INFORMACJA O STANIE CZYSTOŚCI WÓD JEZIOR W ZLEWNI STRUGI FOLUSKIEJ NA PODSTAWIE BADAŃ MONITORINGOWYCH W 2005 ROKU

Transkrypt

1

2 INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA WOJEWÓDZKI INSPEKTORAT OCHRONY ŚRODOWISKA W BYDGOSZCZY INFORMACJA O STANIE CZYSTOŚCI WÓD JEZIOR W ZLEWNI STRUGI FOLUSKIEJ NA PODSTAWIE BADAŃ MONITORINGOWYCH W 2005 ROKU opracowanie: Jakub Makarewicz copyright 2006 by WIOS Bydgoszcz Bydgoszcz 2006

3 SPIS TREŚCI 1. CHARAKTERYSTYKA GEOGRAFICZNA ZLEWNI STRUGI FOLUSKIEJ POŁOśENIE JEZIOR I GRANICE ZLEWNI SIEĆ HYDROGRAFICZNA ZARYS BUDOWY GEOLOGICZNEJ ZLEWNI I WARUNKI GLEBOWE UśYTKOWANIE TERENU W ZLEWNI STRUGI FOLUSKIEJ PODATNOŚĆ JEZIOR NA DEGRADACJĘ WARUNKI METEOROLOGICZNE CHARAKTERYSTYKA JAKOŚCI WÓD JEZIOR STRUGI FOLUSKIEJ STANOWISKA POMIAROWO-KONTROLNE STAN CZYSTOŚCI STRUGI FOLUSKIEJ I DOPŁYWÓW JEZIOR STAN CZYSTOŚCI WÓD JEZIOR CHARAKTERYSTYKA BIOLOGICZNA OGÓLNA OCENA STAN CZYSTOŚCI JEZIOR STRUGI FOLUSKIEJ SKŁAD CHEMICZNY OSADÓW DENNYCH ZMIENNOŚĆ JAKOŚCI WÓD JEZIOR STRUGI FOLUSKIEJ W LATACH PODSUMOWANIE I WNIOSKI SPIS LITERATURY... 30

4 1. CHARAKTERYSTYKA KA GEOGRAFICZNA ZLEWNI STRUGI FOLUSKIEJ 1.1 POŁOśENIE JEZIOR I GRANICE ZLEWNI Obszar zlewni Strugi Foluskiej połoŝony jest w obrębie mezoregionu Pojezierza Gnieźnieńskiego, zaliczanego do makroregionu Pojezierza Wielkopolskiego (Kondracki, 2002). Zajmuje tereny około 3 km na zachód i południe od Barcina. Zlewnia cieku obejmuje fragment wysoczyzny morenowej oraz rynnę wójcińsko-chomiąską. PołoŜona jest pomiędzy zlewnią Noteci Zachodniej i jezior Pakoskich na wschodzie oraz zlewnią Gąsawski na zachodzie. Podobnie jak one naleŝy do zlewni Noteci. Obszar ten składa się z dwóch części: wysoczyznowej i rynnowej. Część wysoczyznowa obejmuje tereny rolnicze i odwadniana jest przez systemy rowów melioracyjnych. Część rynnowa zajmuje rynnę wójcińsko-chomiąską i obejmuje jeziora: Chomiąskie, Foluskie, Ostrowieckie i Kierzkowskie oraz poło- Ŝone poza głównym ciągiem rynnowym mniejsze jeziora: Pniewskie, Gwiazda i Kierzkowskie Małe. Powierzchnia zlewni całkowitej zlewni Strugi Foluskiej wynosi 137,1 km 2 (IMGW, 1990). W przewaŝającej części są to tereny rolnicze. Powierzchnie leśne pojawiają się w okolicy jezior w zachodniej części zlewni. Pod względem administracyjnym zlewnia podzielona jest pomiędzy 5 gmin: śnin, Gąsawa, Barcin, Janikowo i Dąbrowa. Cztery największe jeziora: Kierzkowskie, Ostrowieckie, Foluskie i Chomiąskie, mieszczą się w granicach gmin Gąsawa i śnin. Badane jeziora oraz przylegające do nich tereny leśne objęte są prawną ochroną w ramach Obszaru Chronionego Krajobrazu Jezior śnińskich. Zbiorniki pełnią rozmaite funkcje. Dominują tu funkcje rekreacyjne, ale i niektóre z nich słuŝą zaopatrzeniu przemysłu w wodę i zwiększają moŝliwości retencyjne zlewni Noteci. Ryc.1. PołoŜenie zlewni cząstkowych wchodzących w skład zlewni Strugi Foluskiej na tle regionalizacji fizyczno-geograficznej Kondrackiego (2002)

5 Najdalej na południe w rynnie wójcińsko-chomiąskiej połoŝone jest Jezioro Chomiąskie, które posiada powierzchnię 102,2 ha i objętość 9.960,8 tys. m 3 przy maksymalnej głębokości 34,3 m. Powierzchnia jego zlewni całkowitej wynosi 8,2 km 2. Na północ od niego znajduje się Jezioro Foluskie, które ma powierzchnię 62,4 ha, objętość misy wynosi 6,520,3 tys. m 3 a głębokość maksymalną 28,4 m. Powierzchnia zlewnia całkowitej na odpływie z jeziora osiąga 99,0 km 2. Kolejne jest Jezioro Ostrowieckie o powierzchni 159,6 ha i objętości ,0 tys. m 3, które w najgłębszym miejscu ma 28,6 m. Powierzchnia zlewni całkowitej wynosi 127,4 km 2. Najdalej na północ w ciągu Strugi Foluskiej połoŝone jest Jezioro Kierzkowskie, które ma powierzchnię 77,3 ha, objętość: 6.195,3 tys. m 3 i głębokość maksymalną 23,0 m. Powierzchnia zlewni całkowitej wynosi 137,1 km SIEĆ HYDROGRAFICZNA Zlewnię Strugi Foluskiej ograniczają działy wodne IV rzędu: od północy i wschodu ze zlewnią Noteci i Noteci Zachodniej, od południa ze zlewnią Panny, a od zachodu ze zlewnią Gąsawki. Wszystkie wymienione rzeki naleŝą do dorzecza Noteci. Istnieją niezgodności co do nazewnictwa i wielkości zlewni Strugi Foluskiej. Podział Hydrograficzny Polski (IMGW 1983) umiejscawia strugę jako ciek wypływający z Jeziora Chomiąskiego. Wysoczyzna odwadniana jest przez Dopływ do Jeziora Foluskiego. Natomiast Mapa Podziału Hydrograficznego Polski (IMGW 2004) jednoznacznie określa, Ŝe Struga Foluska wypływa z okolic Dąbrowy, zaś z południa do Jeziora Foluskiego wody docierają Dopływem z Jeziora Chomiąskiego. W obecnym opracowaniu przyjęto nowszy podział, mając na względzie perspektywę przyszłego wykorzystania MPHP do tworzenia katastru wodnego. Obszar źródłowy Strugi Foluskiej znajduje się w rejonie Dąbrowy. Struga zbiera wody z sieci drenarskich i rowów melioracyjnych. Dalej przepływa przez jezioro Mokre i Martwe dwa niewielkie zbiorniki śródpolne płytkie i prawdopodobnie silnie zeutrofizowane. NiŜej przyjmuje wody z dopływu z Białych Błot, cieku o podobnym, melioracyjnym charakterze. Kolejne 7,5 km pokonuje wśród pól jako ciek stały o szerokości koryta około 1 m. Odcinek wysoczyznowy kończy się ujściem do Jeziora Foluskiego. Jezioro to jest drugim jeziorem w rynnie wójcińsko-chomiąskiej. Pierwsze z nich, Jezioro Chomiąskie, połoŝone jest na południe od Foluskiego w początkowej części rynny. Wypływa z niego dopływ z jeziora Chomiąskiego. Cieki połączone w Jeziorze Foluskim odpływają kilkuset metrowym odcinkiem rzecznym do trzeciego z kolei Jeziora Ostrowickiego. Kolejny odcinek rzeczny ma około 400 m długości i 10 m szerokości i uchodzi do Jeziora Kierzkowskiego. Struga Foluska kończy bieg w Jeziorze Wolickim. Połączenie jezior Kierzkowskiego i Wolickiego odbywa się wąskim przesmykiem pod mostem kolejowym. Zmiany w nomenklaturze i przebiegu Strugi Foluskiej skutkują komplikacją nazewnictwa. Je- Ŝeli mówi się o jeziorach połoŝonych w ciągu strugi to są to jeziora: Foluskie, Ostrowieckie i Kierzkowskie, natomiast gry przywoływane są jeziora rynny wójcińsko-chomiąskiej to są to badane w 2005 roku jeziora: Chomiąskie, Foluskie, Ostrowieckie i Kierzkowskie. Struga Foluska w jej wysoczyznowym biegu funkcjonuje jako rów melioracyjny zbierający wody z drenów zlokalizowanych w rolniczej części zlewni. ReŜim tego cieku moŝna określić jako śnieŝnodeszczowy, gdyŝ kształtowanie odpływu związane jest głównie z okresem wiosennych roztopów. Natomiast odcinek około 2 km przed ujściem do jeziora charakteryzuje się juŝ znacznym stopniem naturalności.

6 Zmiany w gospodarce wodnej w rejonie Strugi Foluskiej następowały od około XVII wieku. W tamtym czasie Jezioro Kierzkowskie połączone było z Jeziorem Wolickim tworząc jeden duŝy zbiornik. Jezioro Kierzkowskie wraz z Jeziorem Wolickim stanowiły jeden obiekt przed 1880 rokiem. Radykalne przekształcenia zaszły pod koniec XIX wieku. W latach 80. XIX wieku rozpoczęły się prace melioracyjne, na skutek których doszło do podniesienia poziomu wód o około 0,5 0,7 m (cofka sięgnęła prawdopodobnie Jeziora Ostrowieckiego). Na skutek budowy Kanału Noteckiego w 1882 roku powstała śluza w Łabiszynie. Piętrzenie wód w Jeziorze Wolickim wyniosło około 70 cm. W latach wybudowano linię kolejową, która przecięła pierwotne jezioro tworząc dwa oddzielne zbiorniki (jeziora Wolickie i Kierzkowskie). Linia przechodzi przez jezioro po nasypie Ŝwirowo kamiennym, na końcu którego znajduje się most o szerokości kilkunastu metrów. Przejście pod mostem, traktowane jako ujście Strugi Foluskiej do Jeziora Wolickiego, jest sztucznym przejściem o charakterze cieśniny. W XIX wieku na jeziorzach Kierzkowskim i Ostrowieckim funkcjonował transport wodny. NabrzeŜe załadunkowe znajdowało się w Ostrówcu przy południowym brzegu Jeziora Ostrowieckiego. Do końca lat.70 XX wieku transportowano barkami o ładowności 200 t cukier z cukrowni w śninie i drewno pozyskiwane w okolicznych lasach. Odcinek Strugi Foluskiej słuŝył jako droga wodna do 1974 roku. Jednym z elementów była drewniana śluza przy połączeniu jezior Ostrowieckiego i Kierzkowskiego. Struga Foluska odwadniająca jeziora rynny ma charakter mezohemerobiczny. Szerokość koryta wynosi około 1-3 m i jest to rów o sztucznie wyrównanych brzegach, w wielu miejscach wzmocniony kiszką faszynową. Jedynie niektóre jego fragmenty charakteryzują się pewnym stopniem naturalności. Występuje wtedy intensywna erozja boczna. Pozostałe cieki w zlewni bezpośredniej stanowią przede wszystkim rowy melioracyjne. Cieki te mają w większości charakter epizodyczny i funkcjonują głównie w okresie wzmoŝonych opadów. Gęstość sieci wodnej na obszarze zlewni jest niewielka, nawet w stosunku do innych rejonów Kujaw.

7 Ryc. 2. Schemat sieci hydrograficznej zlewni Strugi Foluskiej (Mapa Podziału Hydrograficznego Polski, 2004) 1.3 ZARYS BUDOWY GEOLOGICZNEJ ZLEWNI I WARUNKI GLEBOWE W budowie geologicznej obszaru Pałuk wyróŝniają się: mezozoiczne struktury tektoniczne związane z fałdowaniem alpejskim (faza laramijska), zmienione na skutek halotektoniki w rejonie wysadów solnych, oraz kenozoiczne osady lądowego i morskiego trzeciorzędu wraz z najmłodszymi, czwartorzędowymi osadami polodowcowymi. Głębsza budowa geologiczna determinowała warunki sedymentacji w okresie plejstocenu, co objawiło się zmiennością przestrzenną osadów powierzchniowych i warunkami hydrogeologicznymi w rejonie opisywanych jezior. Budowa geologiczna podłoŝa czwartorzędu w rejonie Pałuk jest skomplikowana. Nachylenie podłoŝa jednostek podkenozoicznych nawiązuje do układu wielkich jednostek tektonicznych Polski. Na północy, na głębokości kilku metrów, pod powierzchnią terenu zalegają utwory kredowe i jurajskie budujące paraatnyklinorium środkowopolskie, które zapadają się w kierunku południowym. Są to wysoko wyniesione osady wapienne skrzydła brachyantykliny Zalesia. Na południu, w rejonie depresji

8 mogileńskiej, jednostki wchodzącej w skład niecki szczecińsko-łódzko-miechowskiej, podłoŝe dla osadów oligocenu znajduje się na głębokości około 200 m p.p.t. Jest to struktura wypełniona znacznej miąŝszości osadami kredowymi. Lokalne dźwignięcie osadów kredy nastąpiło w związku z formowaniem się wysadu solnego Mogilno, na skutek pęknięć halotektonicznych. Powstała struktura nazywana jest antykliną Mogilna. Osady zostały one wyniesione do głębokości około 130 m p.p.t. Trzeciorzęd równieŝ ma złoŝony charakter. Dolny oligocen składa się z piasków mosińskich dolnych. Na nich zalegają pelityczne osady morskie, zaliczane do warstw czempińskich. Nadległe warstwy piasków kwarcowych mosińskich górnych występują wyspowo. Neogen zbudowany jest z piasków mioceńskich, iłów i mułków z przewarstwieniami węgla brunatnego. Pliocen reprezentują osady pelityczne nazywane iłami pstrymi poznańskimi. Są to plastyczne lub półplastyczne iły szaroniebieskie, siwe, zielonawe lub pstre. Posiadają one liczne przewarstwienia piaszczyste. Najmłodsze utwory zaliczane są do czwartorzędu. Największe miąŝszości serii tych osadów nawiercone zostały w rejonie Jeziora Wiecanowskiego (ponad 100 m). Na pozostałym obszarze miąŝszość plejstocenu waha się w granicach kilkudziesięciu metrów. Najmniejsze miąŝszości występują w rejonie Barcina-Wapienna i w dolinach rzecznych w okolicy Jeziora Wolickiego. Na serie osadów czwartorzędowych składają się przede wszystkim gliny zwałowe i fluwioglacjalne piaski ze Ŝwirami. Serie glin spotykane są na większości obszaru zlewni i pokrywają miąŝszą warstwą głębiej zalegające serie piaszczyste. Zaznacza się jednak znaczna zmienność utworów tego wieku w profilach geologicznych. Plejstocen zbudowany jest z trzech serii glacjalnych zlodowaceń: południowopolskich, środkowopolskich i północnopolskich. Utwory te porozdzielane są seriami interglacjałów: mazowieckiego i eemskiego. Osady najstarszego zlodowacenia południowopolskiego, występują jedynie lokalnie w zagłębieniach podłoŝa czwartorzędu. Dna dolin i rynien w większości wypełnione są osadami biogennymi. Tworzą je głównie torfy niskie o znacznym stopniu rozkładu, a na skutek melioracji wierzchniej warstwa często jest zmurszała. Są to głównie torfy trzcinowe i trzcinowo-turzycowe. W spągu głębszych torfowisk występują gytie wapienne. Działalność rolnicza w wielu miejscach doprowadziła do wymieszania torfów z substancją mineralną, przez co uległy one degradacji i przekształciły się w jeden z poziomów humusowych gleb. Osadami holoceńskimi są takŝe mady rzeczne, które spotykane są na terenie teras zalewowej i nadzalewowej. WaŜny procent powierzchni rynny pokryty jest osadami biogenicznymi. Osady te wypełniają zagłębienia bezodpływowe, dna cieków na wysoczyźnie lub sąsiadują z oczkami wodnymi. Wśród nich wyróŝnić moŝna torfy oraz zatorfienia powstałe na skutek murszowienia torfów. Ich uŝytkowanie ogranicza się najczęściej do lokalizowania na nich trwałych uŝytków zielonych. Wschodnia część zlewni Strugi Foluskiej obejmuje wysoczyznę morenową płaską i falistą. Wysoczyzna morenowa płaska występuje w północno-wschodniej części zlewni w rejonie Białych Błot. Nachylenie terenu jest niewielkie a wysokości form nie przekraczają kilku metrów. Tereny te zbudowane są na powierzchni z glin zwałowych, eluwiów glin zwałowych i piasków lodowcowych pojawiających się w zagłębieniach terenu. Wysoczyzna morenowa falista zajmuje tereny pobliŝu rynny Strugi Foluskiej. Zbudowana jest z podobnych utworów co wysoczyzna płaska, przy czym zmienność przestrzenna utworów jest wyraźniejsza. Formy terenu mają kilkanaście metrów wysokości. Na obszarze południowej i wschodniej części gminy występują liczne rynny polodowcowe wypełnione osadami rzecznymi lub biogennymi, lub zajęte przez jeziora. Jeziora Strugi Foluskiej połoŝone są w obrębie sandru ryszewskiego i sanrdu pałuckiego, które tworzą dwa oddzielne poziomy na róŝnych wysokościach. Powierzchnia sandru ryszewskiego powstaje od połączenia z rynny wójcińsko-chomiąskiej i rynny źnińskiej. Osady sandrowe wykształcone

9 są w postaci piasków i Ŝwirów. Seria budująca sandr ryszewski osiąga kilkanaście metrów miąŝszości. Mniejsze sandry, połoŝone w obrębie wysoczyzny, mają do kilku metrów miąŝszości i nierzadko występują kilka metrów ponad poziomem glin. Formy utworzone w strefie martwego lodu, czyli pagórki i wzgórza zbudowane z piasków bezstrukturalnych usypywanych w strefach szczelin martwiejącej partii lodu, występują w sandrze ryszewskim w rejonie ChomiąŜy Szlacheckiej i Jeziora Ostrowieckiego. Są to mniej szeregi wałów morenowych, ułoŝone mniej więcej równolegle do linii brzegowej jezior. Znacznych przekształceń rzeźby terenu dokonał człowiek poprzez budowę wałów i wkopów pod linie kolejowe i drogi. Są to najwaŝniejsze przekształcenia antropogeniczne rzeźby występujące na obszarze zlewni.

10 2. UśYTKOWANIE TERENU W ZLEWNI STRUGI FOLUSKIEJ Zlewnia Strugi Foluskiej charakteryzuje się zróŝnicowanym pokryciem terenu. Wschodnia część zlewni zajęta jest przez pola uprawne zaś zachodnia przez lasy. Układ ten jest widoczny w zmianach stosunków powierzchni w zlewniach całkowitych i bezpośrednich poszczególnych jezior rynny. Pierwsze z jezior ma zlewnię ze znacznym udziałem lasów. W drugim maleje udział lasów w zlewni całkowitej (na skutek powiększenia zlewni o Strugę Foluską), zaś w zlewni bezpośredniej nie zmienia się. Dopiero w pozostałych jeziorach udział lasów zmniejsza się na skutek powiększania areału uŝytków rolnych. Tab. 1. Struktura uŝytkowania zlewni jezior rynny wójcińsko-chomiąskiej WYSZCZEGÓLNIENIE ZLEWNIA BEZPOŚREDNIA ZLEWNIA CAŁKOWITA km 2 % km 2 % JEZIORO CHOMIĄSKIE lasy 1,28 71,9 3,36 41,0 uŝytki zielone 0,0 0,0 0,12 1,5 wody - - 1,20 14,6 grunty orne 0,26 14,6 3,04 37,1 inne 0,24 13,5 0,48 5,8 ogółem 1, ,20 100,0 JEZIORO FOLUSKIE lasy 1,04 53,0 19,27 19,5 uŝytki zielone 0,02 1,0 0,98 1,0 wody - - 2,97 3,0 grunty orne 0,76 38,8 69,39 70,1 inne 0,14 7,2 6,39 6,4 ogółem 1, ,00 100,0 JEZIORO OSTROWICKIE lasy 3,24 28,1 26,75 21,0 uŝytki zielone 0,28 2,4 1,92 1,5 wody - - 4,65 3,7 grunty orne 6,84 59,3 86,01 67,5 inne 1,20 10,4 8,07 6,3 ogółem 11, ,40 100,0 JEZIORO KIERZKOWSKIE lasy 0,36 15,4 28,45 20,8 uŝytki zielone 0,08 3,4 2,36 1,7 wody - - 5,62 4,1 grunty orne 1,81 77,7 92,18 67,2 inne 0,08 3,4 8,49 6,2 ogółem 2, ,10 100,0 źródło: Burymowicz K., Lamparska A., Rekowska J., Wilamski J., 1990, Ocena zasobów wodnych jezior województwa bydgo- skiego, IMGW, Słupsk, zmodyfikowane

11 Ryc. 3. UŜytkowanie terenu w zlewni Strugi Foluskiej (kreskowane pola) według Corine LC 2000 Przy południowym brzegu Jeziora Kierzkowskiego działa ujęcie wód do celów przemysłowych dla kopalni soli Solino w Inowrocławiu. Dawniej funkcjonowały tu dwa ujęcia. Pierwsze z nich było ujęcie wód dla kopalni i cementowni, obecnie zlikwidowane.

12 W zlewniach bezpośrednich jezior połoŝonych w rynnie wójcińsko-chomiąskiej zarejestrowano i skontrolowano jedno punktowe źródło zanieczyszczeń. Jest nim funkcjonujący od lat 80-tych ośrodek wypoczynkowy w Wiktorowie. Ośrodek leŝy nad Jeziorem Ostrowieckim. Infrastruktura wypoczynkowo-letniskowa ośrodka moŝe obsłuŝyć jednocześnie około 100 osób. Gospodarka ściekowa oparta jest o osadnik gnilny i poletko filtracyjne. Ścieki oczyszczane w ten sposób odprowadzane są bezpośrednio do jeziora. Pozostałe potencjalne punkty zanieczyszczeń nie były kontrolowane. Zalicza się do nich: zespół domków rekreacyjnych wraz z pałacykiem w południowej części Jeziora Ostrowskiego, ośrodek ZHP nad Jeziorem Foluskim, dwa zespoły domków nad Jeziorem Chomiąskim. W zlewni Jeziora Chomiąskiego znajdują się dwa ośrodki wypoczynkowe. Ośrodek w południowej części odprowadza ścieki do zbiorników bezodpływowych. Zespół domków letniskowych w północnej i wschodniej części jeziora równieŝ funkcjonuje w oparciu o zbiorniki bezodpływowe. W zlewni Jeziora Foluskiego zlokalizowany jest ośrodek składający się z domków i namiotów. Kwestie sanitarne rozwiązane zostały za pomocą szamba. Do 2004 roku w zlewni bezpośredniej znajdował się mogilnik przeterminowanych środków ochrony, który poddano rekultywacji. W związku z tym w 2005 roku wykonano badania obecności pestycydów w dopływie z Piastowa. Podobnie jak w 1996 roku, równieŝ ta analiza nie wykazała obecności tych substancji w wodzie. Jezioro Ostrowieckie, poza wspomnianym wcześniej ośrodkiem w Wiktorowie, posiada zespół domków w południowej części jeziora. Ścieki odprowadzane są do zbiorników bezodpływowych. Przy ośrodku funkcjonuje zorganizowane kąpielisko. Natomiast w północnej części jeziora domki letniskowe przeszły w posiadanie indywidualnych właścicieli. Pozostała zabudowa letniskowa ograniczona jest do kilku domków nierównomiernie zlokalizowanych wokół jeziora. Jezioro Kierzkowskie nie posiada infrastruktury wypoczynkowej. Mniej istotne stresory wpływające na jakość wód jezior, związane są przede wszystkim z rozproszonym oddziaływaniem na środowisko gruntowo-wodne: - Presja rolnictwa we wschodniej części zlewni wywierana za pośrednictwem górnego odcinaka Strugi Foluskiej na Jezioro Foluskie. Jest to główny kierunek pośredniego oddziaływania na środowisko wodne w rejonie jezior rynny wójcińsko-chomiąskiej. Wody drenowane z rozległych pól mogą docierać do jeziora za pośrednictwem opisanego wcześniej dopływu (w okresie jego funkcjonowania) oraz w wyniku zachodzenia procesów migracji ze zboczy doliny. Oddziaływanie to ograniczają jednak powierzchnie zadrzewione, które spełniają buforującą rolę w ujściu dopływu do jeziora. - W pobliŝu jezior znajduje się kilka gospodarstw rolnych, w których prowadzona jest produkcja zwierzęca w niewielkiej skali. Powstały obornik rozdysponowany jest na areale pobliskich pól, znajdujących się w duŝej mierze poza zlewnią bezpośrednią opisywanego jeziora. Ścieki z zabudowań gromadzone są w szambach. - W ostatnich latach wzrasta znaczenie terenów w pobliŝu jezior dla rekreacji indywidualnej. W otoczeniu jezior znajdują się ogrody działkowe, które słuŝą zarówno za miejsca pobytu kilkutygodniowego jak i weekendowego. Intensyfikujące się zagospodarowanie terenu nie idzie w parze z rozwojem infrastruktury ściekowej. Nowe zabudowania mogą stanowić zagroŝenie w perspektywie kilkuletniej. Konieczne jest równoległe rozwijanie sieci połączeń kanalizacyjnych wraz z rozwojem terenów zabudowanych. Jeziora wykorzystywane są rybacko przez Gospodarstwo Rybackie w Łysininie.

13 Ryc. 4. Zagospodarowanie i granice zlewni bezpośrednich jezior Strugi Foluskiej (wg IMGW, 1990)

14 3. PODATNOŚĆ JEZIOR NA DEGRADACJĘ Ocenę podatności jezior Strugi Foluskiej na degradację, wykonaną na podstawie Systemu Oceny Jakości Jezior (Kudelska, Cydzik, Soszka, 1991), przedstawia tab. 2. Analiza wskazuje na umiarkowanie zadowalającą II kategorię podatności na degradację jezior Chomiąskiego, Foluskiego i Kierzkowskiego oraz słabą odporność Jeziora Ostrowieckiego. ZauwaŜalny jest wzrost wartości średniej parametrów podatności w kierunku północnym, wraz z zwiększaniem się powierzchni zlewni. Wynika to głównie z korzystnego zagospodarowania terenów zlewni bezpośredniej w północnych jeziorach rynny wójcińsko-chomiąskiej. Tab. 2. Ocena podatności jezior Strugi Foluskiej na degradację JEZIORO CHOMIĄSKIE WARTOŚĆ WSKAŹNIK NIKA PUNKTACJA głęboko bokość średnia [m] V jeziora / L jeziora [objętość misy/długość linii brzegowej] stratyfikacja wód [%] P dna czynnego / V epilimnionu [powierzchnia dna czynnego /objętość epilimnionu] wymiana wody w roku* [%] współczynnik Schindlera [powierzchnia zlewni całkowitej + powierzchnia jeziora/objętość jeziora] sposób zagospodarowania zlewni bezpośredniej 9,7 2 1, ,3 2 0, ,8 1 Przewaga lasów 1 wynik punktacji 1,57 sumaryczna kategoria podatności jeziora II kategoria podatności na degradację JEZIORO FOLUSKIE WARTOŚĆ WSKAŹNIKA PUNKTACJA głęboko bokość średnia [m] V jeziora / L jeziora [objętość misy/długość linii brzegowej] stratyfikacja wód [%] P dna czynnego / V epilimnionu ionu [powierzchnia dna czynnego /objętość epilimnionu] wymiana wody w roku* [%] współczynnik Schindlera [powierzchnia zlewni całkowitej + powierzchnia jeziora/objętość jeziora] sposób zagospodarowania zlewni bezpośredni redniej ej 10,4 1 1, ,4 1 0, ,2 3 RóŜnorodność 2 wynik punktacji 1,86 sumaryczna kategoria podatności jeziora II kategoria podatności na degradację

15 JEZIORO OSTROWIECKIE WARTOŚĆ WSKAŹNIKA PUNKTACJA głęboko bokość średnia [m] V jeziora / L jeziora [objętość misy/długość linii brzegowej] stratyfikacja wód [%] P dna czynnego / V epilimnionu [powierzchnia dna czynnego /objętość epilimnionu] wymiana wody w roku* [%] współczynnik Schindlera [powierzchnia zlewni całkowitej + powierzchnia jeziora/objętość jeziora] sposób zagospodarowania zlewni bezpośredniej 6,3 2 0, ,6 2 0, ,5 2 RóŜnorodność 2 wynik punktacji 2,57 sumaryczna kategoria podatności jeziora III kategoria podatności na degradację JEZIORO KIERZKOWSKIE WARTOŚĆ WSKAŹNIKA PUNKTACJA głęboko bokość średnia [m] V jeziora / L jeziora [objętość misy/długość linii brzegowej] stratyfikacja wód [%] P dna czynnego / V epilimnionu [powierzchnia dna czynnego /objętość epilimnionu] wymiana wody w roku* r [%] współczynnik Schindlera [powierzchnia zlewni całkowitej + powierzchnia jeziora/objętość jeziora] sposób zagospodarowania zlewni bezpośredniej 8,0 2 1, ,6 2 0, ,1 3 Przewaga pól uprawnych 3 wynik punktacji 2,29 sumaryczna kategoria podatności jeziora II kategoria podatności na degradację *- Burymowicz K., Lamparska A., Rekowska J., Wilamski J., 1990, Ocena zasobów wodnych jezior województwa bydgoskiego, IMGW, Słupsk Opisywane jeziora posiadają naturalne predyspozycje do przyspieszania procesów eutrofizacyjnych. Szczególnie Jezioro Ostrowieckie charakteryzuje się znaczną powierzchnią dna czynnego, co wydatnie zwiększa moŝliwości wymiany jonowej w fazach woda-osad denny. WaŜną rolę w odporności na wpływy z zewnątrz odgrywa morfometria misy jeziora. Opisywane jeziora posiadają ponad 20 metrowej głębokości misy, co pozwala na wykształcenie się pełnej stratyfikacji termiczno-tlenowej. Morfometria sprawia, Ŝe stosunek dna czynnego do pojemności epilimnionu osiąga korzystne wartości w jeziorach oprócz Jeziora Ostrowieckiego. Waga jaką posiada zagospodarowanie zlewni jezior i ich brzegów dla dalszej ochrony przed zanieczyszczeniami, wyraŝona jest w postaci wskaźnika Schindlera. ZauwaŜalny jest spadek odporności jezior wyraŝany tą miarą wraz z przyrostem zlewni, która odwadnia znacznej powierzchni obszary rolnicze. Jeziora posiadają umiarkowaną wymianę wody.

16 4. WARUNKI METEOROLOGICZNE Według klasyfikacji termicznej H. Lorens, rok 2005 naleŝał do lat normalnych pod względem termicznym. Miesiące styczeń-marzec naleŝały do miesięcy lekko chłodnych i chłodnych, kwiecień był lekko ciepły zaś maj i czerwiec naleŝały do normalnych. Zejście lodów z opisywanych jezior nastąpiło pod koniec marca. Od lipca do końca roku panowały na przemian miesiące normalne, lekko ciepłe. Roczna suma opadów sprawiła, Ŝe rok 2005 był zaliczany do lat normalnych (wg. Kaczorowskiej). Miesiące pierwszego półrocza naleŝały do ponad przeciętnie wilgotnych, zaś w drugim półroczu pojawiały się miesiące skrajnie suche. W kwietniu sumy opadów znacznie wykraczały ponad normę. NajwyŜsze sumy opadów były efektem deszczy nawalnych. Stany wody na głównych rzekach Polski kształtowały się na poziomie stref wody wysokiej i średniej. Okres wiosennych roztopów charakteryzował się wyŝszym stanem wód niŝ w okresie letnim. W opisywanej zlewni Strugi Foluskiej wahania stanów wód jezior są korelatywne z wahaniami stanów wód na Jeziorze Wolickim i rzece Noteci. ZaleŜą zatem od prowadzonej gospodarki wodnej za pomocą śluz w Łabiszynie, zlokalizowanych poniŝej jeziora Wolickiego. Okres badań wód jeziora w sezonie wiosennym poprzedzała pogoda słoneczna ze słabym wiatrem z kierunków północno-zachodnich. Wiatrom tym towarzyszyło słabe zachmurzenie składające się głównie z chmur typu stratocumulus. Wraz z początkiem kwietnia rozpoczął się okres ocieplenia. W tym czasie wykonano wiosenną serię pomiarową. W sezonie wiosennym w dniu badań jezior panowała słoneczna i wietrzna pogoda, która utrzymywała się od kilku wcześniejszych dni. Temperatura powietrza wynosiła maksymalnie 8 0 C. Podobnie było w okresie badań letnich, przy czym temperatury powietrza wynosiły około C.

17 5. CHARAKTERYSTYKA JAKOŚCI WÓD JEZIOR STRUGI FOLUSKIEJ 5.1. STANOWISKA POMIAROWO-KONTROLNE W 2005 roku jeziora badane były na jednym do czterech stanowisk pomiarowo-kontrolnych. Punkty te zlokalizowane były w centralnych głęboczkach i izolowanych plosach jezior (ryc. 5). Badaniom podano takŝe w okresie wiosennym Strugę Foluską na odcinkach pomiędzy jeziorami oraz dopływ z jeziora Chomiąskiego. Badania wykonano w podstawowym zakresie analiz z rozszerzeniem o niektóre parametry określające stopień zasolenia. Ryc. 5. Lokalizacja punktów pomiarowo-kontrolnych na tle planów batymetrycznych jezior (wg. IRŚ)

18 5.2. STAN CZYSTOŚCI CI STRUGI FOLUSKIEJ I DOPŁYWÓW JEZIOR Badania Strugi Foluskiej prowadzone były na 3 stanowiskach: powyŝej i poniŝej Jeziora Foluskiego oraz poniŝej Jeziora Ostrowieckiego. Uznano, Ŝe ze względu na nieznaczną długość odcinka pomiędzy jeziorami Ostrowieckim a Kierzkowskim wyniki odpływu z jeziora połoŝonego powyŝej będą reprezentatywne dla dopływu do Jeziora Kierzkowskiego. Podobnie woda na ujściu do Jeziora Wolickiego pochodzi z powierzchniowej warstwy Jeziora Kierzkowskiego i nie zmienia się jej chemizm. Wody Strugi Foluskiej na pierwszym stanowisku dopływie do Jeziora Foluskiego, pozostawały pod wpływem warunków panujących w obszarze zasilania, na co wskazywały znaczne ilości wprowadzanej materii ograniczanej trudnorozkładalnej, przy jednoczesnej zasobności w substancje zawierające fosfor oraz azotany. O duŝej aktywności cieku świadczy zbudowana w jeziorze delta o promieniu przekraczającym kilkanaście metrów. Strefa seminaturalnego olsu przed ujściem do jeziora spowodowała spowolnienie przepływu i zwiększenie zdolności buforowych koryta. Parametrem świadczącym o sanitarnym stanie cieku było miano coli typu fekalnego, mieszczące się na umiarkowanym poziomie. Generalnie stan czystości cieku moŝna ocenić pozytywnie, choć objawia on oznaki zanieczyszczenia substancjami ściekowymi, które mogą pochodzić z okolicznych zabudowań. Po wypłynięciu z Jeziora Foluskiego rzeka pokonuje odcinek równiny biogenicznej. Nurt jest powolny a koryto silnie zarośnięte. Wody na dopływie do Jeziora Ostrowieckiego stanowisku ppk 31 (odpływ) były podobne do wód znajdujących się w powierzchniowej warstwie wód Jeziora Foluskiego. Zasobność w substancje biogenne była mała, natomiast stęŝenia substancji łatwo i trudnorozkładalnych mieściły się na poziomie III klasy. Latem pojawił się deficyt tlenowy (2,0 mgo 2 /l). Jezioro i roślinność wodna i brzegowa odcinka rzecznego modeluje parametry jakościowe dopływu w zakresie ilości materii organicznej oraz substancji biogennych. Po wypłynięciu z Jeziora Ostrowieckiego nurt rzeki jest powolny a koryto silnie zarośnięte. Wody na odpływie z jeziora prezentowały niską zasobność w substancje biogenne, zaś stęŝenia substancji łatwo i trudnorozkładalnych mieściły się na poziomie III klasy. Tlen rozpuszczony i stan sanitarny pozostawał na wysokim poziomie. Kolejnym badanym ciekiem był dopływ z Jeziora Chomiąskiego. Wody badano w punkcie połoŝonym przy ujściu do Jeziora Foluskiego, stąd nie reprezentują one w sposób właściwy wód odpływających z Jeziora Chomiąskiego. Odcinek rzeczy ma około 1 km długości i kończy się w stawie młyńskim. Wiosną 2005 roku staw był opróŝniony z wody na skutek prowadzonej w nim gospodarki rybackiej. Jednocześnie zanotowano wynoszenie substratu dna do Jeziora Foluskiego. Latem staw był ponownie napełniony wodą i proces erozji podłoŝa ustał. Wody odpływające z Jeziora Chomiąskiego były czyste pod względem sanitarnym. Zawierały nieznaczne ilości substancji biogennych. Obserwowano jedynie wyŝsze wartości substancji trudnorozkładalnych, a latem zredukowany tlen rozpuszczony. Wiosną zarejestrowano ilość wody w cieku dopływającym od wschodu do Jeziora Chomiąskiego. Nie stwierdzono w nim zanieczyszczenia bakteriologicznego, natomiast nieznacznie podwyŝszone były wartości azotanów, co jest efektem rolniczego charakteru zlewni.

19 5.3. STAN CZYSTOŚCI CI WÓD JEZIOR WARUNKI TERMICZNO-TLENOWE W czasie badań wiosennych wykonywanych w połowie kwietnia natrafiono na fazę ustępującej homotermii. Temperatura przy powierzchni w centralnych częściach jezior wynosiła około 9 0 C a przy dnie C. StęŜenie tlenu rozpuszczonego wykazywało spadek wraz ze spadkiem temperatury i głębokości. W sezonie letnim zaznaczyła się stratyfikacja, która objawiła się rozwarstwieniem termicznym wody w całym profilu głębokościowym opisywanych jezior. Epilimnion poszczególnych jezior sięgał 4 5 m głębokości i był jednorodny pod względem termicznym. Hypolimniony były odtlenione. W metalimnionie Jeziora Chomiąskiego zaobserwowano metalimniczny deficyt tlenowy, który powstaje w wyniku rozkładu materii organicznej sedymentującej z epilimnionu i zatrzymanej w strefie zmiany gęstości wody. Z kolei w Jeziorze Ostrowieckim zarejestrowano zróŝnicowanie warunków termiczno tlenowych w poszczególnych jego częściach. Widoczny był teŝ wpływ rzeki Strugi Foluskiej na termikę południowego plosa Jeziora Kierzkowskiego. Wody wypływające z północnej części Jeziora Ostrowieckiego miały tą samą temperaturę co wody w płytkiej, południowej części Jeziora Kierzkowskiego. Ocieplenie następowało dopiero dalej na północ, w plosie centralnym. Niewątpliwie do takiego rozkładu tlenu i temperatur przyczyniły się silne wiatry i obniŝenie temperatury, które poprzedzało okres wykonywania letnich badań. Stwierdzony spadek stęŝenia tlenu w warstwie naddennej, który eliminował ichtiofaunę z tej strefy, umoŝliwił zachodzenie procesów redox. Profile termiczno-tlenowe opisywanych akwenów z okresu stagnacji letniej przedstawia ryc. 6. W związku z dimiktycznym charakterem jezior, badania jakości prowadzono w warstwie wody przypowierzchniowej i naddennej. MATERIA ORGANICZNA Analizy laboratoryjne pobranych latem próbek wykazały niewielkie ilości materii organicznej łatworozkładalnej w warstwie przypowierzchniowej i naddennej w Jeziorze Chomiąskim. NajwyŜsze koncentracje notowane były w warstwie naddennej południowej części Jeziora Ostrowieckiego. W pozostałych pobranych próbach wartość tego parametru nie przekraczała 5 mgo 2 /l. PodwyŜszone wyniki ChZT-Cr na poziomie III klasy mogą dowodzić obecności w wodzie wszystkich jezior substancji allochtonicznej. SUBSTANCJE BIOGENNE StęŜenia fosforanów w wodach poszczególnych jezior w warstwie powierzchniowej w okresie wiosennym i letnim były na niskim poziomie, odpowiadającym I klasie czystości. Natomiast w warstwie naddennej dochodziło do kumulacji fosforanów uwalnianych z osadów dennych do wartości ponadnormatywnych. Maksymalne oznaczone stęŝenia występowały nad dnem w Jeziorze Kierzkowskim. Analizy wykazały wartość 0,55 mgp/l. Sole azotowe w czasie badań występowały wodzie w stęŝeniach generalnie kwalifikujących je jako średnie i wysokie (II i III klasa). Ogólna pula azotu pozostawała na średnim poziomie II klasy czystości. Azot w formie jonów amonowych występujący w wodach naddennych klasyfikowany był generalnie do III klasy. Ponadnormatywne zanieczyszczenie azotem w formach mineralnych zarejestrowane było tylko raz, w okresie wiosennym, w wodach Jeziora Foluskiego.

20 PRZEZROCZYSTOŚĆ WODY Parametr przezroczystości wody, określony standardową metodą badania głębokości widzialności krąŝka Secchiego, pozostawał na zróŝnicowanym poziomie przez cały rok. Wiosną rejestrowano do 2 m, zaś latem od 0,4 do 1,1 m. Najlepsze warunki fotyczne panowały w Jeziorze Chomiąskim, w którym krąŝek Secchiego widoczny był do głębokości 1,8 m. Najsłabszą przezroczystością cechowały się jeziora Ostrowieckie i Kierzkowskie. MiąŜszości strefy naświetlonej latem osiągnęła zaledwie 0,5 m. Pod względem przezroczystości wody jeziora rynny wójcińsko-chomiąskiej dzielą się na dwie pary: jeziora Chomiąskie i Foluskie oraz jeziora Ostrowieckie i Kierzkowskie. Podział opiera się na kryteriach parametrów optycznych wody i presji ze strony róŝnych typów zagospodarowania terenu. SUBSTANCJE MINERALNE W 2005 roku stwierdzone zostały parametry przewodnictwa elektrolitycznego na poziomie nie odpowiadającym normom na wszystkich badanych stanowiskach. NajwyŜsze wartości notowane były w Jeziorze Kierzkowskim (913 us/cm). Zarówno w czasie wiosennych jak i letnich badań terenowych w jeziorach wykonano oznaczenia wybranych parametrów zasolenia wód. Wykonane analizy dotyczyły sodu, wapnia, magnezu, potasu, chlorków i siarczanów. Ryc. 7. StęŜenia wybranych jonów w okresie letnim w epilimnionie w jeziorach Strugi Foluskiej Uzyskane wyniki ujawniają, Ŝe w jeziorach Chomiąskim i Kierzkowskim występują stęŝenia chlorków i siarczanów znacznie przewyŝszające wartości średnie roczne dla jezior w województwie kujawsko-pomorskim, które kształtują się na poziomie 33 mg/l dla chlorków w całej objętości jeziora, 49 mg/l dla siarczanów w warstwie powierzchniowej i 44 mg/l dla siarczanów w warstwie naddennej. Geneza obecności podwyŝszonych stęŝeń tych jonów jest zróŝnicowana. W przypadku Jeziora Cho-

21 miąskiego moŝna mówić o złoŝonej genezie, na którą prawdopodobnie składają się przyczyny naturalne i antropogeniczne. Wśród przyczyn naturalnych naleŝy wymienić moŝliwość kontaktu wód jeziora z zasobnymi w jony Na i Cl wodami podziemnymi. MoŜe być to powiązane ze strukturami solnymi, które znajdują się na południe od jeziora (obszar zlewni Jeziora Chomiąskiego połoŝony jest w strefie występowania wysadów solnych i struktur halokinetycznych). W przypadku Jeziora Kierzkowskiego głównym źródłem jonów chlorkowych, sodowych, siarczanowych i wapniowych są wody Noteci. Jest to źródło dobrze udokumentowane przez wieloletnie serie analiz chemicznych prowadzonych w ramach monitoringu. Wody te powodują wzrost stęŝeń opisywanych jonów w Jeziorze Wolickim. Ryc. 8. Połączenie jezior Kierzkowskiego i Wolickiego (Google Earth, 2005) Obecnie oba zbiorniki funkcjonują na zasadzie naczyń połączonych. W przypadku podniesienia się poziomu wód w Jeziorze Wolickim (np. wiosną na skutek roztopów), mogą następować wlewy wód do Jeziora Kierzkowskiego. Proces rozprzestrzeniania się jonów wymienionych wcześniej pierwiastków ułatwiają procesy miksji w czasie homotermii wiosennej. Wraz ze zmianą pór roku woda nagrzewa się, powodując odcięcie wód o zainicjowanych na wiosnę parametrach chemicznych od obiegu hydrologicznego. Stopniowe zaczerpywanie zasobów Jeziora Wolickiego na potrzeby gospodarki wodnej w dolinie Noteci powoduje spadek poziomu wód takŝe w Jeziorze Kierzkowskim. Wówczas dochodzi do napływu wód ze Strugi Foluskiej (z jezior połoŝonych wyŝej) i przez to spada stęŝenie opisywanych jonów w warstwie powierzchniowej jeziora. Następuje częściowa redukcja ilości substancji rozpuszczonych w wodzie.

22 Ryc. 9. Schemat genezy zasolenia wód Jeziora Kierzkowskiego Badania wykazały, Ŝe hydrochemiczny stan wód Jeziora Kierzkowskiego w zakresie występowania jonów Na, Ca, Mg, Cl i SO 4 uzaleŝniony jest od warunków hydrodynamicznych w układzie rzeka Noteć Jezioro Wolickie Struga Foluska. Poza czynnikami związanymi z regulacją poziomu wód za pomocą śluzy w Łabiszynie, na ilość wód w obiegu jeziornym wpływa takŝe obecność ujęcia wód dla przemysłu, które moŝe dodatkowo stymulować napływy zanieczyszczonych wód Noteci do Jeziora Kierzkowskiego.

23 5.4.. CHARAKTERYSTYKA BIOLOGICZNA STAN SANITARNY Ilość kolonii bakterii Escherichia coli w punktach badawczych była zróŝnicowana. W jednym z punktów w Jeziorze Ostrowieckim stwierdzone zostało zanieczyszczenie bakteriologiczne na poziomie III klasy czystości. Pozostałe punkty były czyste pod względem mikrobiologicznym. W jeziorach Chomiąskim i Foluskim bakterie Coli występowały na poziomie II klasy. Jezioro Kierzkowskie w sezonach badawczych nie wzbudziło najmniejszych zastrzeŝeń i pozostawało na bardzo dobrym, I-klasowym poziomie. CHLOROFIL A Badania chlorofilu a w wodach opisywanych jezior wykazały wysokie koncentracje na poziomie III klasy i nie odpowiadające normom w czasie obu sezonów badawczych na wszystkich opisywanych jeziorach. NajniŜsze stęŝenia obserwowane były na Jeziorze Chomiąskim, zaś najwyŝsze na jeziorach Ostrowieckim i Kierzkowskim. Maksymalnie stwierdzono 98 mg/m 3 chlorofilu a w południowej części Jeziora Ostrowieckiego, co jest wartością niemal 4-krotnie przekraczającą dopuszczalne normy. Wartości suchej masy sestonu równieŝ naleŝały do III klasy i wartości pozaklasowych. Wysoka koncentracja komórek chlorofilu ograniczyła przezroczystość wody. TAKSONOMIA GLONÓW Wiosną w skład fitoplanktonu wszystkich badanych jezior wchodziły głównie okrzemki. Ich dominacja przełamana została przez sinice na jednym stanowisku na Jeziorze Ostrowieckim. Liczebność na wszystkich badanych stanowiskach przekraczała 1 mln komórek na litr, ale maksymalna koncentracja osiągnęła ponad 26 mln komórek w litrze wody. Doszło do niej w izolowanym plosie Jeziora Ostrowieckiego. Grupy subdominantów były róŝne w poszczególnych zbiornikach. Latem ilość fitoplanktonu malała, choć maksymalnie stwierdzono 17 mln kom./l w południowym plosie Jeziora Kierzkowskiego. Wszędzie dominowały sinice. Dodatkowo w dwóch ostatnich jeziorach pojawiły się bakterie Sphaerotilus natans, które występują między innymi przy okazji zachodzenia procesów gnilnych. Nowością w biologicznych badaniach monitoringowych jezior było określenie biomasy glonów w poszczególnych taksonach i gatunkach. Do badań wiosną i latem wytypowane zostało Jezioro Chomiąskie. Analizy przeprowadzono na próbach zlewanych z głębokości 1 5 m. Wyniki przedstawiono w tabeli. Ogólna biomasa glonów wiosną wyniosła 8,22 mg/l zaś latem 1,35 mg/l. Według Hilbricht-Ilkowskiej i innych (1996) jest to wartość odpowiadająca jeziorom mezotroficznym i mezoeutroficznym.

24 Tab. 3. Ilościowy i jakościowy skład fitoplanktonu Jeziora Chomiąskiego wiosną i latem 2005 roku Lp Taksony Liczebność [%] Biomasa [%] WIOSNA 1. Chrysophyceae 13,8 11,7 2. Bacillariophyceae 84,3 87,7 3. Dinophyceae 0,1 0,3 4. Chlorophyta 1,9 2,8 Razem kom./l 8,22 mg/l LATO 1. Cyanophyta 63,4 40,7 2. Bacillariophyceae 28,6 8,9 3. Dinophyceae 1,3 42,2 4. Chlorophyta 6,6 8,1 Razem kom./l 1,35 mg/l

25 5.5.. OGÓLNA OCENA STAN CZYSTOŚCI CI JEZIOR STRUGI FOLUSKIEJ Tab. 4. Końcowa ocena stanu czystości jezior zlewni Strugi Foluskiej w 2005 roku wg SOJJ

26 5.6. SKŁAD CHEMICZNY OSADÓW DENNYCH W 2005 roku Państwowy Instytut Geologiczny wykonał analizy chemiczne uśrednionych prób osadów dennych pobranych z jezior zlewni Strugi Foluskiej. Na ich podstawie moŝna stwierdzić, Ŝe w osadach dennych opisywanych jezior występowały generalnie niskie zawartości większości metali cięŝkich. StęŜenia mieściły się w przedziale tła geochemicznego ujmowanego według klasyfikacji Bojakowskiej i Sokołowskiej (1996) (tab. 5). Wartości I i II klasy zanieczyszczenia zanotowane zostały w przypadku dwóch spośród badanych pierwiastków. MoŜna zatem stwierdzić, Ŝe osady nie posiadają cech zanieczyszczenia pochodzącego ze źródeł antropogenicznych. Przy braku zewidencjonowanych źródeł zanieczyszczeń przemysłowych, pochodzenie tych pierwiastków moŝe być efektem dostawy zanieczyszczeń z atmosfery i akumulacji poprzez sorpcję wywołaną przez autochtoniczną materię organiczną jeziora i sedymentację do osadów dennych. Niektóry autorzy podkreślają, Ŝe obecność metali cięŝkich w wodach i osadach jeziornych moŝe być efektem stosowania środków ochrony roślin. Tab. 5. Zawartość metali cięŝkich i niektórych pierwiastków w osadach dennych w 2005 roku (wg PIG) tło geochemiczne I klasa II kasa III klasa Ag As Ba Cd Co Cr Cu Hg Mn Ni Pb Sr V Zn Fe Ca Mg P S TOC [ppm] [%] 0, , , ,66 11,58 0,22 0,078 0,740 3,19 Foluskie 0, , , ,82 24,09 0,33 0,080 0,822 5,84 Ostrowie -ckie 0, , , ,36 21,75 0,32 0,108 0,597 6,06 Chomiąskie Kierzkowskie 0, , , ,70 24,59 0,27 0,094 0,693 5,34

27 6. ZMIENNOŚĆ JAKOŚCI WÓD JEZIOR STRUGI FOLUSKIEJ W LATACH Badania przeprowadzone w 1996 roku oraz ostatni cykl badawczy jednoznacznie wskazują, Ŝe jeziora połoŝone w zlewni Strugi Foluskiej nie uległy przekształceniom chemizmu i trofii wód i nadal prezentują stan od II klasy czystości do wartości pozaklasowych (tab. 6). Stan taki pozwala na stwierdzenie, Ŝe utrzymują się one na stałym poziomie troficznym. Wahania poszczególnych parametrów w 2005 w stosunku do 1996 roku są nieznaczne i wynikają głównie z warunków panujących w czasie badań oraz z nasilenia naturalnych procesów związanych ze spływem powierzchniowym, odpływem wód roztopowych, usłonecznieniem, wysokością zwierciadła wody w jeziorach, czy cyklami rozwojowymi fitoplanktonu. Biorąc pod uwagę analizowane lata badań i obserwacji tych obiektów moŝna stwierdzić, Ŝe stabilość stanu jest efektem niewielkich zmian w gospodarce prowadzonej w zlewni jezior. O aktualnej klasyfikacji decydowały głównie parametry troficzne. ZauwaŜany wzrost wartości parametrów związanych z produkcją pierwotną jezior idzie w parze ze spadkiem oceny jakości wód jezior. Tab. 6. Zmienność jakości wód jezior połoŝonych w zlewni Strugi Foluskiej w latach 1996 i 2005 roku L. lato, W. wiosna, w. warstwa, pow. powierzchniowa, nad. naddenna,

28 7. PODSUMOWANIE I WNIOSKI Jezioro Chomiąskie posiada powierzchnię 102,2 ha i objętość 9.960,8 tys. m3 przy maksymalnej głębokości 34,3 m. Powierzchnia zlewni całkowitej wynosi 8,2 km 2. Zasilanie jeziora odbywa się głównie poprzez zasilanie opadowe i podziemne. Misa jeziora ma kształt nierównomierny, co jest widoczne we wskaźniku rozwinięcia linii brzegowej. Konfiguracja dna obejmuje trzy głęboczki znajdujące się w dwóch, oddzielnych plosach. Z Jeziora Chomiąskiego wypływa Struga Foluska. W zlewni bezpośredniej jeziora przewaŝają lasy. Nad jeziorem w miejscach pozbawionych pokrywy leśnej rozwinęło się osadnictwo. Bezpośrednie sąsiedztwo zabudowań stwarza zagroŝenie zanieczyszczeniem, zwłaszcza, Ŝe nie są one skanalizowane. Wody jeziora ulegają wymianie raz na 10 lat. Podatność na degradację opisanego akwenu odpowiada umiarkowanej, II kategorii. Znaczna średnia głębokość umoŝliwia załoŝenie się pełnej stratyfikacji i wykształcenie hipolimnionu o znacznej miąŝszości. Podczas stagnacji letniej zawartość tlenu rozpuszczonego zmniejszała się wraz z głębokością. Warstwy powierzchniowe nie były przetlenione, co świadczy o umiarkowanej intensywności fotosyntezy. W warstwie naddennej panowały warunki beztlenowe. Z osadów wydzielały się fosforany, których stęŝenie w wodzie naddennej osiągnęło ponadnormatywne wartości. Na skutek wegetacji organizmów doszło w trakcie roku do stopniowego wyczerpywania zasobów substancji odŝywczej. Jezioro charakteryzowało się przeciętną produkcją pierwotną, szczególnie w okresie letnim. Zakwit wody tworzyły wówczas gatunki z grupy sinic Aphanizomenon flos-aquae i Oscillatoria agardhii, których obecność spowodowała spadek widzialności krąŝka Secchi ego do 2,0 m. Biomasa glonów, których liczebność wiosną wyniosła tys.kom./l a latem 680 tys.kom./l wyniosła odpowiednio 8,22 mg/l i 1,35 mg/l. Przemiany hydrochemiczne umoŝliwiły zmianę statusu troficznego wraz z upływem okresu wegetacyjnego z umiarkowanej eutrofii w kierunku mezotrofii. Jako zadowalający uznać naleŝy stan sanitarny jeziora, mieszczący się w I klasie czystości. Jezioro Chomiąskie, zgodnie z SOJJ, zaliczone zostało do II klasy czystości. Stan jeziora w porównaniu z badaniami z 1996 roku nie zmienił się. Jezioro Foluskie posiada powierzchnię 62,4 ha, objętość misy wynosi 6,520,3 tys. m 3 a głębokość maksymalna 28,4 m. Powierzchnia zlewnia całkowitej osiąga 99,0 km 2. Jezioro ma korzystne parametry misy. Przede wszystkim jej głębokość oraz wąski litoral ograniczają kontakt wód epilimnionu z dnem. Pomimo, Ŝe zlewnia jeziora w przewaŝającej części uŝytkowana jest rolniczo, to okolice przylegające do brzegów jeziora porośnięte są lasem, co wspomaga ochronę przed jej wpływem. W 2005 roku konserwowany był staw młyński powy- Ŝej jeziora. Spowodowało to wzbogacenie dopływu w znaczą ilość osadów wnoszonych wprost do jeziora. Wykorzystanie rekreacyjne jeziora jest niewielkie. Wartości analizowanych wskaźników podatności na degradację pozwalają zaliczyć je do II kategorii. Dzięki głębokości misy jezioro posiada stabilną stratyfikację. Latem hipolimnion był odtleniony. Koncentracje związków fosforu i azotu były na poziomie III klasy lub wykraczały poza nią. Rozwijający się fitoplankton letni ograniczył przezroczystość wód do 1,0 m. Sprawcami letniego zakwitu były sinice i zielenice naleŝące do róŝnych gatunków. Stan sanitarny

29 jeziora odpowiadał II klasie czystości. Sumaryczna ocena stanu czystości wód Jeziora Foluskiego, przeprowadzona według SOJJ, zadecydowała o zaliczeniu go do III klasy. Ostatnie badania, prowadzone w 1996 roku, równieŝ wykazały III klasę czystości. Jezioro Ostrowieckie o powierzchni 159,6 ha i objętości ,0 tys. m3 ma w najgłębszym miejscu 28,6 m. Powierzchnia zlewni całkowitej wynosi 127,4 km 2. Jezioro składa się z trzech wyraźnie wyodrębnionych plos. Misa jeziora zajmuje kilka zagłębień w dnie rynny polodowcowej. Jezioro jest wyraźnie wydłuŝone z czego wynika wysoki stopień rozwinięcia linii brzegowej. W dnie występuje kilka wyraźnych głębocznków. Miejscami zaznacza się wyraźna strefa sublitoralna. Jezioro jest intensywnie wykorzystywane rekreacyjnie. Nad jego brzegiem znajduje się kilka ośrodków wypoczynkowych i zespołów domków rekreacyjnych. Presję wywierają równieŝ tereny rolnicze, które przewaŝają w zlewni bezpośredniej. Pomimo, Ŝe jeden ze wskaźników słuŝących ustaleniu kategorii zbiornika, jakim jest stopień rozwinięcia linii brzegowej, wskazuje na wartość pozaklasową, to pozostałe czynniki kształtują się na poziomie drugiej i trzeciej klasy. Ostatecznie jezioro zakwalifikowane zostało do III kategorii odporności na degradację. Na korzyść jeziora przemawia znaczna objętość oraz głębokości jego misy. Jezioro jest dimiktyczne. Zła kondycja tlenowa jeziora objawiła się odtlenieniem naddennych warstw wody, co umoŝliwiło uwalniane znacznych ilości fosforanów z osadów dennych. W warstwie tej doszło takŝe do akumulacji duŝej ilości materii organicznej opadającej z epilimnionu. Wysoka koncentracja związków biogennych utrzymywała się w całym okresie wegetacyjnym na poziomie średnim i wysokim. Pociągnęło to za sobą wzrost produktywności pierwotnej oraz związany z tym spadek przezroczystości wody do około 0,7 m. Fitoplankton rozwinął się w ilościach ponad 3-krotnie przekraczającej dopuszczalne wartości. Wiosną dominowały w nim okrzemki, zaś latem sinice. Słaby był stan sanitarny, który mieścił się w III klasie czystości, co wskazuje na moŝliwość zanieczyszczenia substancjami ściekowymi. Ostatnie w ciągu Strugi Foluskiej jest Jezioro Kierzkowskie, które ma powierzchnię 77,3 ha, objętość: 6.195,3 tys. m 3 i głębokość maksymalną 23,0 m. Powierzchnia zlewni całkowitej wynosi 137,1 km 2. Wody wpływają z południa z jeziora Ostrowieckiego a wypływają na północ, wprost do jeziora Wolickiego. Linia brzegowa jeziora jest średnio urozmaicona. Najgłębsze miejsce znajduje się w północnej części zbiornika. Południowe ploso jeziora jest płytkie. Jezioro słuŝy do zaopatrzenia przemysłu w wodę. Do dzisiaj funkcjonuje w południowej części jeziora ujęcie wód Inowrocławskich Kopalni Soli Solino S.A. pobieranych do celów przemysłowych. We wcześniejszych latach działało równieŝ podobne ujęcie w części północnej. W najbliŝszym otoczeniu jeziora występują pola uprawne i tereny zabudowane. Jezioro posiada niską odporność na degradację, plasującą się w III kategorii. W okresie letnim panowały w jeziorze niekorzystne warunki tlenowe. W strefie hipolimnionu wody były odtlenione. Deficyt tlenowy notowano równieŝ w płytkim południowym plosie, co świadczy o intensywności procesów rozkładu materii. Korzystnie w ocenie jakości wody wypadła jedynie suma azotu, którego koncentracja w okresie całego roku była umiarkowana. StęŜenia mineralnych form azotu i fosforu przez cały rok były na wysokim poziomie.