WOJEWÓDZKI INSPEKTORAT OCHRONY

Transkrypt

1 INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA WOJEWÓDZKI INSPEKTORAT OCHRONY ŚRODOWISKA W BYDGOSZCZY STAN CZYSTOŚCI JEZIORA SŁUPOWSKIEGO W 2006 ROKU opracował: mgr Dawid Szatten BYDGOSZCZ

2 SPIS TREŚCI 1. CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKOWA ZLEWNI I MISY JEZIORNEJ JEZIORA SŁUPOWSKIEGO 4 2. ŹRÓDŁA ZANIECZYSZCZEŃ W ZLEWNI JEZIORA SŁUPOWSKIEGO PODATNOŚĆ JEZIORA SŁUPOWSKIEGO NA DEGRADACJĘ WARUNKI METEOROLOGICZNE PODCZAS PROWADZONYCH BADAŃ CHARAKTERYSTYKA JAKOŚCI WÓD JEZIORA SŁUPOWSKIEGO ZMIANY JAKOŚCI WÓD JEZIORA SŁUPOWSKIEGO WNIOSKI LITERATURA ZAŁĄCZNIK NR 1 KARTA I PLAN BATYMATRYCZNY JEZIORA 10. ZAŁĄCZNIK NR 2 WYCIĄG Z BAZY DANYCH JEZIORA 11. ZAŁĄCZNIK NR 3 WYNIKI BADAŃ BIOLOGICZNYCH 3

3 1. CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKOWA ZLEWNI I MISY JEZIORNEJ JEZIORA SŁUPOWSKIEGO Jezioro Słupowskie zlokalizowane jest w zachodniej części województwa kujawsko pomorskiego około 3 km na zachód od miejscowości Mrocza. Badane jezioro zamyka ciąg jezior rynny byszewskiej ciągnącej się w kierunku NNE SSW na przestrzeni około 30 km. Jej głębokość jest zróŝnicowana, a maksymalna wartość dochodzi do około 20 m. W jej dnie znajdują się liczne jeziora polodowcowe. Rozpoczynając od północy są to: wcięte w sandr Brdy jezioro Stoczek i Piaseczno. Następnie w dnie rynny subglacjalnej znajdują się jeziora: Krzywe, Płotnickie, Kadzionka, Staw Młyński, Tobolno Małe i Wielkie, Piekło, Długie, Krosna, Studzienne, Wierzchucińskie Małe i DuŜe oraz jezioro Słupowskie. Rynna powiązana jest genetycznie ze stadiałem pomorskim ostatniego zlodowacenia. Dno rynny polodowcowej leŝy na wysokości około 70 m n.p.m. Otoczona jest ona wysoczyzną krajeńską cechującą się falistą powierzchnią o równoleŝnikowym układzie form terenu. Posiadają one róŝną genezę, gdyŝ powstawały naprzemiennie podczas szarŝ i recesji lądolodu w okresie fazy poznańskiej. Jej kulminacje na analizowanym obszarze sięgają rzędu 120 m n.p.m. Utworami dominującymi w budowie geologicznej obszaru są gliny zwałowe oraz deluwia glin zwałowych w obrębie dna doliny. Utwory pokrywające analizowany obszar cechuje bardzo słaba przepuszczalność, co warunkuje przebieg zjawisk hydrologicznych - słaba infiltracja, przyśpieszony spływ powierzchniowy. Jezioro Słupowskie zasilane jest przez rzekę Krówkę, na której zlokalizowano punkt poboru prób numer 21 mającą swe źródła na terenach wysoczyzny na północ od misy jeziornej koło miejscowości Wąwelno. Prowadzi ona wody o natęŝeniu około 0,09 m * s -1. Jezioro zasilane jest takŝe poprzez mniejszy dopływ płynący z północnej części wysoczyzny (ppk 22). Wpada on głębokim rozcięciem erozyjnym do misy jeziornej prowadząc wody o natęŝeniu przepływu około 0,04 m * s -1. Jedyny odpływ wód z jeziora stanowi rzeka Krówka (ppk 31) prowadząca wody o natęŝeniu około 0,1 m * s -1. W pobliŝu ujścia zlokalizowane są stawy rybne zasilane wodami jeziora Słupowskiego. Średni spływ jednostkowy dla obszaru zlewni jeziora Słupowskiego wynosi 4-5 l/s z km 2. Średnie sumy opadów atmosferycznych na obszarze zlewni całkowitej jeziora Słupowskiego wynoszą około 550 mm, z czego 70% przypada na półrocze letnie. Misa jeziora połoŝona jest w obrębie jednego z Głównych Zbiorników Wód Podziemnych. Jest to Międzymorenowy zbiornik Byszewo o zasobach dyspozycyjnych 12,5 tys. m3/d (1,66 l/s/km 2 ). Wody poddawane eksploatacji zgromadzone są w trzech warstwach wodonośnych. Najpłytsza, zlokalizowana na głębokości 4

4 5

5 2-18 m p.p.t. zasila bezodpływowe zbiorniki wodne falistej części wysoczyznowej. Zaobserwowane zostały wysięki tych wód w strefie krawędziowej rynny byszewskiej, gdzie Ryc. 2. Sieć hydrograficzna zlewni jeziora Słupowskiego (MPHP) rozcięła ona najpłytszą warstwę wodonośną. Drugi i trzeci poziom nawiercony został odpowiednio na 20 i 63 m p.p.t. Jezioro Słupowskie zasilane jest wodami pochodzącymi z pierwszych dwóch poziomów wodonośnych. Powierzchnia zwierciadła wody jeziora Słupowskiego wynosi 119,9 ha. We wschodniej jego części występuje wyspa o powierzchni 1,3 ha. Długość linii brzegowej zbiornika wynosi 10,7 km. Szerokość maksymalna misy jeziornej 6

6 Ryc. 3. Plan batymetryczny wraz z lokalizacją punktów pomiarowo kontrolnych jeziora Słupowskiego 7

7 przebiegającej w kierunku W-E wynosi 4505 m, przy szerokości maksymalnej 460 m. Jezioro posiada wyraźnie odseparowane plosa o silnie urozmaiconej rzeźbie dna. Głębokość maksymalna jeziora wynosi 34,4 m, przy średniej głębokości 8,0 m. Według badań IRŚ roślinność wodna wynurzona na jeziorze Słupowskim zajmuje około 8,0% powierzchni zwierciadła wody. Roślinność przybrzeŝna porasta około 22,5% linii brzegowej jeziora co jest wartością niewielką. W połączeniu z przewaŝającym uŝytkowaniem rolniczym obszaru świadczy o łatwym spływie powierzchniowym materii z terenu wysoczyzny. Gospodarka rybacka na jeziorze Słupowskim jest prowadzona. Jezioro jest zaliczone do typu sielawowego. Zlewnia bezpośrednia jeziora Słupowskiego cechuje się ubogą siecią wodną jak na obszary wysoczyznowe. W zagłębieniach bezodpływowych występują małe oczka wytopiskowe. Stanowią one 0,3% ogólnej powierzchni zlewni bezpośredniej wynoszącej 7 km 2. W jej sposobie uŝytkowania dominują grunty orne zajmujące 75% powierzchni. Lasy porastają tylko krawędziowe części rynny byszewskiej, stanowiąc barierę ograniczającą spływ materii z terenów wysoczyzny. Na uwagę w zlewni bezpośredniej jeziora Słupowskiego zasługuje liczna zabudowa rekreacyjna w postaci ogródków działkowych. Zlokalizowane są one w północno zachodniej oraz wschodniej części zlewni bezpośredniej. W sumie zespoły liczą około 650 działek z których ścieki odprowadzane są do oczyszczalni w Mroczy po wcześniejszym zebraniu w zbiornikach bezodpływowych. Największe powierzchniowo ogródki działkowe posiadają ujęcie wód głębinowych (na potrzeby konsumpcyjne) oraz powierzchniowe ujęcie wody z jeziora Słupowskiego (do nawodnień). Zlewnia całkowita jeziora Słupowskiego wynosi 137,3 km 2. Jest ona asymetryczna. Północna część posiada silnie rozwiniętą sieć rzeczną. Na jej obszarze występują dwa mniejsze jeziora: Morzycha i Zelogoszcz. W uŝytkowaniu terenu zlewni całkowitej dominują grunty orne stanowiące 66% powierzchni, lecz w większym stopniu do uŝytkowania terenu zlewni bezpośredniej zaczynają występować lasy i uŝytki zielone. Lasy porastające 21 km 2 występują fragmentarycznie w zagłębieniach terenu na całym obszarze zlewni całkowitej. W dolinach cieków i rowów melioracyjnych występują uŝytki zielone. Południowa część zlewni całkowitej pokrywa się zasięgiem z południową częścią zlewni bezpośredniej. 8

8 Tab. 1. Struktura uŝytków zlewni jeziora Słupowskiego JEZIORO SŁUPOWSKIE wyszczególnienie bezpośrednia całkowita km 2 % km 2 % lasy 0,92 13,1 20,93 15,3 uŝytki zielone 0,63 9,0 20,05 14,6 wody 0,02 0,3 2,39 1,7 grunty orne 5,24 74,8 90,49 65,9 inne 0,20 2,8 3,44 2,5 RAZEM 7,01 100,0 137,3 100,0 Opracowanie własne na podstawie Ocena zasobów (1990) Ryc. 4. UŜytkowanie terenu opracowane na podstawie Corine Land Cover 9

9 2. ŹRÓDŁA ZANIECZYSZCZEŃ W ZLEWNI JEZIORA SŁUPOWSKIEGO Do wód jeziora Słupowskiego dostają się wody popłuczne pochodzące z ujęcia wód Gorzelni rolniczej w Słupowie. Jak wynika z kontroli przeprowadzonej w 2005 roku ich ilość wynosi 7 m 3 z płukania jednego odŝelaziacza co 3 dni. Wcześniej wody te ulegają oczyszczeniu w odstojniku. Dodatkowo do misy jeziora dostają się wody deszczowe pochodzące z terenu Gorzelni w ilości 19 dm 3 /s z 0,26 ha. Gorzelnia Rolnicza w Słupowie jako odpad produkuje wywar poprodukcyjny w wielkości 4,2 ton rocznie o następujących wartościach zanieczyszczeń: BZT mg O 2 /l ChZT mg O 2 /l fosfor całkowity mg P/l azot całkowity mg N/l Gromadzony jest on w bezodpływowych zbiornikach, a następnie przekazywany do wykorzystania rolnikom. Ścieki sanitarno bytowe z terenów Gorzelni wraz z gnojowicą pochodzącą z zakładu rolnego wylewane są na pola uprawne znajdujące się na wysoczyźnie ponad misa jeziora Słupowskiego. Ponadto Gorzelnia posiada ujęcie wód podziemnych o średniej dobowej eksploatacji wód na poziomie 95 m 3 /d w okresie wegetacyjnym i 71 m 3 /d w pozostałej części roku. Wody pochłodnicze wykorzystywane w procesie produkcyjnym krąŝą w obiegu zamkniętym. Fot. 1. Zakład rolny i Gorzelnia w Słupowie 10

10 3. PODATNOŚĆ JEZIORA SŁUPOWSKIEGO NA DEGRADACJĘ Według Wytycznych monitoringu podstawowego jezior (1994) jezioro Słupowskie cechuje się II kategorią podatności wód na degradację. Słaby odpowiadający III klasie podatności wynik osiągnęły cztery wskaźniki. Ich ocena wynikła z niekorzystnych cech zlewniowych jeziora. Wpływ na to miała długa linia brzegowa, ułatwiająca dopływ materii ze zlewni oraz sposób uŝytkowania terenu z dominującą gospodarką rolną. Dzięki wyrównanemu bilansowi dopływu i odpływu wody, jezioro cechuje znaczny procent wymiany wody w ciągu roku. Korzystnie przedstawia się stratyfikacja wód. Odpowiada ona II klasie podatności na degradację. Hypolimnion jeziora Słupowskiego dzięki rynnowej genezie zbiornika posiada duŝą objętość, co ogranicza krąŝenie materii i produktywność biologiczną. Dzięki urozmaiconej morfometrii dna jeziora równie korzystnie przedstawia się stosunek powierzchni dna czynnego do objętości epilimnionu. Z jego niewielkiej wartości wynika, iŝ wewnętrzne wzbogacanie wód jeziora w biogeny jest stosunkowo nieduŝe. Tab. 2. Ocena podatności jeziora Słupowskiego na degradację SŁUPOWSKIE wskaźnik wartość wskaźnika punktacja głębokość średnia 8,0 2 V jeziora / L jeziora 0,95 3 % stratyfikacji wód 27,1 2 P dna czynnego / V epilimnionu 0,08 1 % wymiany wody w roku współczynnik Schindlera 14,1 3 zagospodarowanie zlewni bezpośredniej pola uprawne 3 SUMARYCZNA WARTOŚĆ KATEGORIA PODATNOŚCI 2,43 = II kategoria 11

11 4. WARUNKI METEOROLOGICZNE PODCZAS PROWADZONYCH BADAŃ W 2006 roku pokrywa lodowa z mis jeziornych zaczęła zanikać pod koniec marca, aby ostatecznie ustąpić w pierwszej dekadzie następnego miesiąca. Maj roku był miesiącem z duŝym zróŝnicowaniem temperatury powietrza i opadów atmosferycznych. Podczas badań pogoda znajdowała się pod wpływem wyŝu z centrum nad Rosją. Temperatura powietrza wynosiła 16 C. Zachmurzenie było małe a wiatr wiejący z kierunku wschodniego był umiarkowany. Sierpień był miesiącem z dominującymi niŝami niosącymi ze sobą chłodne i wilgotne masy powietrza. Podczas badań letnich pogodę kształtowały układy niŝowe. Wiatr był umiarkowany, a zachmurzenie duŝe. Temperatura podczas badań oscylowała w granicach 20 C. 12

12 5. CHARAKTERYSTYKA JAKOŚCI WÓD JEZIORA SŁUPOWSKIEGO 1. Warunki termiczno tlenowe Podczas wiosennej serii badań wody jeziora Słupowskiego cechowały się podobną temperaturą na stanowiskach badawczych. Na stanowisku 01 temperatura powierzchniowych warstw wody wynosiła 12,2 C. Na stanowisku zlokalizowanym w środkowej części misy jeziornej woda była cieplejsza o 0,5 C. W miarę wzrostu głębokości na poszczególnych stanowiskach temperatura wody malała osiągając przy dnie odpowiednio 3,3 C i 4,8 C. Zawartość tlenu w przypowierzchniowych warstwach wody na stanowisku 01 wynosiła 14,5 mg O 2 /l. Wraz ze wzrostem głębokości następował spadek stęŝenia tlenu osiągając od 17 m głębokości znikome wartości - poniŝej 0,6 mg O 2 /l. Na stanowisku 02 procent nasycenia powierzchniowych warstw wody w tlen wynosił ponad 130%. Wraz ze wzrostem głębokości nie był obserwowany tak drastyczny spadek stęŝenia tlenu osiągając w przydennych warstwach wartość 10,6 mg O 2 /l. Latem w pełni wykształcona stratyfikacja termiczna wystąpiła na dwóch najgłębszych stanowiskach (01 i 02). Temperatura powierzchniowych warstw wody oscylowała w granicach 19 C. Na stanowisku 01 warstwa skokowa zaznaczyła się pomiędzy 3,0 a 7,0 m głębokości. Następnie wartość temperatury wody zmalała do około 4 C utrzymując się na tym samym poziomie do dna plosa. Nasycenie tlenem powierzchniowych warstw wody wynosiło 104%. Jednak juŝ w górnej części metalimnionu zaznacza się wyraźny deficyt tlenowy. Obejmuje on swoim zasięgiem 76% warstw wody na analizowanym stanowisku. Na stanowisku 02 hypolimnion występował 1 metr głębiej. W porównaniu z poprzednim stanowiskiem spadek temperatury wraz z głębokością był bardziej wyrównany. Temperatura wody w przydennej warstwie hypolimnionu osiągnęła wartość 4,9 C. StęŜenie tlenu w wodzie wykazywało skomplikowany układ. W powierzchniowych warstwach wynosiło ponad 8,8 mg O 2 /l. W górnej części metalimnionu nastąpił silny spadek zawartości tlenu doprowadzając do stęŝeń oscylujących w granicach 0,2 mg O 2 /l na głębokości od 5 do 14 m. Następnie nastąpił wzrost ilości tlenu do około 3,0 mg O 2 /l, aby od 22 m głębokości stęŝenie znowu spadło do około 0,2 mg O 2 /l. Wzrost stęŝenia tlenu wynika prawdopodobnie z zasilania podziemnego z I warstwy wodonośnej piętra czwartorzędowego. Jego głębokość zalegania (77 81 m n.p.m.) koreluje z głębokością jeziora na której odnotowany jest wzrost stęŝenia tlenu. Pierwszy poziom wodonośny cechuje się pozanormatywnymi wartościami manganu i Ŝelaza, lecz brak wyników stęŝenia tych pierwiastków w wodach jeziora na danej głębokości wyklucza bezpośrednie powiązanie tych faktów. Nie następuje zmiana przebiegu 13

13 krzywej termicznej, która mogłaby rozstrzygnąć pochodzenie zaobserwowanego zjawiska. Taka sytuacja wystąpiła takŝe podczas poprzedniej serii badawczej w 1998 roku. 2. Związki organiczne StęŜenia ChZT-Cr oceniające zawartość w wodzie substancji organicznych we wszystkich stanowiskach badawczych przyjmowały wartości pozaklasowe. Oscylowały od 76,2 mg O 2 /l w zachodnim plosie do 90,1 mg O 2 /l w centralnym głęboczku. Drugi wskaźnik oznaczający zawartość substancji organicznej BZT 5 znajdował się po drugiej stronie skali, przyjmując wartości odpowiadające II klasie czystości (3,0 mg O 2 /l) przy powierzchni i I klasie czystości (1,3 mg O 2 /l) w przydennej warstwie wody. Świadczy to o przewadze związków mineralnych nad organicznymi w wodzie jeziora Słupowskiego. 3. Związki biogenne Związki biogenne fosfor i azot uwaŝane są za główny element przyczyniający się do eutrofizacji wód. Stąd ich stęŝenia odzwierciedlają pośrednio skalę tego procesu. StęŜenie fosforanów badanych w okresie wiosennym w wodach jeziora Słupowskiego osiągały wartości od 0,016 mg P/l do 0,035 mg P/l. Odpowiadało to I i II klasie czystości. Takiej samej klasy czystości osiągnęły stęŝenia fosforu całkowitego na stanowiskach badawczych w okresie wiosennym. StęŜenie azotu mineralnego na wszystkich stanowiskach badawczych nie odpowiadało normą. Na punkcie kontrolnym 01 stęŝenie wynosiło 5,67 mg N/l i przekroczyło normy o ponad 600%. StęŜenia azotu całkowitego w całej misie jeziornej równieŝ nie odpowiadają przyjętym normą. Podczas letniej serii badawczej wartości fosforu ogólnego w powierzchniowych warstwach wody na wszystkich stanowiskach oscylowały wokół górnej granicy II klasy czystości. Bardziej zróŝnicowane wartości przyjmował dany wskaźnik nad dnem. Na stanowisku 01 stęŝenie fosforu całkowitego wynosiło 0,69 mg P/l co było wartością pozaklasową. Natomiast na drugim stanowisku osiągnęły lepszy wynik 0,14 mg P/l. Niekorzystnie jednak przedstawia się stęŝenie fosforanów nad dnem, gdzie na wszystkich stanowiskach przyjmuje wartości pozaklasowe. Wartości azotu amonowego w tej samej 14

14 PROFILE TERMICZNO TLENOWE stanowisko głębokość [m]

15 stanowisko głębokość [m]

16 warstwie wody osiągają wartości zaliczane do II klasy czystości na stanowisku 02 (0,54 mg N/l) i III klasy czystości na stanowisku 01 (1,95 mg N/l). StęŜenia azotu całkowitego we wszystkich stanowiskach badawczych odpowiadają III klasie czystości. 4. Przewodność elektrolityczna właściwa Wartości przewodności elektrolitycznej odzwierciedlają wielkość substancji nieorganicznych w wodach jeziora. Substancja mineralna pochodzić moŝe z dwóch głównych źródeł. Wiosną dostawa następuje z kierunku zlewni jeziora, natomiast latem substancja mineralna powstaje w wyniku rozkładu substancji organicznej. Wiosenne przekroczenia dopuszczalnych stęŝeń konduktywności wody na poziomie µs/cm spowodowane są dostawą soli mineralnych z wyŝej leŝącego obszaru wysoczyzny krajeńskiej. Latem wartości przewodnictwa elektrolitycznego w powierzchniowych warstwach znacznie przekraczają normy (550 µs/cm). Konduktywność warstw naddennych na poziomie 730 µs/cm w pierwszym głęboczku i 618 µs/cm na stanowisku 02 odzwierciedla silny rozkład substancji organicznej. 5. Wskaźniki dodatkowe Wartości ph w powierzchniowych warstwach wody oscylują w granicach od 8,2 na głęboczku centralnym do 8,4 na stanowisku zlokalizowanym na wschodzie misy jeziornej. Odczyn ph w przydennych warstwach wody jeziora Słupowskiego przyjmuje wartość średnią na poziomie 7,4. 6. Analizy biologiczne Wartości chlorofilu a podczas wiosennych badań odpowiadały II klasie czystości i wynosiły odpowiednio 21,9 mg/m3 na stanowisku 01 i 18,7 mg/m3 na stanowisku 02. Wartości suchej masy sestonu uznawanej takŝe za dobry wskaźnik ilościowy biomasy planktonu odpowiadały I klasie czystości. Przeźroczystość wody oznaczana za pomocą krąŝka Secchiego wynosiła 1,3 m na ppk 01 i 1,5 m na drugim stanowisku. Odpowiadało to III klasie czystości. Latem wartość chlorofilu a na stanowisku 02 odpowiada II klasie czystości. Na pozostałych stanowiskach wartość stęŝenia chlorofilu nie odpowiada normą i wynosi ponad 30 mg/m3. Ma to odzwierciedlenie w wartościach jakie przyjmuje sucha masa sestonu na poszczególnych stanowiskach. Na ppk 02 wartość tego wskaźnika wynosi 7,2 mg/l co odpowiada II klasie czystości. Na stanowisku 01 następuje pogorszenie stanu czystości i wartość suchej masy sestonu wzrasta do 11,6 mg/l. Następuje tu takŝe ograniczenie 17

17 przeźroczystości wody do 1,0 m w porównaniu z innymi stanowiskami gdzie jest korzystniejsza o około 0,5 m. Podczas badań wiosennych w składzie fitoplanktonu na stanowisku 01 dominują złotowiciowce stanowiące 70% całego składu gatunkowego. Na uwagę zasługuje bardzo duŝa ilość organizmów w 1 litrze wody, odnotowano ich ponad 17 mln osobników. Na stanowisku 02 ilość organizmów była znacznie mniejsza i wynosiła 800 tys. osobników. Gatunkowo dominowały okrzemki. Latem liczebność organizmów na poszczególnych punktach badawczych była bardziej wyrównana. Liczyła od ponad 2 mln osobników w 1 litrze wody na głębszych plosach do 3,5 mln na najpłytszym stanowisku. Na głębszych plosach w składzie gatunkowym dominują sinice. Na najpłytszym stanowisku nie ma dominującego gatunku w składzie fitoplanktonu. 7. Stan czystości dopływów Dopływy w okresie wiosennym prowadziły wody obciąŝone duŝą ilością materii mineralnej i organicznej. Wartości przewodności elektrolitycznej na Krówce (dopływ 21) wynosiły 738 µs/cm. Na drugim dopływie płynącym z północy wartości takŝe były pozaklasowe. Pozanormatywne wartości odnotował wskaźnik ChZT-Cr uzyskując odpowiednio 59,8 mg O 2 /l dla Krówki oraz 61,4 mg O 2 /l dla dopływu nr 22. Latem stęŝenia tego wskaźnika uległy niewielkiej poprawie i osiągnęły wyniki odpowiadające III klasie czystości. Kolejnym wskaźnikiem, który osiągajął wartości nie odpowiadające normą w okresie wiosennym były fosforany. RównieŜ w wodach Krówki stęŝenia azotu całkowitego przekroczyły normy III klasy czystości o ponad 300%. Azot azotanowy w wodach Krówki w okresie wiosennym osiągnął stęŝenie 5,94 mg N/l. Latem sytuacja ta znacznie się poprawiła. Azot całkowity na Krówce osiągnął stęŝenie 1,35 mg N/l, lepsze wyniki (0,84 mg N/l) uzyskał dopływ spod Popielewa. Na głównym dopływie Krówce, niepokój moŝe wzbudzić wynik miana Coli określający stan bakteriologiczny wód. Wiosną wynosił on 0,07 co moŝe odzwierciedlać dopływ zanieczyszczeń fekalnych. Latem zauwaŝono poprawę stanu bakteriologicznego na tym cieku, lecz pogorszenie się tego wskaźnika na drugim dopływie. Taki stan odnotowany został takŝe podczas poprzednich badań, co ukazuje stały trend zanieczyszczenia bakteriologicznego rzeki Krówki w górnym jej odcinku. Woda odpływająca z jeziora Słupowskiego charakteryzuje się lepszymi wartościami ChZT-Cr niŝ na badanych głęboczkach. W połączeniu ze wzrastającymi stęŝeniami BZT 5 oznacza to silny odpływ materii organicznej Krówką w kierunku jezior Wierzchucińskich. 18

18 Miano Coli typu kałowego na odpływie nie budzi zastrzeŝeń, co oznacza iŝ analizowany zbiornik wodny stanowi główny odbiornik tego skaŝenia. 19

19 6. ZMIANY JAKOŚCI WÓD JEZIORA SŁUPOWSKIEGO Wody jeziora Słupowskiego w 1979 roku osiągneły II klasę czystości. W kolejnych latach badawczych klasa ta uległa pogorszeniu z dwóch względów. Po pierwsze zmian polegających na zaostrzeniu się norm jakościowych czystości wód stojących. Po drugie z faktycznego pogorszenia się stanu czystości wód. Najbardziej niekorzystne zmiany uległy w zakresie wskaźników oznaczających zawartość materii organicznej. StęŜenia fosforu w przydennych warstwach misy jeziornej od początku serii badawczej stale nie odpowiadają normą. Wartości ChZT-Cr w ostatnim okresie uległy znacznemu pogorszeniu. Dotychczas odpowiadały III klasie czystości, lecz ich stęŝenia w wodzie wzrosły o 110% wykraczając poza normy uzyskanej klasy. Poprawie uległy wartości BZT 5, odpowiadając w ostatnich badaniach II klasie czystości. Stan bakteriologiczny, mimo stałego trendu skaŝenia bakteriologicznego dopływów ulega poprawie podczas kaŝdych badań. Obecnie wody misy jeziornej charakteryzują się I klasą czystości pod względem bakteriologicznym. Tab. 3. Wybrane wartości średnich stęŝeń zanieczyszczeń jeziora Słupowskiego wskaźnik JEZIORO SŁUPOWSKIE nasycenie hypolimnionu tlenem % 0,8 3,7 5,0 azot amonowy (mg N/l) lato dno 0,75 1,28 1,25 fosforany (mg P/l) - lato dno 0,20 0,14 0,36 fosfor całkowity (mg P/l) lato dno 0,26 0,18 0,42 BZT 5 (mg O2/l) lato powierzchnia 7,0 2,3 3,0 ChZT-Cr (mg O2/l) lato powierzchnia 30,4 39,4 83,3 Miano coli 0,001 0,2 1 I klasa czyst. II klasa czyst. III klasa czyst. n.o.n. klasa czyst. Jako ciekawostkę przyrodniczą moŝna podać stały trend wzrostu stęŝenia tlenu rozpuszczonego na głęboczku 02 na głębokościach około m. Fakt ten powiązany jest prawdopodobnie z wypływem wód podziemnych z czwartorzędowych warstw wodonośnych. Zjawisko to wymaga przeprowadzenia konkretnych badań. Woda podziemna w danej warstwie posiada podwyŝszone wartości utlenialności na poziomie 2,4 mg O 2 /l 2,6 mg O 2 /l. Poza normatywne stęŝenia przybiera takŝe Ŝelazo (7,5 mg Fe/l) oraz mangan (0,15 mg Mn/l). Dzięki powyŝszym wskaźnikom moŝna określić rzeczywiste zasilanie wodami podziemnymi w centralnej części misy jeziora Słupowskiego. PoniŜszy schemat obrazuje powstawanie tego zjawiska. 20

20 Ryc. 5. Profil hydrogeologiczny (schemat ideowy) przez rynnę jeziora Słupowskiego 21

21 7. WNIOSKI Jezioro Słupowskie w 2006 roku odnotowało słabą III klasę czystości wód. Mimo korzystnej II kategorii podatności wód na degradację wynikającą z cech morfometrycznych misy jeziora substancje dostarczane do zbiornika znacząco pogarszają jego klasę czystości. Pozanormatywne wartości osiąga 5 wskaźników. Średnie nasycenie hypolimnionu tlenem wskazuje na jego niedobory w dolnej części toni, wyraźnie zaznaczające się przy dnie głębszych plos. Wskaźnik zawartości w wodzie substancji organicznych (ChZT-Cr) takŝe osiąga pozanormatywne wartości. Podczas deficytów tlenowych w przydennych warstwach następuje wzrost stęŝeń fosforanów i azotu amonowego. W warstwie powierzchniowej podczas wiosennych badań zaznacza się duŝe stęŝenie soli mineralnych. Odzwierciedla się to wysokimi wartościami azotu mineralnego w powierzchniowej warstwie wód oraz podwyŝszonej przewodności elektrolitycznej. Spowodowane jest to znaczną dostawą materii nieorganicznej z terenów wysoczyznowych. Dostarczana materia mineralna absorbowana jest przez fitoplankton stanowiąc ich poŝywkę. W ten sposób następuje bujny jego rozkwit, głównie zielonowiciowców, sinic i okrzemek. Ograniczają one przeźroczystość wody, która odpowiada jedynie III klasie czystości. Wody jeziora Słupowskiego, mimo Ŝe nie występują w ich pobliŝu Ŝadne powaŝne źródła zanieczyszczeń poddawane są pośrednim wpływom antropopresji. WaŜnym czynnikiem wpływającym na stan czystości wód jest połączenie wpływu człowieka (nawoŝenie pól uprawnych, gospodarka wodno-ściekowa) z naturalnymi warunkami środowiska przyrodniczego. Są nimi przede wszystkim glacjalne osady charakteryzujące się duŝą ilością materii mineralnej. Przedostają się one do misy jeziora Słupowskiego poprzez spływ powierzchniowy, przyśpieszony dzięki gospodarce rolnej prowadzonej na terenach wysoczyznowych. Większa część materii nieorganicznej dostarczana jest dopływami - Krówką i ciekiem biegnącym spod Popielewa. Materia organiczna dostarczana jest tą samą drogę, głównie poprzez cieki płynące po terenach podmokłych dnien dolin zawierające w sobie duŝą ilość substancji organicznej. 22

22 Tab. 4. Ocena stanu czystości wód jeziora Słupowskiego na podstawie badań wiosennych i letnich Wskaźnik Okres i miejsce poboru próbek wody Wartości wskaźników na stan. Wartość Punk średn. tacja Średnie nasycenie hypolimnionu tlenem % lato 0,8 9,1-5,0 3 ChZT metodą dwuchromianową mgo2/dm3 lato - warstwa powierzchniowa 76,2 90,1 83,6 83,3 4 BZT5 mgo2/dm3 lato - warstwa powierzchniowa 3,2 2,3 3,5 3,0 2 BZT5 mgo2/dm3 lato - warstwa naddenna 1,5 1,0-1,3 1 Fosforany mgp/dm3 wiosna - warstwa powierzchniowa 0,035 0,016-0,026 2 Fosforany mgp/dm3 lato - warstwa naddenna 0,630 0,100-0,365 4 Fosfor całkowity mgp/dm3 lato - warstwa naddenna 0,690 0,140-0,415 3 Fosfor całkowity mgp/dm3 wiosna i lato (wart.śred.)-warstwa pow. 0,090 0,050-0,070 2 Azot mineralny mgn/dm3 wiosna - warstwa powierzchniowa 5,67 3,46-4,57 4 Azot amonowy mgn/dm3 lato - warstwa naddenna 1,95 0,54-1,25 3 Azot całkowity mgn/dm3 wiosna i lato (wart.śred.)-warstwa pow. 4,31 3,16-3,74 4 Przewodność elektrolityczna właściwa S/cm wiosna - warstwa powierzchniowa Chlorofil mg/m3 wiosna i lato (wart.śred.)-warstwa pow. 30,2 16,1-23,2 3 Sucha masa sestonu mg/dm3 wiosna i lato (wart.śred.)-warstwa pow. 7,8 5,6-6,7 2 Widzialność krąŝka Secchiego m wiosna i lato (wartość średnia) 1,2 1,5-1, Wynik punktacji i sumaryczna klasa czystości wód 2,93 = III klasa Weryfikacja klasy czystości ze względu na miano coli typu kałowego

23 8. LITERATURA Cyfrowa baza danych pokrycia terenu Polski - Corine Land Cover, 1990 Cyfrowa mapa podziału hydrograficznego Polski (MPHP) Dane Instytutu Rybactwa Śródlądowego (IRŚ) w Olsztynie, 1962, Karta i plan batymetryczny jeziora Słupowskiego Gołębiewski J., Konarska E., 1980, Ocena stanu czystości jezior w zlewni Krówki na podstawie badań przeprowadzonych w latach , Wojewódzki Ośrodek Badań i Kontroli Środowiska, Bydgoszcz Goszczyński J., Jutrowska E., 1999, Stan czystości jeziora Słupowskiego w 1998 roku, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, Bydgoszcz Kondracki J., 2002, Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Kudelska D., Cydzik D., Soszka H., 1994, Wytyczne Monitoringu podstawowego jezior, Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska, Warszawa Listkowska H., 1988, Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski arkusz Koronowo, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1 : , 1988, Akademia Górniczo-Hutnicza Instytut hydrogeologi i geologii, Kraków Ocena zasobów jezior województwa bydgoskiego cz.iii katalog jezior, zlewnie rzek od Drwęcy do Brdy i Brdy, 1990, Burtymowicz K. i inni, IMGW, Słupsk 24