanym na moście drogowym przy granicy administracyjnej Barcina, pozostawały pod wpływem warunków panujących w zlewni całkowitej Noteci. Wskazywały znaczne ilości wprowadzanej materii ograniczanej trudnorozkładalnej, fosforanów, chlorofilu a. Stan bakteriologiczny był niezadowalający ze względu na obecność znacznych ilości bakterii fekalnych (najprawdopodobniej pochodzących z oczyszczalni ścieków). Szczególnie widoczne było silne zasolenie wód rzeki, szczególnie w zakresie chlorków, które przez

13 cały rok utrzymywały się na poziomie V klasy. Ich obecność generowała niską ocenę w zakresie przewodnictwa elektrolitycznego oraz ogólnych substancji rozpuszczonych. O znacznej zasobności w substancje humusowe świadczyła herbaciana barwa wody. Ryc. 5. Ocena ogólna jakości wód Noteci na stanowisku zlokalizowanym poniŝej Barcina w 2005 roku Wody na stanowisku ppk 31 (odpływ) pozostawały pod wpływem warunków panujących w powierzchniowej warstwie wód jeziora, na co wskazywały zbliŝone wartości przewodnictwa elektrolitycznego w wodzie jeziora i w wodzie odpływu. Jezioro modeluje parametry jakościowe odpływu w zakresie ilości materii organicznej oraz substancji biogennych. Niemniej jednak fitoplankton w procesach rozwoju nie wykorzystał dostępnej puli fosforanów i związki te w wysokich stęŝeniach wyprowadzane były z jeziora do odpływu. PodwyŜszone stęŝenia substancji trudnorozkładalnych sugerują, Ŝe w jeziorze mogą zachodzić niekorzystne warunki do depozycji materii w osadach dennych. Odpływ, podobnie jak dopływ, charakteryzował się wysokimi stęŝeniami chlorków, świadczącymi o zasoleniu wód. W stosunku do wód dopływających redukcji uległa koncentracja tlenu rozpuszczonego. Poprawił się natomiast stan bakteriologiczny. Ogólna ocena ukazała najniŝszą, V klasę czystości.

14 Ryc. 6. Ocena ogólna jakości wód Noteci na stanowisku zlokalizowanym poniŝej Jeziora Wolickiego w 2005 roku 5.3. STAN CZYSTOŚCI CI WÓD JEZIORA WARUNKI TERMICZNO-TLENOWE W czasie badań wiosennych wykonywanych w połowie kwietnia natrafiono na fazę ustępującej homotermii. Temperatura przy powierzchni w centralnej części jeziora wynosiła 9,2 0 C a przy dnie 4,0 0 C. StęŜenie tlenu rozpuszczonego wykazywało pełne nasycenie w całym słupie wody. W sezonie letnim wykształciła się częściowa stratyfikacja, która objawiała się skokiem temperatury wody i tlenu rozpuszczonego poniŝej 6,0 m głębokości. Niewątpliwie, do takiego rozkładu tlenu i temperatur przyczyniły się silne wiatry i obniŝenie temperatury, poprzedzające dzień wykonywania badań. W warstwie naddennej stwierdzono deficyt stęŝenia tlenu, który eliminował ichtiofaunę z tej strefy. Profil termiczno-tlenowy z okresu stagnacji letniej przedstawia ryc. 7. Pomimo długotrwałych silnych wiatrów nie stwierdzono naruszenia stratyfikacji. Wody poniŝej 6 m głębokości stanowiły stabilny metalimnion. Warunki termiczno-tlenowe w punkcie 02 potwierdziły polimiktyczny charakter północnej części jeziora. Woda miała wyrównaną temperaturę. Miksja wody nie dopuszczała do depozycji materii organicznej. Jej rozkład prowadził do obniŝenia zawartości tlenu rozpuszczonego do poziomu około 4 mg/l i odtlenienia nad dnem, co było efektem zuŝywania tego pierwiastka na bieŝąco w procesach rozkładu. Ryc. 7. Profil termiczno-tlenowy z ppk 01 i ppk 02 w czasie stratyfikacji letniej w 2005 roku (verte)

15

16 MATERIA ORGANICZNA Analizy laboratoryjne próbek pobranych latem wykazały niewielkie ilości materii organicznej łatworozkładalnej w warstwie przypowierzchniowej. Podobnie w warstwie naddennej, nie dochodziło do znacznych kumulacji materii organicznej, choć wartości obserwowane mieściły się w 3 klasie czystości. PodwyŜszone wyniki ChZT-Cr, na poziomie pozaklasowym, mogą dowodzić obecności w wodzie jeziora wniesionych do niego substancji humusowych. MoŜe to być równieŝ materia transportowana wraz z wodami Noteci z dalszych części zlewni,. SUBSTANCJE BIOGENNE StęŜenie fosforanów w wodzie jeziora w okresie wiosennym wyniosło 0,011 mgp/dm 3, co zbliŝone jest do dolnej granicy oznaczalności tego składnika i odpowiada normom czystości wód w zakresie I klasy. Oznacza to, Ŝe w epilimnionie w centralnej części jeziora całość fosforanów zuŝywana była do wzrostu glonów. W zakresie pozostałych parametrów biogennych, niemal wszystkie wartości mieściły się poza dopuszczalnymi normami. Średnia wartość azotu ogólnego wyniosło niemal 2 mg/l, zaś fosforu ogólnego ponad 0,35 mg/l. Największe ilości biogenów dostępne były w warstwie naddennej. Koncentracja azotu amonowego wynosiła 7,56 mgn/l, co jest wartością rzadko spotykaną w naturalnych zbiornikach wodnych. Fosforany w tej samej warstwie osiągnęły stęŝenie około 0,6 mgp/l. PRZEZROCZYSTOŚĆ WODY Parametr przezroczystości wody, określony standardową metodą badania głębokości widzialności krąŝka Secchiego, pozostawał na niskim poziomie. Wiosną rejestrowano i latem około 0,6 m przezroczystości wody. Oznacza to, Ŝe nieznaczna część objętości wód jeziora znajdowała się w strefie fotycznej i mogła uczestniczyć w procesach fotosyntezy, wzbogacających wodę w tlen. SUBSTANCJE MINERALNE W 2005 roku stwierdzone zostały parametry przewodnictwa elektrolitycznego na poziomie dalece wykraczającym poza przewidziane klasy czystości. Wpływ na takie wyniki miała obecność chlorków, które windowały te parametr. O ile wiosną rozkład zasolenia przedstawiał się jednorodnie na poszczególnych głębokościach o tyle latem doszło do rozwarstwienia. Przewodnictwo elektrolityczne w warstwie powierzchniowej wynosiło 2300 us/cm podczas gdy w warstwie naddennej 3960 us/cm. Wartości te korespondowały z układem stęŝenia chlorków: w warstwie powierzchniowej było 551 mg Cl/l zaś w warstwie naddennej 1076 mg Cl/l. 5.4.. CHARAKTERYSTYKA BIOLOGICZNA STAN SANITARNY Ilość bakterii Escherichia coli w punkcie badawczym na jeziorze w okresie wiosennym pozostawała na bardzo dobrym, I-klasowym poziomie, natomiast latem zanotowano stan sanitarny odpowiadający II klasie, co moŝna interpretować jako wpływ nie dezynfekowanych ścieków z oczyszczalni w Sadłogoszczy.

17 CHLOROFIL A Badania chlorofilu a w wodach jeziora wiosną wykazały koncentracje nie odpowiadające normom. Maksymalne stwierdzone stęŝenie barwnika fotosyntetycznego osiągnęło 178 mg/m 3. Latem oznaczono w obu punktach około 50 mg chlorofilu na m 3. Średnia roczna wartość tego parametru wynosiła ostatecznie 104,8 mg/m 3, co 4-krotnie wykracza poza normy określone w SOJJ. Podobnie sucha masa sestonu naleŝała do wartości nie odpowiadających normom. Znaczna koncentracja komórek chlorofilu ograniczyła przezroczystość wody, która mieściła się w przedziale od 50 do 60 cm. FITOPLANKTON Skład wiosennego fitoplanktonu był zróŝnicowany. W północnej części występowały głównie sinice z gatunków Oscilria sp. Ich liczebność wynosiła około 4,1 mln komórek w litrze wody, co stanowiło 90% populacji. Centralną część zajmowały drobne okrzemki z gatunków Cyclotella sp. Maksimum ich liczebności osiągnęło 110 mln kom./l. Latem ilość fitoplanktonu zmalała do 4-5 mln kom./l. W obu badanych punktach dominowały sinice Oscilria sp. Kilkuprocentowy udział bakterii nitkowatych Sphaerotilus natans i Blastocalulis sphaerica sugeruje, Ŝe w wodzie epilimnionu intensywnie zachodziły procesy rozkładu materii lub stanowiły element fykoflory dopływającej Notecią do jeziora. MAKROFITY Główną częścią flory w strefie litoralnej Jeziora Wolickiego są zbiorowiska makrofitów wynurzonych. Dominują pospolite gatunki: pałka szerokolistna, tatarak, trzcina pospolita. Przestrzennie największe siedliska zajmują zespoły Phragmitetum communis. Wspomniane gatunki tworzą zwarty pas o szerokości kilkudziesięciu metrów. Szczególnie intensywnie rozwinięte są trzcinowiska przy zachodnim brzegu jeziora. Ryc. 6. Zestawienie analizy ilościowej fitoplanktonu w Jeziorze Wolickim w sezonie wiosennym i letnim w 2005 roku

18 5.5.. OGÓLNA OCENA STAN CZYSTOŚCI CI JEZIORA WOLICKIEGO Tab. 3. Ocena stanu czystości Jeziora Wolickiego w 2005 roku wg SOJJ (Kudelska, Cydzik, Soszka, 1994) WSKAŹNIK Średnie nasycenie hypolimnionu tlenem mg O2/l ChZT Cr BZT5 BZT5 fosforany fosforany fosfor całkowity fosfor całkowity azot mineralny azot amonowy azot całkowity mg O2/l mg O2/l mg O2/l mg P/l mg P/l mg P/l mg P/l mg N/l mg N/l mg N/l przewodność elektrolityczna µs/cm chlorofil a sucha masa sestonu widzialność krąŝ ąŝka Secchiego miano Coli typu kałowego mg/m 3 mg/l m OKRES I MIEJSCE POBORU PRÓBEK PPK 01 Głęboczek centralny PPK 02 Głęboczek północny WARTOŚĆ ŚREDNIA OCENA PUNKTACJA nad dnem 0,8-0,8 4 pod powierzchnią 44,3 62,4 53,4 4 pod powierzchnią 4,1 2,8 3,5 2 nad dnem 8,5-8,5 3 wiosna pod powierzchnią 0,010 0,011 0,011 1 nad dnem 0,590-0,590 4 nad dnem 0,760 0 0,760 4 wiosna i pod powierzchnią 0,355 0,400 0,378 4 wiosna pod powierzchnią 1,67 1,54 1,61 4 nad dnem 7,56-7,56 4 wiosna i pod powierzchnią 2,07 1,88 1,98 3 wiosna pod powierzchnią 3410 3570 3490 4 wiosna i pod powierzchnią 113,9 95,7 104,8 4 wiosna i pod powierzchnią 19,4 17,0 18,2 4 wiosna i 0,5 0,6 0,6 4 wiosna i pod pow. i nad dnem 0,4 1,0-2 Wynik punktacji i sumaryczna klasa czystości ci wód 3,53 = poza klasą 5.6. SKŁAD CHEMICZNY OSADÓW DENNYCH Analiza uśrednionej próby osadów dennych wykazała, Ŝe w osadach Jeziora Wolickiego występują średnie zawartości większości metali cięŝkich. StęŜenie baru, rtęci, i cynku mieściło się w II klasie wg klasyfikacji Bojakowskiej i Sokołowskiej (1996) (tab. 4). MoŜna zatem stwierdzić, Ŝe osady posiadają cechy zanieczyszczenia pochodzącego ze źródeł antropogenicznych. Przy rozległej zlewni jeziora z licznymi istniejącymi i potencjalnymi źródłami zanieczyszczeń ich koncentracja w osadach nie powinna dziwić. Niektóry autorzy podkreślają, Ŝe obecność metali cięŝkich w wodach i osadach jeziornych moŝe być efektem stosowania środków ochrony roślin, zaś inni dowodzą, Ŝe mogą one pochodzić ze ścieków jako elementy sorbowane przez materię organiczną.

19 Tab. 4. Zawartość metali cięŝkich i niektórych pierwiastków w osadach dennych Jeziora Wolickiego w 2005 roku (wg PIG) tło geochemiczne I klasa II kasa III klasa Ag As Ba Cd Co Cr Cu Hg Mn Ni Pb Sr V Zn Fe Ca Mg P S TOC j. Wolickie [ppm] [%] 0,6 < 5 136 0,7 3 9 16 0,135 516 10 43 177 10 319 0,97 18,6 0,18 0,195 1,25 9,5 6. ZMIENNOŚĆ JAKOŚCI WÓD JEZIORA W LATACH 2000 2005 Badania przeprowadzone w 2000 roku oraz ostatni cykl badawczy jednoznacznie wskazują, Ŝe jezioro nie uległo istotnym przekształceniom chemizmu i trofii wód i nadal prezentuje stan nie mieszczący się w ustalonych klasach czystości (tab. 5). Stan taki pozwala na stwierdzenie, Ŝe utrzymuje się ono na stałym, stosunkowo wysokim poziomie troficznym. Wahania poszczególnych parametrów w opisywanym okresie są znaczne lecz wynikają z warunków panujących w czasie badań oraz z nasilenia naturalnych procesów związanych ze spływem powierzchniowym, odpływem wód roztopowych, usłonecznieniem, wysokością zwierciadła wody w jeziorze, czy cyklami rozwojowymi fitoplanktonu. Niepokojący jest wzrost zasolenia i wielkości produkcji pierwotnej. Biorąc pod uwagę analizowane lata badań i obserwacji tego obiektu, pozytywne zmiany w gospodarce wodno-ściekowej z zlewni, oraz prowadzone długoletnie obserwacje stanu Noteci, moŝna stwierdzić, Ŝe obecny status jeziora jest efektem wieloletnich odziaływań, które pomimo zmniejszenia presji w ostatnich latach, nie znajduje odbicia w parametrach jakościowych.

20 2000 2005 Tab. 5. Zmienność wartości wskaźników czystości jeziora WSKAŹNIK OKRES I MIEJSCE POBORU PRÓBEK wartość uśredniona wartość uśredniona TENDENCJA ZMIAN Wolickiego w latach 2000 i 2005 na podstawie badań WIOŚ w Bydgoszczy Średnie nasycenie hypolinmionu tlenem ChZT - Cr BZT5 BZT5 fosforany fosforany fosfor całkowity fosfor całkowity azot mineralny azot amonowy azot całkowity przewodność elektrol chlorofil a sucha masa sestonu mg O2/l mg O2/l mg O2/l mg O2/l mg P/l mg P/l mg P/l mg P/l mg N/l mg N/l mg N/l µs/cm mg/m 3 widzialność krąŝka Secchiego m mg/l 0,0 pod powierzchnią pod powierzchnią nad dnem wiosna pod powierzchnią nad dnem nad dnem wiosna i pod powierzchnią wiosna pod powierzchnią nad dnem wiosna i pod powierzchnią wiosna pod powierzchnią wiosna i pod powierzchnią wiosna i pod powierzchnią wiosna i SUMARYCZNA KLASA CZYSTOŚCI miano Coli typu kałowego wiosna i pod powierzchnią i nad dnem 0,0 0,8 52,2 53,4 5,2 3,5 41,0 8,5 0,036 0,011 1,186 0,590 1,933 0,760 0,233 0,378 2,15 1,61 17,10 7,56 2,73 1,98 2375 3490 73,1 104,8 14,3 18,2 0,7 0,6 3,80 POZA KLASĄ 3,53 POZA KLASĄ 2,0 0,4 zmiana pozytywna zmiana negatywna zmiana statystycznie nieistotna (poniŝej 10% wartości wskaźnika)

21 7. PODSUMOWANIE I WNIOSKI Jezioro zlokalizowane jest na ciągu rzeki Noteci. Ma owalny kształt i płytką misę. Najgłębszy obszar zajmuje tylko niecałe 10% powierzchni dna, a jego przewaŝająca część nie przekracza głębokości 5 m. Strefa litoralu jest szeroka, a z uwagi na odsłonięte brzegi, zwłaszcza od strony północno-wschodniej, naraŝona jest na znacznych odcinkach na silne falowanie. Dno w obrębie tych fragmentów jest kamieniste, bez warstwy osadów organicznych, pozbawione są teŝ roślinności zanurzonej i wynurzonej. Do jeziora przylegają tereny wykorzystywane rolniczo. Przez jezioro przepływa rzeka Noteć, która sprawia, Ŝe wody wymieniane są średnio raz na trzy tygodnie. Mniejszym dopływem jest Struga Foluska, dopływająca bezpośrednio z Jeziora Kierzkowskiego. Opisywane jezioro nie jest odporne na degradację, poniewaŝ większość parametrów słuŝących określeniu warunków naturalnych pozostają poza kategorią. Termika wody w okresie letnim prezentowała wykształcony hipolimnion, którego wody obejmowały toń wodną poniŝej 9 m głębokości. Ze względu na kształt misy jeziora zasięg tej strefy był stosunkowo niewielki. Wartości pozaklasowe przebierały wszystkie wskaźniki troficzne. Podobnie jak podczas serii badawczej w 2000 roku, równieŝ w 2005 roku, były one szczególnie wysokie w odniesieniu do koncentracji azotu amonowego oraz przewodnictwa. Wysokie stęŝenie azotu amonowego w warstwie naddennej wynika m.in. z beztlenowego rozkładu materii organicznej. Źródłem ponad 6. krotnego przekroczenia norm w przypadku przewodnictwa są duŝe ilości takich pierwiastków jak: chlorki, wapń, magnez, sód, potas znajdujących się w wodach zanieczyszczonych przez przemysł chemiczny zlokalizowany w zlewni jeziora (zlewni Noteci). Wiosenny fitoplankton był wyjątkowo liczny, głównie za sprawą okrzemek (112 mln kom./l). Latem masowo rozwinęły się sinice Oscilria. Przezroczystość wody w obu okresach wyniosła zaledwie około 0,6 m. Stan sanitarny jeziora odpowiadał II klasie czystości. Jezioro, w stosunku do wcześniejszych badań, nadal pozostaje akwenem silnie zdegradowanym, w którym nie są widoczne pozytywne symptomy przekształceń jakości wód. Na podstawie przeprowadzonej oceny określono, Ŝe zbiornik nie odpowiada obowiązuj zującym normom. Słaby stan wód jeziora jest jedną z przyczyn pojawiających się w ostatnich latach śnięć ryb w Noteci. Wody w północnym, płytkim plosie jeziora, przy niesprzyjających warunkach atmosferycznych, łatwo ulegają odtlenieniu, co w połączeniu z niekorzystnymi warunkami hydromorfologicznymi Noteci, stwarza sytuację zagroŝenia dla ichtiofauny na odcinku sięgającym kilkunastu kilometrów w dół rzeki.

22 SPIS LITERATURY Bojakowska I., Sokołowska G., 1998, Geochemiczne klasy czystości osadów dennych, Przegląd Geologiczny, vol. 46, nr 1, Warszawa; Burymowicz K., Lamparska A., Rekowska J., Wilamski J., 1990, Ocena zasobów wodnych jezior województwa bydgoskiego, IMGW, Słupsk; Dojlido J., 1994, Chemia wody, Ekonomia i środowisko, Białystok; Kłosowski G., Kłosowski S., 2001, Rośliny wodne i bagienne, Mulico, Warszawa; Kondracki J., 2002, Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa; Koter M., Gałecki Z., 1980, Mapa glebowo-rolnicza 1:100000 Województwo Bydgoskie, IUNiG, Białystok; Kudelska D., Cydzik D., Szoszka H., 1994, Wytyczne monitoringu podstawowego jezior, Bibl. Moni. Środow., Warszawa; Hilbricht-Illkowska A., Kostrzewska-Szalkowska I., Wiśniewski R., 1996, ZróŜnicowanie troficzne jezior rzeki Krutyni (Pojezierze Mazurskie) stan obecny, zmienność wieloletnia, zaleŝności troficzne [w:] Hilbricht-Ilkowska A., Wiśniewski R.J., Funkcjonowanie systemów rzecznojeziornych w krajobrazie pojeziernym: rzeka Krutynia (Pojezierze Mazurskie), Zesz. Nauk. Komitetu Człowiek i Środowisko PAN, nr 13; Mapa geologiczna Polski w skali 1:200.000 ark. Grudziądz,, Mapa podstawowa Utwory powierzchniowe w skali 1:50.000, ark. Osie;