INFORMACJA O STANIE CZYSTOŚCI WÓD JEZIORA CEKCYŃSKIEGO WIELKIEGO I JEZIORA DRZYCIMSKIEGO NA PODSTAWIE BADAŃ MONITORINGOWYCH W 2005 ROKU

Transkrypt

1

2 2 INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA WOJEWÓDZKI INSPEKTORAT OCHRONY ŚRODOWISKA W BYDGOSZCZY INFORMACJA O STANIE CZYSTOŚCI WÓD JEZIORA CEKCYŃSKIEGO WIELKIEGO I JEZIORA DRZYCIMSKIEGO NA PODSTAWIE BADAŃ MONITORINGOWYCH W 2005 ROKU opracowanie: Jakub Makarewicz Copyright 2006 by WIOS Bydgoszcz Bydgoszcz 2006

3 3 1. CHARAKTERYSTYKA GEOGRAFICZNA ZLEWNI RZEKI SZUMIONKI POŁOśENIE JEZIORA I GRANICE ZLEWNI SIEĆ HYDROGRAFICZNA ZARYS BUDOWY GEOLOGICZNEJ ZLEWNI I WARUNKI GLEBOWE UśYTKOWANIE JEZIOR I ICH ZLEWNI PODATNOŚĆ JEZIORA NA DEGRADACJĘ WARUNKI METEOROLOGICZNE CHARAKTERYSTYKA JAKOŚCI WÓD JEZIORA CEKCYŃSKIEGO WIELKIEGO W 2005 ROKU STANOWISKA POMIAROWO-KONTROLNE STAN CZYSTOŚCI DOPŁYWÓW STAN CZYSTOŚCI WÓD JEZIORA CHARAKTERYSTYKA BIOLOGICZNA OGÓLNA OCENA STAN CZYSTOŚCI JEZIORA CEKCYŃSKIEGO WIELKIEGO SKŁAD CHEMICZNY OSADÓW DENNYCH ZMIENNOŚĆ JAKOŚCI WÓD JEZIORA W LATACH PODSUMOWANIE OCENY STANU JAKOŚCI WÓD JEZIORA CEKCYŃSKIEGO WIELKIEGO CHARAKTERYSTYKA JAKOŚCI WÓD JEZIORA DRZYCIMSKIEGO W 2005 ROKU STANOWISKA POMIAROWO-KONTROLNE STAN CZYSTOŚCI DOPŁYWÓW STAN CZYSTOŚCI WÓD JEZIORA CHARAKTERYSTYKA BIOLOGICZNA OGÓLNA OCENA STAN CZYSTOŚCI JEZIORA DRZYCIMSKIEGO SKŁAD CHEMICZNY OSADÓW DENNYCH PODSUMOWANIE OCENY STANU JAKOŚCI WÓD JEZIORA DRZYCIMSKIEGO SPIS LITERATURY... 27

4 4 1. CHARAKTERYSTYKA KA GEOGRAFICZNA ZLEWNI RZEKI SZUMIONKI 1.1 POŁOśENIE JEZIORA I GRANICE ZLEWNI Jezioro Cekcyńskie Wielkie i Jezioro Drzycimskie połoŝone są w środkowym biegu rzeki Szumionki. Zlewnia całkowita jezior obejmuje znaczną część zlewni Szumionki w jej górnym i środkowym biegu. Jest to obszar mezoregionów: Wysoczyzny Świeckiej i Borów Tucholskich, obu naleŝących do makroregionu Pojezierza Południowopomorskiego (Kondracki, 2002). Oba opisywane jeziora połoŝone są jedno po drugim w rynnie glacjalnej o przebiegu N-S. Rynna ta przecina fragment Wysoczyzny Świeckiej, która stanowi w tym miejscu wyspę pośród otaczających ją powierzchni sandru Borów Tucholskich. Pod względem administracyjnym jeziora połoŝone są na terenie gminy Cekcyn w powiecie tucholskim, około 5 km na wschód od Tucholi. Ochrona prawna terenów zlewni jest zróŝnicowana. Jeziora leŝą w obrębie otuliny Tucholskiego Parku Krajobrazowego. Jedynie niewielka część ich zlewni całkowitej znalazła się w granicach parku. Natomiast praktycznie cała zlewnia Szumionki wraz z jeziorami naleŝy do Śliwickiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Jednocześnie opisywany obszar ujęty został w rejestrach listy Shadow Natura 2000 wśród obszarów wyznaczanych w ramach dyrektywy ptasiej. Jeziora posiadają lokalne znaczenie jako obiekty rekreacyjne w rejonie tucholskim. O ich walorach decyduje głównie połoŝenie i wielkość, sprzyjająca róŝnym rodzajom aktywności wodnej. Ryc.1. PołoŜenie jezior Cekcyńskiego Wielkiego i Drzycimskiego na tle regionalizacji fizyczno-geograficznej (Kondracki, 2002)

5 5 1.2 SIEĆ HYDROGRAFICZNA Zlewnię całkowitą rzeki Szumionki, której powierzchnia wynosi 61,5 km 2 (MPHP, 2005), ograniczają działy wodne: od północy działy III i IV rzędu ze zlewnią Rakówki i Rudej, od wschodu II rzędu z Wdą, a od południa III i IV rzędu ze zlewniami jezior połoŝonych na ciągu Bysławskiej Strugi. Szumionka w górnym odcinku wypływa z systemu rowów melioracyjnych. Odcinek jeziorny rozpoczyna się w rynnie polodowcowej od jeziora Główka (Cekcyńskie Małe), skąd rzeka przepływa do jeziora Cekcyńskiego i Drzycimskiego, po czym wpada do jeziora Miały i Dziuki. Dolny bieg ma około 3 km długości i kończy się lewostronnym ujściem do Brdy. Szumionka powyŝej jezior funkcjonuje jako rów melioracyjny zbierający wody z drenów zlokalizowanych w rolniczo leśnej części zlewni. ReŜim tego cieku moŝna określić jako śnieŝnodeszczowy, gdyŝ jego funkcjonowanie związane jest głównie z okresem wiosennych roztopów. Przed ujściem do jeziora Cekcyńskiego przepływa przez równiną biogeniczną połoŝoną wśród luźno rozrzuconych zabudowań Cekcyna. Wahania stanu wody w jeziorze wykazują umiarkowaną amplitudę, co wynika z moŝliwości naturalnego odpływu z jeziora, nieregulowanego urządzeniami technicznymi. Niemniej jednak stany obserwowane wiosną i latem oraz utrzymanie wielkości przepływu Szumionki na zbliŝonym poziomie w obu porach roku, sugerują wysoki udział składowej podziemnej w kształtowaniu zasobów wodnych jezior i rzeki. Odwodnienie jezior następuje w kierunku południowym. Koryto odpływu ma charakter naturalny i jest tylko nieznacznie przekształcone poprzez wycinkę drzew. Szerokość koryta rzeki jest zmienna w zakresie kilku metrów. Przepływ zarejestrowany został w czasie obu serii pomiarowych i kształtował się na poziomie od 80 do 100 l/s. Podczas serii pomiarowej 1996 roku zaobserwowano nieco niŝsze wartości przepływów. Pozostałe kilka cieków w zlewni bezpośredniej stanowią przede wszystkim niewielkie rowy melioracyjne. Cieki te mają w większości charakter epizodyczny i funkcjonują głównie w okresie wzmoŝonych opadów. 1.3 ZARYS BUDOWY GEOLOGICZNEJ ZLEWNI I WARUNKI GLEBOWE Jeziora otacza wysoczyzna morenowa, wznosząca się przeciętnie na wysokość m n.p.m. i fragmenty powierzchni sandru Borów Tucholskich. Kulminacyjne wzniesienie 114,7 m n.p.m. zlokalizowane jest przy zachodnim brzegu Jeziora Cekcyńskiego Wielkiego (zdjęcie na stronie tytułowej wykonane z tego wzniesienia). NajniŜej (99 m n.p.m.) połoŝony jest obszar bezpośrednio przylegający do jeziora w dnach dolinek przy zachodnim brzegu oraz obszar ujścia Szumionki z Jeziora Drzycimskiego. Obszar wysoczyzny to tereny moreny dennej falistej. Rynna jezior odznacza się głębokim wcięciem w powierzchnię wysoczyzny. Wartości spadków zboczy rynny przekraczają tu 12. Na pozostałych terenach spadki są niewielkie. PrzewaŜająca część strefy brzegowej wykształcona jest w postaci klifu z platformą abrazyjną pełniącą rolę strefy litoralnej. Na powierzchni zlewni obu opisywanych jezior pojawiają się utwory o zmiennej charakterystyce granulometrycznej. Na północy występują gliny zwałowe, spiaszczone z wkładkami ilastymi. Na południu pojawiają się licznie piaski fluwioglacjalne ze śladami dawnego odpływu postglacjalnego, zaliczane do sandru Borów Tucholskich. We wschodniej części zlewni występują utwory drobniejsze, glacjalne i zastoiskowe, o parametrach filtracyjnych znacznie słabszych od wspomnianych wcześniej piasków. Bezpośrednie otoczenie jeziora stanowią piaski, iły i mułki

6 6 limniczne. W zboczu rynny stwierdzono występowanie kredy jeziornej na wysokości 4-5 m powyŝej współczesnego zwierciadła wody. Świadczy to o wyraźnym obniŝeniu zwierciadła w czasie trwania holocenu. Ryc. 2. Schemat sieci hydrograficznej zlewni całkowitej jezior Cekcyńskiego i Drzycimskiego oraz rzeki Szumionki (Mapa Podziału Hydrograficznego Polski) Analiza archiwalnych wierceń wskazuje na nieznaczny udział utworów wodonośnych w budowie obszaru zlewni. Wiercenia dokumentują iŝ opisane wyŝej powierzchniowe utwory czwartorzędowe podścielone są kilkumetrowej miąŝszości osadami glin szarych, pod którymi ponownie pojawiają się utwory piaszczyste. Wody obu opisywanych jezior posiadają drenujący charakter w stosunku do wód podziemnych znajdujących się w obrębie zlewni. W obrębie zlewni całkowitej rzeki Szumionki wyznaczone zostały obszary występowania gleb, o przydatności rolniczej w kompleksie Ŝytnim dobrym, średnim i słabym. W ramach tych kompleksów występują gleby pseudobielicowe i piaskowe róŝnych typów (bielicowe, bielice, płowe) oraz gleby brunatne właściwe kwaśne. Większość gleb na obszarach zainwestowanych przekształcona została w wyniku prowadzonej działalności rolnej. Na obszarach leśnych zachowały się kompleksy gleb leśnych. W pobliŝu brzegów jezior w dnie rynny polodowcowej pojawiają się poziomy torfowe, a nieco powyŝej nich oglejone poziomy murszowe.

7 7 2. UśYTKOWANIE JEZIOR I ICH ZLEWNI W zlewniach bezpośrednich opisywanych jezior dominuje rolnicze uŝytkowanie terenu. W zlewni całkowitej wyróŝnia się natomiast znaczny odsetek powierzchni leśnych i łąkowych, które uzyskują przewagę nad gruntami ornymi. Głównymi czynnikami determinującymi współczesne wykorzystanie terenów jest budowa geologiczna i ukształtowanie terenu. Lokalizacja współczesnych terenów naturalnej roślinności wiąŝe się ze znacznymi spadkami terenu na zboczach rynny, występowaniem słabych, spiaszczonych gleb oraz z zwierciadłem wód podziemnych, występującym na niewielkiej głębokości. Słabe warunki glebowe w okolicy Drzycimia były przyczyną pozostawienia lasów w tym okolicy. Istniejąca zabudowa w okolicy Cekcyna posiada uwarunkowania historyczne związane z rybołówstwem i uprawą gleb wykształconych na gruntach gliniastych. Obecnie wzrasta znaczenie zabudowy rezydencjalnej, szczególnie w Cekcynku (przy drodze do Tucholi). Tab. 1. Struktura uŝytkowania zlewni jeziora Cekcyńskiego Wielkiego WYSZCZEGÓLNIENIE ZLEWNIA BEZPOŚREDNIA ZLEWNIA CAŁKOWITA km 2 % km 2 % lasy 2,60 30,0 19,95 42,8 uŝytki zielone 0,25 2,8 3,45 7,4 wody - - 2,12 4,5 grunty orne 5,32 61,5 19,19 41,2 inne 0,48 5,7 1,89 4,1 ogółem 8,65 100,0 46,60 100,0 źródło: Burymowicz K., Lamparska A., Rekowska J., Wilamski J., 1990, Ocena zasobów wodnych jezior województwa bydgoskiego, IMGW, Słupsk, zmodyfikowane Tab. 2. Struktura uŝytkowania zlewni jeziora Drzycimskiego WYSZCZEGÓ ZCZEGÓLNIENIE ZLEWNIA BEZPOŚREDNIA ZLEWNIA CAŁKOWITA km 2 % km 2 % lasy 0,56 21,6 20,55 41,3 uŝytki zielone 0,06 2,3 3,51 7,1 wody - - 2,55 5,1 grunty orne 1,88 72,5 21,11 42,5 inne 0,09 0,1 1,98 4,0 ogółem 2,59 100,0 49,7 100,0 źródło: Burymowicz K., Lamparska A., Rekowska J., Wilamski J., 1990, Ocena zasobów wodnych jezior województwa bydgoskiego, IMGW, Słupsk, zmodyfikowane Zlewnie bezpośrednie opisywanych jezior stanowią niewielki procent powierzchni zlewni całkowitych. Ma to istotne znaczenie dla osłabienia ewentualnych negatywnych oddziaływań antropogenicznych. W zlewniach bezpośrednich opisywanych jezior nie zarejestrowano punktowych źródeł zanieczyszczeń. Gospodarka ściekowa terenów zabudowanych zorganizowana jest w oparciu o sieć kanalizacyjną podłączoną do oczyszczalni w Tucholi. Oczyszczalnia zrzucająca ścieki z Cekcyna do jeziora Główka została zlikwidowana. RównieŜ infrastruktura wypoczynkowo-letniskowa w otoczeniu zbiornika jest słabo rozwinięta. W Cekcynie funkcjonuje jedno zorganizowane kąpielisko z wypoŝyczalnią sprzętu pływającego. Niedaleko południowej części jeziora, w odległości kilkuset metrów znajduje się niewielkie pole biwakowe. Zabudowa letniskowa ograniczona jest do kilku domków nierównomiernie zlokalizowanych wokół jezior.

8 8 Stresory wpływające na jakość wód jezior, związane są przede wszystkim z: - Presją rolnictwa jest to główny kierunek oddziaływania na środowisko wodne w rejonie jeziora Cekcyńskiego i Drzycimskiego. Wody drenowane z pól mogą docierać do jeziora za pośrednictwem Szumionki oraz w wyniku zachodzenia procesów migracji związków biogennych ze zboczy wysoczyzny. Oddziaływanie to ograniczają jednak powierzchnie zadrzewione, które spełniają buforującą rolę oraz jezioro Główka, pełniące rolę odstojnika. - Presja ze strony terenów zabudowanych ze względu na gospodarkę ściekową na terenach wiejskich częściowo opartą o zbiorniki bezodpływowe. - W pobliŝu jeziora znajduje się kilka gospodarstw rolnych, w których prowadzona jest produkcja zwierzęca w niewielkiej skali. Powstały obornik wykorzystywany jest na areale pobliskich pól. Ścieki z zabudowań gromadzone są w szambach. - W ostatnich latach wzrasta zaludnienie terenów w pobliŝu Cekcynka. Wzrost zaludnienia moŝe stanowić zagroŝenie w perspektywie kilkuletniej poprzez wzrost ilości wytwarzanych zanieczyszczeń i odpadów. Konieczne jest równoległe rozwijanie sieci połączeń kanalizacyjnych wraz z rozwojem terenów zabudowanych oraz zapobieganie niezorganizowanej penetracji brzegów. Jezioro wykorzystywane jest rybacko przez Polski Związek Wędkarski. Związek nie prowadzi odłowów kontrolnych. Wędkarze odławiają najczęściej takie gatunki jak: leszcz, okoń, płoć i karaś. Co roku wody jeziora zarybiane są gatunkami drapieŝnymi. Ryc. 3. Zagospodarowanie i granice zlewni bezpośredniej jezior Cekcyńskiego Wielkiego i Drzycimskiego

9 9 3. PODATNOŚĆ JEZIORA NA DEGRADACJĘ Ocenę podatności jezior na degradację, wykonaną na podstawie Systemu Oceny Jakości Jezior (Kudelska, Cydzik, Soszka, 1991), przedstawia tab. 3 i tab. 4. Tab. 3. Ocena podatności Jeziora Cekcyńskiego Wielkiego na degradację WSKAŹNIK WARTOŚĆ WSKAŹNIKA PUNKTACJA głęboko bokość średnia [m] V jeziora / L jeziora [objętość misy/długość linii brzegowej] stratyfikacja wód [%] P dna czynnego / V epilimnionu [powierzchnia dna czynnego /objętość epilimnionu] wymiana wody w roku* [%] współczynnik Schindlera [powierzchnia zlewni całkowitej + powierzchnia jeziora/objętość jeziora] sposób zagospodarowania zlewni bezpośredniej 9,9 2 1, ,8 1 0, ,9 2 przewaga pól uprawnych 3 wynik punktacji 2,00 sumaryczna kategoria podatności jeziora II kategoria podatności na degradację *- Burymowicz K., Lamparska A., Rekowska J., Wilamski J., 1990, Ocena zasobów wodnych jezior województwa bydgoskiego, IMGW, Słupsk Tab. 4. Ocena podatności Jeziora Drzycimskiego na degradację WSKAŹNIK WARTOŚĆ WSKAŹNIKA PUNKTACJA głęboko bokość średnia [m] V jeziora / L jeziora [objętość misy/długość linii brzegowej] stratyfikacja wód [%] P dna czynnego / V epilimnionu [powierzchnia dna czynnego /objętość epilimnionu] wymiana wody w roku* [%] współczynnik Schindlera [powierzchnia zlewni całkowitej + powierzchnia jeziora/objętość jeziora] sposób zagospodarowania a zlewni bezpośredniej 9,8 2 1, ,8 2 0, ,0 3 przewaga pól uprawnych 3 wynik punktacji 2,43 sumaryczna kategoria podatności jeziora II kategoria podatności na degradację *- Burymowicz K., Lamparska A., Rekowska J., Wilamski J., 1990, Ocena zasobów wodnych jezior województwa bydgoskiego, IMGW, Słupsk Przedstawiona analiza wskazuje na umiarkowanie zadowalającą II kategorię podatności Jeziora Cekcyńskiego i Jeziora Drzycimskiego na degradację. Wynika ona głównie z parametrów morfometrycznych i zlewniowych obu akwenów. WaŜną rolę w odporności na wpływy z zewnątrz odgrywa morfometria misy. Znaczna głębokość maksymalna obu zbiorników pozwala na wykształcenie się pełnej stratyfikacji termiczno-tlenowej. Morfometria sprawia równieŝ, Ŝe stosunek dna czynnego do pojemności epilimnionu osiąga korzystne wartości. Kształt misy powoduje równieŝ

10 10 wysoką wartość wskaźnika rozwinięcia linii brzegowej. Stąd waga, jaką posiada zagospodarowanie bezpośredniej zlewni jeziora i jego brzegów dla dalszej ochrony jeziora przed zanieczyszczeniami. Przy ocenie podatności na degradację naleŝy takŝe uwzględnić połoŝenie jezior w systemie hydrograficznym. Jeziora umiejscowione są jako drugie i trzecie w biegu Szumionki, dzięki czemu buforowane są przez jezioro Główka. Stanowi ono reaktor biologiczny, w którym znaczna cześć zanieczyszczeń docierających ze zlewni całkowitej ulega przeobraŝeniu. 4. WARUNKI METEOROLOGICZNE Według klasyfikacji termicznej H. Lorens, rok 2005 naleŝał do lat normalnych pod względem termicznym. Miesiące styczeń-marzec naleŝały do miesięcy lekko chłodnych i chłodnych, kwiecień był lekko ciepły zaś maj i czerwiec naleŝały do normalnych. Od lipca do końca roku panowały na przemian miesiące normalne, lekko ciepłe. Zejście lodów z opisywanego jeziora nastąpiło pod koniec marca. Średnia temperatura w roku wyniosła 8,5 0 C co jest o 0,6 0 C więcej od średniej wieloletniej (IMGW, 2006) Roczna suma opadów sprawiła, Ŝe rok 2005 był zaliczany do lat normalnych (wg. Kaczorowskiej). Miesiące pierwszego półrocza naleŝały do ponad przeciętnie wilgotnych, zaś w drugim półroczu pojawiały się miesiące skrajnie suche (październik). W kwietniu sumy opadów znacznie wykraczały ponad normę. Obszary województwa kujawsko-pomorskiego naleŝały do obszarów deficytowych opadowo w skali rocznej. NajwyŜsze sumy opadów były efektem deszczy nawalnych. Natomiast stany wody na głównych rzekach Polski kształtowały się na poziomie stref wody wysokiej i średniej (IMGW, 2006). Okres badań wód jeziora w sezonie wiosennym poprzedzała pogoda słoneczna ze słabym wiatrem z kierunków północno-zachodnich. Wiatrom tym towarzyszyło słabe zachmurzenie składające się głównie z chmur typu stratocumulus. Wraz z początkiem kwietnia rozpoczął się okres ocieplenia. W tym czasie wykonano wiosenną serię pomiarową. W sezonie wiosennym w dniu badań panowała słoneczna, bezwietrzna i ciepła pogoda, która utrzymywała się od kilku wcześniejszych dni. Temperatura powietrza wynosiła maksymalnie 10 0 C. W okresie badań letnich, zanotowano znaczne prędkości wiatru z kierunku południowego-zachodniego i niewielki wzrost zachmurzenia typu konwekcyjnego. Dzień wykonywania pomiarów i pobierania próbek był w miarę ciepły, jednak dni poprzedzające serię badawczą charakteryzowały się niskimi temperaturami i silnym wiatrem.

11 11 5. CHARAKTERYSTYKA JAKOŚCI WÓD JEZIORA CEKCYŃSKIEGO WIELKIEGO W 2005 ROKU 5.1. STANOWISKA POMIAROWO-KONTROLNE W 2005 roku jezioro Cekcyńskie badane było na trzech stanowiskach pomiarowo-kontrolnych. Punkty te zlokalizowany były w północnym, centralnym i południowym głęboczku (ryc. 4). Badaniom podano takŝe dopływ oraz odpływ, które funkcjonowały całorocznie. Badania wykonano w podstawowym zakresie analiz. W związku z dymiktycznym charakterem jeziora, badania jakości prowadzono w przypowierzchniowej i naddennej warstwie wody. Ryc. 4. Lokalizacja punktów pomiarowo-kontrolnych na tle planu batymetrycznego Jeziora Cekcyńskiego Wielkiego (wg. IRŚ Olsztyn)

12 STAN CZYSTOŚCI CI DOPŁYWÓW Wody na stanowisku ppk 21 (dopływ) pozostawały pod wpływem warunków panujących w jeziorze Główka, na co wskazywały znaczne ilości wprowadzanej materii ograniczanej trudnorozkładalnej, przy jednoczesnej niewielkiej zasobności w substancje biogenne. Jezioro to spowodowało wyrównanie przepływu wody w rzece, a substancje odŝywcze wbudowywane zostały w struktury komórkowe roślinności. Parametrem świadczącym o sanitarnej czystości cieku było miano coli typu fekalnego, które nie budziło zastrzeŝeń. Stan fizyczno-chemiczny wód dopływających do jeziora wiosną i latem był porównywalny. Wody na stanowisku ppk 31 (odpływ) pozostawały pod wpływem warunków panujących w powierzchniowej warstwie wód jeziora, na co wskazywały zbliŝone wartości przewodnictwa elektrolitycznego w wodzie jeziora i w wodzie odpływu. Jezioro modeluje parametry jakościowe odpływu w zakresie ilości materii organicznej oraz substancji biogennych. Wysokie stęŝenia zanotowano w przypadku tlenu, który był wynikiem intensywnej fotosyntezy. Zjawisko to widoczne było szczególnie wyraźne w okresie letnim STAN CZYSTOŚCI CI WÓD JEZIORA WARUNKI TERMICZNO-TLENOWE W czasie badań wiosennych wykonywanych w drugiej połowie kwietnia natrafiono na fazę ustępującej homotermii. Temperatura przy powierzchni w centralnej części jeziora wynosiła około 9,0 0 C a przy dnie 5,2 0 C. StęŜenie tlenu rozpuszczonego wykazywało pełne nasycenie w całym słupie wody. W sezonie letnim wykształciła się stratyfikacja, która zaznaczyła się zróŝnicowaniem temperatury oraz stęŝenia tlenu w wodzie w profilu głębokościowym jeziora. Silne wiatry i obniŝenie temperatury powietrza w okresie poprzedzającym dzień wykonywania badań przyczyniły się do dokładnego wymieszania wód w obrębie epilimnionu, co objawiło się wyjątkowo wyrównanymi temperaturami do głębokości ponad 5,0 m. W warstwie naddennej stwierdzono spadek stęŝenia tlenu, który eliminował ichtiofaunę z tej strefy. Profile termiczno-tlenowe z okresu stagnacji letniej przedstawiają ryc. 5, 6 i 7. MATERIA ORGANICZNA Analizy laboratoryjne pobranych latem próbek wykazały niewielkie ilości materii organicznej łatworozkładalnej i trudnorozkładalnej w warstwie przypowierzchniowej. Świadczy to o znikomym wpływie wód Szumionki zasobnych w tego rodzaju substancje, na wody jeziora, gdyŝ prawdopodobnie ulegają one sedymentacji lub ze względu na róŝnice w termice wody rzeki i jeziora są wnoszone poniŝej epilimnionu.

13 Ryc. 5. Profil termiczno-tlenowy z ppk 01 w czasie stratyfikacji letniej w 2005 roku 13

14 Ryc. 6. Profil termiczno-tlenowy z ppk 02 w czasie stratyfikacji letniej w 2005 roku 14

15 Ryc. 7. Profil termiczno-tlenowy z ppk 03 w czasie stratyfikacji letniej w 2005 roku 15

16 16 SUBSTANCJE BIOGENNE StęŜenie fosforanów w wodzie jeziora w okresie wiosennym wyniosło 0,018 mgp/dm 3, co odpowiada normom czystości wód w zakresie I klasy. W całym sezonie badawczym stwierdzono wystąpienie fosforu ogólnego na poziomie II kasy czystości, co generalnie moŝe wynikać z zawartości tego pierwiastka w strukturach komórkowych glonów. Sole azotowe w czasie badań występowały wodzie przy powierzchni w stęŝeniach kwalifikujących je jako bardzo niskie. Ogólna pula azotu pozostawała na niskim poziomie I klasy czystości. Odmienny stan prezentowały wody w warstwie naddennej. Z uwagi na wyczerpanie zapasów tlenu doszło do beztlenowej przemiany materii organicznej, a w takich warunkach azot przechodzi w formę amonową. Dodatkowo z osadów dennych uwalniane są pewne ilości fosforu w formach łatwo przyswajalnych dla organizmów Ŝywych. Z tego względu doszło od kumulacji jonów w ilościach nie odpowiadających ustanowionym normom. PRZEZROCZYSTOŚĆ WODY Parametr przezroczystości wody, określony standardową metodą badania głębokości widzialności krąŝka Secchiego, pozostawał na umiarkowanie niskim poziomie przez cały rok. Wiosną rejestrowano od 1,6 do 2,0 m, zaś latem od 1,5 do 1,9 m przezroczystości wody. Oznacza to, Ŝe nieznaczna część objętości wód jeziora znajdowała się w strefie fotycznej, ale jednocześnie niemal cała powierzchnia litoralu była oświetlona, co sprzyja kolonizacji dna przez makrofity. SUBSTANCJE MINERALNE Wartości przewodnictwa elektrolitycznego na poziomie nie odpowiadającym normom. Uzyskane wartości znajdują się jednak tuŝ poniŝej progu III klasy. Biorąc jednak pod uwagę charakter większości jezior na NiŜu Polskim i głównie rolnicze zagospodarowanie ich zlewni, naleŝy stwierdzić, Ŝe wartości konduktancji stwierdzone w jeziorze Cekcyńskim świadczą o aktualnie umiarkowanym wpływie zlewni na jakość wód jeziora CHARAKTERYSTYKA BIOLOGICZNA STAN SANITARNY Ilość bakterii Escherichia coli w punkcie badawczym na jeziorze w okresie całego roku nie wzbudziła najmniejszych zastrzeŝeń i pozostawała na bardzo dobrym, I-klasowym poziomie. CHLOROFIL A Badania chlorofilu a w wodach jeziora wykazały koncentracje odpowiadające normom w zakresie III klasy w czasie obu sezonów badawczych. Wiosenne badania wykazały średnie stęŝenie około 27 mg/m 3, zaś latem oznaczyło się ono do średnio 15 mg chlorofilu na m 3. Średnia roczna wartość tego parametru wynosiła ostatecznie 21,6 mg/m 3, co daje III klasę czystości. Wartości suchej masy sestonu naleŝały do II klasy. Podkreślić naleŝy, Ŝe mniejsze stęŝenie chlorofilu, które wskazuje na niŝszą ilość komórek fitoplanktonu, stwierdzono w pełni sezonu wegetacyjnego.

17 17 TAKSONOMIA GLONÓW Wiosną w skład fitoplanktonu wchodziły głównie okrzemki. Maksymalnie 9 z 12 oznaczonych gatunków naleŝało do tego taksonu. Liczebność 3 pozostałych grup wynosiła zaledwie 3-6% populacji fitoplanktonu. Wśród okrzemek najliczniej reprezentowane były gatunki: Cyclotella glomerata i Stephanodiscus hantzschii. Maksimum liczebności (6700 tys. kom./l) stwierdzono w głęboczku północnym. W południowym głęboczku całkowita liczebność oraz liczebność dominujących gatunków była 3 krotnie niŝsza niŝ w głęboczku północnym. Latem ilość i skład gatunkowy fitoplanktonu był jeszcze bardziej zróŝnicowany. Tym razem najwyŝszą liczebność stwierdzono w głęboczku południowym tys. kom./l. Pod względem liczebności wyodrębnił się dominujący gatunek Oscilria ssp. naleŝący do sinic. MAKROFITY Litoral jeziora Cekcyńskiego porastają zbiorowiska makrofitów wynurzonych. Zbiorowiska te budują głównie tatarak i pałka wodna. Gatunki o liściach pływających pojawiają się w północnej i południowej części jeziora. Zbiorowiska występują nieciągle, a ich występowanie uzaleŝnione jest głównie od morfologii dna. Dodatkowym czynnikiem ograniczającym zasięg występowania makrolitów jest falowanie, które aktywnie kształtuje współczesne brzegi jeziora. Ryc. 8. Zestawienie analizy ilościowej i jakościowej fitoplanktonu w Jeziorze Cekcyńskim Wielkim w sezonie wiosennym i letnim w 2005 roku

18 OGÓLNA OCENA STAN CZYSTOŚCI CI JEZIORA CEKCYŃSKIEGO WIELKIEGO Tab. 5. Ocena stanu czystości Jeziora Cekcyńskiego Wielkiego w 2005 roku (Kudelska, Cydzik, Soszka, 1994) WSKAŹNIK Średnie nasycenie hypolimnionu tlenem mg O2/l ChZT Cr BZT5 BZT5 fosforany fosforany fosfor całkowity fosfor całkowity azot mineralny azot amonowy azot całkowity mg O2/l mg O2/l mg O2/l mg P/l mg P/l mg P/l mg P/l mg N/l mg N/l mg N/l przewodność elektrolityczna µs/cm chlorofil a sucha masa sestonu widzialność krąŝ ąŝka Secchiego miano Coli typu kałowego mg/m 3 mg/l m OKRES I MIEJSCE POBORU PRÓBEK PPK 01 Głęboczek północny PPK 02 Głęboczek centralny PPK 03 Głęboczek południowy WARTOŚĆ ŚREDNIA OCENA PUNKTACJA nad dnem 0,8 0,8 0,8 0,8 4 pod powierzchnią 17,3 21,6 21,6 20,2 2 pod powierzchnią 1,8 1,8 2,0 1,9 1 nad dnem 3,8 3,0 2,6 3,1 2 wiosna pod powierzchnią 0,031 0,013 0,010 0,018 1 nad dnem 0,340 0,300 0,320 0,320 4 nad dnem 0,450 0,350 0,350 0,383 3 wiosna i pod powierzchnią 0,061 0,070 0,073 0,068 2 wiosna pod powierzchnią 0,14 0,04 0,05 0,08 1 nad dnem 2,67 1,15 1,10 1,64 3 wiosna i pod powierzchnią 0,72 0,67 0,67 0,69 1 wiosna pod powierzchnią wiosna i pod powierzchnią 17,0 27,2 20,5 21,6 3 wiosna i pod powierzchnią 5,0 5,1 5,6 5,2 2 wiosna i Wynik punktacji i sumaryczna klasa czystości ci wód 2,0 1,6 1,7 1,8 3 wiosna i pod pow. i nad dnem 4,0 4,0 4,0 4,0 1 2,40 = II klasa 5.6. SKŁAD CHEMICZNY OSADÓW DENNYCH Analiza uśrednionej próby osadów dennych wykazała, Ŝe w osadach Jeziora Cekcyńskim występują niskie zawartości większości metali cięŝkich. StęŜenia mieściły się w przy górnej granicy I klasy wg klasyfikacji Bojakowskiej i Sokołowskiej (1996) (tab. 4). Wartości tłowe zanotowane zostały w przypadku nielicznych z badanych pierwiastków. MoŜna zatem stwierdzić, Ŝe osady są wolne od zanieczyszczenia pochodzącego ze źródeł antropogenicznych. Tab. 6. Zawartość metali cięŝkich i niektórych pierwiastków w osadach dennych Jeziora Cekcyńskiego w 2005 roku (wg PIG) tło geochemiczne I klasa II kasa III klasa Ag As Ba Cd Co Cr Cu Hg Mn Ni Pb Sr V Zn Fe Ca Mg P S TOC J. Cekcyńskie [ppm] [%] < 0,5 < 5 51 < 0, , ,99 22,15 0,20 0,11 1,03 8,73

19 ZMIENNOŚĆ JAKOŚCI WÓD JEZIORA W LATACH Badania przeprowadzone w 1996 roku oraz ostatni cykl badawczy jednoznacznie wskazują, Ŝe jezioro nie uległo znacznym przekształceniom chemizmu i trofii wód i nadal prezentuje stan opdowiadający II klasie czystości (tab. 5). Stan taki pozwala na stwierdzenie, Ŝe utrzymuje się ono na stałym, stosunkowo korzystnym poziomie troficznym. Wahania poszczególnych parametrów w opisywanym okresie są nieznaczne i wynikają głównie z warunków panujących w czasie badań oraz z nasilenia naturalnych procesów związanych ze spływem powierzchniowym, odpływem wód roztopowych, usłonecznieniem, wysokością zwierciadła wody w jeziorze, czy cyklami rozwojowymi fitoplanktonu. Biorąc pod uwagę analizowane lata badań i obserwacji tego obiektu moŝna stwierdzić, Ŝe stabilość stanu jest efektem zmian w gospodarce prowadzonej w zlewni jeziora Tab. 7. Zmienność wartości wskaźników czystości Jeziora WSKAŹNIK OKRES I MIEJSCE POBORU PRÓBEK wartość uśredniona wartość uśredniona TENDENCJA ZMIAN Cekcyńskiego w latach 1996 i 2005 na podstawie badań WIOŚ w Bydgoszczy Średnie nasycenie hypolinmionu tlenem mg O2/l ChZT - Cr BZT5 BZT5 fosforany fosforany fosfor całkowity fosfor całkowity azot mineralny azot amonowy azot całkowity przewodność elektrol chlorofil a sucha masa sestonu mg O2/l mg O2/l mg O2/l mg P/l mg P/l mg P/l mg P/l mg N/l mg N/l mg N/l µs/cm mg/m 3 widzialność krąŝka Secchiego m mg/l 0,4 0,8 pod powierzchnią pod powierzchnią nad dnem wiosna pod powierzchnią nad dnem nad dnem wiosna i pod powierzchnią wiosna pod powierzchnią nad dnem wiosna i pod powierzchnią wiosna pod powierzchnią wiosna i pod powierzchnią wiosna i pod powierzchnią wiosna i SUMARYCZNA KLASA CZYSTOŚCI miano Coli typu kałowego wiosna i pod powierzchnią i nad dnem 18,0 20,2 2,3 1,9 2,3 3,1 0,016 0,018 0,306 0,320 0,358 0,383 0,070 0,068 0,06 0,08 0,57 1,64 0,74 0, ,7 21,6 7,5 5,2 1,4 1,8 2,27 II KLASA 2,40 II KLASA 0,4 4,0 zmiana pozytywna zmiana negatywna zmiana statystycznie nieistotna (poniŝej 10% wartości wskaźnika)

20 PODSUMOWANIE OCENY STANU JAKOŚCI WÓD JEZIORA CEKCYŃSKIEGO WIELKIEGO Jezioro Cekcyńskie Wielkie leŝy w obrębie zlewni rzeki Szumionki w północnej części województwa kujawsko-pomorskiego, na granicy Wysoczyzny Świeckiej i Borów Tucholskich. Jezioro ma misę rynnową. Zasilanie odbywa się poprzez Szumionkę i jest ono stosunkowo stabilne w ciągu roku, ze względu na intensywny drenaŝ wód podziemnych z okolicznych terenów zarówno w dolinie rzeki jak i rynnie jeziora. Wymiana wody w jeziorze odbywa się w ciągu mniej niŝ 1,5 roku. Akwen posiada stosunkowo niewielką powierzchnię zlewni bezpośredniej, która w około 30% porośnięta jest lasami. Zwarte powierzchnie leśne znajdują się w sąsiedztwie południowej części zbiornika. W zlewni nie zewidencjonowano punktowych źródeł zanieczyszczeń, które odprowadzałyby ścieki bezpośrednio do jeziora lub jego dopływów. Potencjalnym zagroŝeniem jakości wód jeziora jest działalność turystyczna i agrarna oraz wzrastające znaczenie rezydencjalne okolicznych terenów. Baza wypoczynkowa składa się z zorganizowanego kąpieliska oraz nielicznych domków letniskowych. Utrzymaniu dobrego stanu jeziora sprzyja średnia podatność na degradację, mieszcząca się w granicach II kategorii. Do sprzyjających czynników naleŝy sposób zagospodarowania zlewni bezpośredniej (tereny rolnicze wykorzystywane są ekstensywnie)oraz niewielki stopień wymiany wody w cyklu rocznym, a takŝe wąski litoral i znaczna głębokość maksymalna, pozwalająca na ukształtowanie się stratyfikacji. Do negatywnie oddziaływujących na jezioro moŝna zaliczyć przede wszystkim wskaźnik rozwinięcia linii brzegowej jeziora. Jezioro naleŝy do typu dymiktycznego. W szczycie stagnacji letniej stwierdzono odtlenienie hypolimnionu. Analizy pobranych próbek i pomiary terenowe wykazały, Ŝe pozytywnie spośród ocenianych parametrów moŝna było ocenić wartości BZT 5, ChZT-Cr oraz stęŝenia podstawowych substancji odŝywczych w epilimnionie jeziora - azotu ogólnego i fosforu ogólnego. Ponad dnem stęŝenia tych jonów osiągały wartości ponad normatywne. Fitoplankton powodował ograniczenie widzialności do około 1,5 do 2,0 m. Liczebność fitoplanktonu podczas wiosennej serii badań mieściła się w granicach 6500 tys. komórek/l. W większości były to okrzemki róŝnych gatunków. Latem następowało ograniczenie widzialności przy jednoczesnym spadku stęŝenia chlorofilu. Jest to efekt występowania sinic, które skupiają się w koloniach, mogących nawet przy niewielkiej liczebności skutecznie ograniczyć głębokość penetracji światła. Intensywny rozwój fitoplanktonu wiosną spowodowany był zasobnością w związku biogenne po okresie zimowym. W czasie lata dochodzi do uwalniania znacznych ilości biogenów w warunkach beztlenowych nad dnem, po czym w czasie homotermii jesiennej rozprowadzane są w całej objętości jeziora, zimą są magazynowane, by po ustąpieniu lodów posłuŝyć jako pokarm dla planktonu. Stąd teŝ wiosną zakwity fitoplanktonowe występują bardzo intensywnie. Ostatecznie jezioro zakwalifikowane zostało do umiarkowanie korzystnej II klasy czystości ci. Są to jeziora o średniej jakości, umiarkowanie podatne na wpływy zewnętrzne. Konieczna jest racjonalna gospodarka w zlewni jeziora, aby nie dopuścić do dalszego pogorszenia jakości wody. Opisane powyŝej czynniki i uwarunkowania decydują o trofii wód jeziora. Według proponowanych klasyfikacji Hilbricht-Ilkowskiej i Vollenweidera jezioro Cekcyńskie mieści się na pograniczu grup jezior mezo-eutroficznych i umiarkowanie eutroficznych. Uzyskane wyniki badań potwierdzają określony podczas ostatnich badań charakter jeziora. Jest to obiekt, który ma dobre parametry hydrologiczno-zlewniowe, jednak jego misa jest podatna na degradację. Zakładająca się co roku stratyfikacja jest zarówno mocną stroną rozpatrując podatność na degradację ale jednocześnie słabą ze względu na odtlenianie hipolimnionu, przyspieszającego procesy zasilania wtórnego jeziora. Jest to jednocześnie obiekt, który poza głównym dopływem w

21 21 zasadzie pozbawiony dopływu wód powierzchniowych ze zlewni. Procesy eutrofizacyjne są zatem w głównej mierze napędzane przez zasilanie wewnętrzne jeziora. Wiosenny wzrost koncentracji chlorofilu, mniejsza przezroczystość i większe stęŝenia związków biogennych wynikają zapewne z wymieszania wód po stagnacji zimowej a w miarę upływu roku, dochodzi do wyczerpania zapasów substancji pokarmowych w warstwie trofogenicznej. Stąd przez w sezonie letnim jezioro utrzymuje atrakcyjne dla rozwoju turystyki walory. 6. CHARAKTERYSTYKA JAKOŚCI WÓD JEZIORA DRZYCIMSKIEGO W 2005 ROKU 6.1. STANOWISKA POMIAROWO-KONTROLNE W 2005 roku jezioro Drzycimskie badane było na jednym stanowisku pomiarowo-kontrolnym. Punkt ten zlokalizowany był w centralnym głęboczku (ryc. 9). Badaniom podano takŝe w okresie wiosennym i letnim odpływ Szumionki, który funkcjonował całorocznie, zaś wody dopływające scharakteryzowano na podstawie wyników uzyskanych przy badaniach odpływu z jeziora Cekcyńskiego. Badania wykonano w podstawowym zakresie analiz w przypowierzchniowej i naddennej warstwie wody. Ryc. 9. Lokalizacja punktów pomiarowo-kontrolnych na tle planu batymetrycznego Jeziora Drzycimskiego (wg. IRŚ Olsztyn)

22 STAN CZYSTOŚCI CI DOPŁYWÓW Dopływ ppk 21 charakteryzują wyniki analiz z odpływu z jeziora Cekcyńskiego Wielkiego (ppk 31). Wody dopływające pozostawały pod wpływem warunków panujących w powierzchniowej warstwie wód jeziora, na co wskazywały zbliŝone wartości przewodnictwa elektrolitycznego w wodzie jeziora i w wodzie dopływu. Jezioro modeluje parametry jakościowe odpływu w zakresie ilości materii organicznej oraz substancji biogennych. Wysokie stęŝenia zanotowano w przypadku tlenu, który pochodzi w znacznej części z fotosyntezy fitoplanktonu. Wody odpływające z jeziora Drzycimskiego, podobnie jak wody w całej rzece na jej odcinku jeziornym, podlegały zmianom odpowiednim do skład zmian wody w jeziorze. Większość parametrów, w tym, takŝe parametry określające stęŝenia substancji odŝywczych, pozostawała na niskim poziomie, odpowiadającym I klasie czystości. Jedynie stęŝenia substancji trudnorozkładalnych wykazywało podwyŝszone wartości STAN CZYSTOŚCI CI WÓD JEZIORA WARUNKI TERMICZNO-TLENOWE W czasie badań wiosennych, wykonywanych w drugiej połowie kwietnia, natrafiono na fazę ustępującej homotermii. Temperatura przy powierzchni w centralnej części jeziora wynosiła około 9,2 0 C a przy dnie 4,6 0 C. StęŜenie tlenu rozpuszczonego wykazywało pełne nasycenie w całym słupie wody. W sezonie letnim zaznaczyła się stratyfikacja, która objawiała się zróŝnicowaniem temperatury oraz stęŝenia tlenu w wodzie w całym profilu głębokościowym jeziora. Silne wiatry i obniŝenie temperatury powietrza w okresie poprzedzającym dzień wykonywania badań przyczyniły się do wymieszania wód w obrębie epilimnionu, co objawiło się wyjątkowo wyrównanymi temperaturami do głębokości ponad 5,0 m. W strefie skoku termicznego zaznaczył się metalimniczny deficyt tlenowy zjawisko zuŝywania zapasów tlenu rozpuszczonego, dla potrzeb rozkładu sedymentującej materii organicznej, zawieszonej w wąskiej strefie zmiany gęstości wody. W warstwie naddennej stwierdzono spadek stęŝenia tlenu, który eliminował ichtiofaunę ze strefy hipolimnionu. Profil termiczno-tlenowy z okresu stagnacji letniej przedstawia ryc. 10.

23 23 Ryc. 5. Profil termiczno-tlenowy z ppk 01 w czasie stratyfikacji letniej w 2005 roku MATERIA ORGANICZNA Analizy laboratoryjne pobranych latem próbek wykazały niewielkie ilości materii organicznej łatwo i trudnorozkładalnej w warstwie przypowierzchniowej. Niskie wartości BZT 5 notowano równieŝ nad dnem.

24 24 SUBSTANCJE BIOGENNE W całym sezonie badawczym stwierdzono występowanie fosforanów i fosforu ogólnego na poziomie II kasy czystości. Sole azotowe w czasie badań występowały przy powierzchni wody w stęŝeniach generalnie kwalifikujących je jako bardzo niskie. Ogólna pula azotu pozostawała na niskim poziomie I klasy czystości. Odmienny stan posiadały wody w warstwie naddennej. Z uwagi na wyczerpanie zapasów tlenu, podobnie jak z jeziorze Cekcyńskim Wielkim, doszło do rozkładu beztlenowego materii organicznej. W takich warunkach azot przechodzi głównie w formę amonową, a z osadów dennych uwalniane są dodatkowe ilości fosforu w formach łatwo przyswajalnych dla organizmów Ŝywych. Z tego względu doszło od kumulacji obu jonów w ilościach nie odpowiadających ustanowionym normom. PRZEZROCZYSTOŚĆ WODY Parametr przezroczystości wody, określony standardową metodą badania głębokości widzialności krąŝka Secchiego, pozostawał na umiarkowanie niskim poziomie przez cały rok. Wiosną rejestrowano od 1,8 m, zaś latem 1,0 m przezroczystości wody. Oznacza to, Ŝe nieznaczna część objętości wód jeziora znajdowała się w strefie fotycznej. SUBSTANCJE MINERALNE W 2005 roku stwierdzono wartości przewodnictwa elektrolitycznego na poziomie nie odpowiadającym normom. Uzyskane wartości znajdują się jednak tuŝ poniŝej progu III klasy CHARAKTERYSTYKA KA BIOLOGICZNA STAN SANITARNY Ilość bakterii Escherichia coli w punkcie badawczym na jeziorze w okresie całego roku nie wzbudziła najmniejszych zastrzeŝeń i pozostawała na bardzo dobrym, I-klasowym poziomie. CHLOROFIL A Badania chlorofilu a w wodach jeziora wykazały koncentracje odpowiadające normom w zakresie III klasy w czasie obu sezonów badawczych. Wiosenne badania wykazały stęŝenie barwnika fotosyntetycznego około 9 mg/m 3, zaś latem oznaczono 10 mg chlorofilu na m 3. Średnia roczna wartość tego elementu wynosiła ostatecznie 9,9 mg/m 3, co daje II klasę czystości. Wartości suchej masy naleŝały do II klasy. TAKSONOMIA GLONÓW Wiosenny fitoplankton stanowiły wyłącznie okrzemki. Łącznie oznaczono 6 gatunków tego taksonu. Liczebność 3 dominujących gatunków wynosiła ponad 90% populacji fitoplanktonu (gatunki: Asterionella formosa, Fragillaria crotonensis i Cryptonomas sp.). Stwierdzona liczebność wyniosła 547 tys. kom./l. Latem jakość fitoplanktonu była bardziej zróŝnicowana. Tym razem stwierdzono 309 tys. kom./l naleŝących do 5 taksonów, z których dominowały sinice Aphanizomenon flos-aquae (70%). Subdominantem były okrzemki i zielenice.

25 OGÓLNA OCENA STAN CZYSTOŚCI CI JEZIORA DRZYCIMSKIEGO Tab. 8. Ocena stanu czystości Jeziora Drzycimskiego w 2005 roku (Kudelska, Cydzik, Soszka, 1994) WSKAŹNIK Średnie nasycenie hypolimnionu tlenem mg O2/l ChZT Cr BZT5 BZT5 fosforany fosforany fosfor całkowity fosfor całkowity azot mineralny azot amonowy azot całkowity przewodność elektrolityczna chlorofil a sucha masa sestonu widzialność krąŝ ąŝka Secchiego S miano Coli typu kałowego mg O2/l mg O2/l mg O2/l mg P/l mg P/l mg P/l mg P/l mg N/l mg N/l mg N/l µs/cm mg/m 3 mg/l m OKRES I MIEJSCE POBORU PRÓBEK PPK 01 Głęboczek północny OCENA PUNKTACJA nad dnem 1,1 4 pod powierzchnią 26,0 2 pod powierzchnią 2,2 2 nad dnem 1,9 1 wiosna pod powierzchnią 0,025 2 nad dnem 0,140 4 nad dnem 0,210 3 wiosna i pod powierzchnią 0,080 2 wiosna pod powierzchnią 0,06 1 nad dnem 0,78 2 wiosna i pod powierzchnią 0,67 1 wiosna pod powierzchnią wiosna i pod powierzchnią 9,9 2 wiosna i pod powierzchnią 4,8 2 wiosna i Wynik punktacji i sumaryczna klasa czystości ci wód 1,4 3 wiosna i pod pow. i nad dnem 2,0 1 2,33 = II klasa 6.6. SKŁAD CHEMICZNY OSADÓW DENNYCH Analiza uśrednionej próby osadów dennych wykazała, Ŝe w osadach Jeziora Drzycimskiego występują bardzo niskie zawartości większości metali cięŝkich (wg klasyfikacji Bojakowskiej i Sokołowskiej (1996) (tab. 9). Wartości tłowe zanotowane zostały w przypadku większości z badanych pierwiastków. Ten wyjątkowo korzystny stan osadów dowodzi, Ŝe jezioro było wolne od wpływu antropogenicznych źródeł zanieczyszczeń. Tab. 9. Zawartość metali cięŝkich i niektórych pierwiastków w osadach dennych Jeziora Drzycimskiego w 2005 roku (wg PIG) tło geochemiczne I klasa II kasa III klasa Ag As Ba Cd Co Cr Cu Hg Mn Ni Pb Sr V Zn Fe Ca Mg P S TOC j. Drzycimskie [ppm] [%] < 0,5 < 5 42 < 0, , ,28 20,45 0,18 0,12 0,55 13,30

26 PODSUMOWANIE OCENY STANU JAKOŚCI WÓD JEZIORA DRZYCIMSKIEGO Jezioro Drzycimskie leŝy w obrębie zlewni rzeki Szumionki na obszarze Borów Tucholskich. Misa ma genezę rynnową. Zasilanie odbywa się poprzez Szumionkę, która wypływa z połoŝonego powyŝej jeziora Cekcyńskiego. Wymiana wody w jeziorze odbywa się 2,5 krotnie w ciągu roku. Około 40% obszaru zlewni całkowitej i 20% obszaru zlewni bezpośredniej jeziora porastają lasy. W zlewni nie zewidencjonowano punktowych źródeł zanieczyszczeń, które odprowadzałyby ścieki bezpośrednio do jeziora lub jego dopływów. Potencjalnym zagroŝeniem jakości wód jeziora jest nieuregulowana gospodarka ściekowa wsi Teolog oraz działalność rolnicza w obrębie otaczających ją pól. Utrzymaniu dobrego stanu jeziora sprzyja średnia podatność na degradację, mieszcząca się w granicach II kategorii. Do sprzyjających czynników naleŝy znaczna głębokość maksymalna, pozwalająca na ukształtowanie się stratyfikacji oraz brak rozwiniętego litoralu. Do czynników negatywnie oddziaływujących na jezioro moŝna zaliczyć przede wszystkim wskaźnik rozwinięcia linii brzegowej jeziora oraz wielkość i strukturę uŝytkowania zlewni. Jezioro naleŝy do typu dymiktycznego. W szczycie stagnacji letniej stwierdzono odtlenienie hypolimnionu. Analizy pobranych próbek i pomiary terenowe wykazały, Ŝe pozytywnie spośród ocenianych parametrów moŝna było ocenić wartości BZT 5, ChZT oraz stęŝenia podstawowych substancji odŝywczych w epilimnionie jeziora - azotu ogólnego i fosforu ogólnego. Ponad dnem stęŝenia tych jonów osiągały wartości ponad normatywne. Fitoplankton powodował ograniczenie widzialności od około 1,0 do 1,5 m. Liczebność fitoplanktonu podczas wiosennej serii badań mieściła się w granicach 550 tys. komórek/l. Skład wiosennego fitoplanktonu budowały okrzemki róŝnych gatunków. Latem liczebność glonów była mniejsza przy większych róŝnicach taksonomicznych. Dominowały kolonie sinic Aphanizomenon flos-aquae ograniczając głębokość penetracji światła. Ostatecznie jezioro zakwalifikowane zostało do II klasy czystości ci. Opisane powyŝej czynniki i uwarunkowania decydują o trofii wód jeziora. Według proponowanych klasyfikacji Hilbricht-Ilkowskiej i Vollenweidera jezioro Drzycimskie mieści się w grupie jezior umiarkowanie eutroficznych.

27 27 SPIS LITERATURY Bojakowska I., Sokołowska G., 1998, Geochemiczne klasy czystości osadów dennych, Przegląd Geologiczny, vol. 46, nr 1, Warszawa; Burymowicz K., Lamparska A., Rekowska J., Wilamski J., 1990, Ocena zasobów wodnych jezior województwa bydgoskiego, IMGW, Słupsk; Dojlido J., 1994, Chemia wody, Ekonomia i środowisko, Białystok; Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, 2006, Biuletyn Państwowej SłuŜby Hydrologiczno- Meteorologicznej, styczeń 2006, IMGW, Warszawa; Kłosowski G., Kłosowski S., 2001, Rośliny wodne i bagienne, Mulico, Warszawa; Kondracki J., 2002, Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa; Koter M., Gałecki Z., 1980, Mapa glebowo-rolnicza 1: Województwo Bydgoskie, IUNiG, Białystok; Kudelska D., Cydzik D., Szoszka H., 1994, Wytyczne monitoringu podstawowego jezior, Bibl. Moni. Środow., Warszawa; Hilbricht-Illkowska A., Kostrzewska-Szalkowska I., Wiśniewski R., 1996, ZróŜnicowanie troficzne jezior rzeki Krutyni (Pojezierze Mazurskie) stan obecny, zmienność wieloletnia, zaleŝności troficzne [w:] Hilbricht-Ilkowska A., Wiśniewski R.J., Funkcjonowanie systemów rzecznojeziornych w krajobrazie pojeziernym: rzeka Krutynia (Pojezierze Mazurskie), Zesz. Nauk. Komitetu Człowiek i Środowisko PAN, nr 13; Mapa geologiczna Polski w skali 1: ark. Grudziądz, Mapa podstawowa Utwory powierzchniowe w skali 1:50.000, ark. Osie;