INFORMACJA O STANIE CZYSTOŚCI WÓD JEZIOR OKRĄGŁEGO I DŁUGIEGO

Transkrypt

1 INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA WOJEWÓDZKI INSPEKTORAT OCHRONY ŚRODOWISKA W BYDGOSZCZY INFORMACJA O STANIE CZYSTOŚCI WÓD JEZIOR OKRĄGŁEGO I DŁUGIEGO NA PODSTAWIE BADAŃ MONITORINGOWYCH W 2003 ROKU opracowanie: Jakub Makarewicz opracowanie rycin: Andrzej Chełek Jakub Makarewicz Copyrights 2004 by WIOS Bydgoszcz Bydgoszcz 2004

2 2 SPIS TREŚCI 1. CHARAKTERYSTYKA GEOGRAFICZNA ZLEWNI JEZIOR DŁUGIEGO I OKRĄGŁEGO 2. UśYTKOWANIE JEZIOR I ICH ZLEWNI 3. PODATNOŚĆ JEZIOR NA DEGRADACJĘ 4. WARUNKI METEOROLOGICZNE W OKRESIE BADAŃ 5. STANOWISKA POMIAROWO-KONTROLNE 6. CHARAKTERYSTYKA JAKOŚCI WÓD JEZIORA DŁUGIEGO W 2003 ROKU 6.1. STAN CZYSTOŚCI DOPŁYWÓW 6.2. STAN CZYSTOŚCI WÓD JEZIORA 6.3. WSKAŹNIKI DODATKOWE 6.4. CHARAKTERYSTYKA ALGOLOGICZNA 6.5. SKŁAD CHEMICZNY OSADÓW DENNYCH 7. CHARAKTERYSTYKA JAKOŚCI WÓD JEZIORA OKRĄGŁEGO W 2003 ROKU 7.1. STAN CZYSTOŚCI DOPŁYWÓW 7.2. STAN CZYSTOŚCI WÓD JEZIORA 7.3. WSKAŹNIKI DODATKOWE 7.4. CHARAKTERYSTYKA ALGOLOGICZNA 7.5. SKŁAD CHEMICZNY OSADÓW DENNYCH 8. ZMIENNOŚĆ JAKOŚCI WÓD JEZIOR 9. PODSUMOWANIE I WNIOSKI SPIS LITERATURY

3 3 1. CHARAKTERYSTYKA GEOGRAFICZNA ZLEWNI JEZIOR OKRĄGŁEGO I DŁUGIEGO 1.1 POŁOśENIE JEZIOR I GRANICE ZLEWNI Jeziora Okrągłe i Długie połoŝone są w obrębie Borów Tucholskich, mezoregionu wchodzącego w skład makroregionu Pojezierzy Południowobałtyckich. Opisywane jeziora naleŝą do największych pod względem powierzchni jezior na terenie Tucholskiego Parku Krajobrazowego. Oba jeziora znajdują się na szlaku odwodnienia górnego biegu Bielskiej Strugi, nazywanej lokalnie na tym odcinku Zwierzynką. Ich misy zajmują zagłębienia wytopiskowe ukształtowane w powierzchni sandru tucholskiego, wchodzącego w skład systemu sandrowego Borów Tucholskich. Powierzchnia zwierciadła wody wynosi 64,0 ha w przypadku jeziora Długiego i 107,3 ha w przypadku jeziora Okrągłego. Zwierzynka wpływa do jeziora Długiego na północy a wypływa z jeziora Okrągłego na wschód i dalej biegnie do jeziora Białego. Zlewnia całkowita jeziora Okrągłego ma powierzchnię 14,3 km 2 i zawiera o połowę mniejszą zlewnię całkowitą jeziora Długiego. Na obszarze zlewni obu jezior nie ma obszarów objętych ochroną rezerwatową. Pod względem administracyjnym oba jeziora połoŝone są w obrębie gminy Śliwice w powiecie tucholskim. Granice zlewni wyznaczają działy wodne: od wschodu II rzędu pomiędzy dorzeczem Brdy i Wdy, od północy i zachodu IV rzędu pomiędzy Bielską a Czerską Strugą, a od południa z rzeką StąŜką. Ryc.1. PołoŜenie jezior Długiego i Okrągłego na tle regionalizacji fizyczno-geograficznej Kondrackiego (2002) w obrębie województwa kujawsko-pomorskiego

4 4 1.2 SIEĆ HYDROGRAFICZNA Szkieletem sieci wodnej tego obszaru Bielska Struga, która w swoim górnym biegu nazywana jest Zwierzynką. Jej źródła znajdują się około 500 m na północ od jeziora Długiego, po czym wody prowadzone są przez to jezioro do połączenia z jeziorem Okrągłym na południu. Połączenie wiedzie przez około 200 metrowy odcinek w okolicy zabudowań wsi Krąg. Ujście Bielskiej Strugi z opisywanego systemu jeziornego znajduje się w środkowej części wschodniego brzegu jeziora Okrągłego. W profilu ujściowym zlewnia Zwierzynki pokrywa się ze zlewnią całkowitą jeziora Okrągłego. Jej powierzchnia wynosi 14,3 km 2. Oba jeziora zajmują rozległe lecz płytkie zagłębienia wytopiskowe. Głębokość maksymalna misy jeziora Okrągłego sięga 8,2 m a jeziora Długiego 9,3 m, przy średnich głębokościach odpowiednio 2,0 m i 3,6 m. Stosunek długości efektywnej do szerokości efektywnej w jeziorze Długim wynosi 3,30 a w jeziorze Okrągłym 1,01. Łącznie w obu misach zmagazynowanych jest 4562,6 tys. m 3 wody, przy czym 2216,5 tys. m 3 w jeziorze Okrągłym a 2346,1 tys. m 3 w Długim. W sezonie badawczym 2003 roku objętość przepływu chwilowego Zwierzynki na dopływie do jeziora Długiego wynosiła 11,8 l/s. Latem koryto było suche. Podobna sytuacja miała miejsce na odcinku łączącym oba jeziora oraz na odpływie z jeziora Okrągłego. Przepływy zaobserwowane były jedynie w okresie wiosennym, zaś latem koryto cieku pozostawało suche. Pomimo istnienia minimalnego przepływu nie udało się uchwycić ich wielkości chwilowych w okresie funkcjonowania. Ryc. 2. Schemat sieci hydrograficznej, granice zlewni bezpośredniej (czerwona linia) i zlewni całkowitej (linia Ŝółta) jezior Długiego i Okrągłego (mapa topograficzna 1:50000)

5 5 1.3 BUDOWA GEOLOGICZNA I UKSZTAŁTOWANIE TERENU. WARUNKI GLEBOWE Jeziora połoŝone są na terenach sandru Borów Tucholskich. Jego obszar zbudowany jest na powierzchni z piasków fluwioglacjalnych naniesionych w czasie zlodowacenia północnopolskiego w fazie pomorskiej. Sandr wraz z doliną sanrdową Brdy stanowi szlak odwodnienia usłany licznymi zagłębieniami wytopiskowymi. W zagłębieniach tych zlokalizowane są nieliczne jeziora. Licznie natomiast występują torfowiska niskie, wypełniające misy dawnych jezior. Osady biogenne występują równieŝ w dnach rynien świadectw przebiegu odpływu wód roztopowych. Wiercenia wykonane na zachód od jeziora dokumentują budowę geologiczną utworów czwartorzędowych do głębokości 33 m p.p.t. Powierzchniowa warstwa zbudowana jest z róŝnoziarnistych piasków z otoczakami osiągających kilka do kilkunastu metrów miąŝszości. Pod nią występuje poziom gliny zwałowej, której spąg połoŝony jest do około 20 m p.p.t. Poziom ten izoluje głębsze poziomu wodonośne, mające na tym terenie charakter uŝytkowy. Zwierciadło wód tego horyzontu jest naporowe. Ten głębszy poziom wodonośny jest rozdzielony przewarstwieniami mułków, iłów i glin zwałowych o zmiennych miąŝszościach, które nie przekraczają z reguły kilku metrów. Piaski te nie zostały przewiercone do głębokości 33 m. W zlewni całkowitej opisywanych jezior na powierzchni terenu występują głównie piaski róŝnoziarniste, na których rozwinęły się siedliska borów sosnowych i osady biogeniczne w dnach obniŝeń terenowych. Ich zasięg dobrze reprezentuje struktura przestrzenna występowania lasów i uŝytków zielonych (ryc. 2). Ustalenie powiązania wód jeziornych z wodami podziemnymi przedstawia trudności ze względu na brak odpowiednich materiałów geologicznych i obserwacji hydrogeologicznych. Biorąc jednak pod uwagę ośrodki skalne i budowę geologiczną misy jezior moŝna sądzić Ŝe kontakt z wodami podziemnymi zachodzi i ma charakter intensywny. Brak jednoznacznych danych obserwacyjnych uniemoŝliwia równieŝ przeprowadzenie bilansu wodnego tych jezior. Na wspomnianych utworach rozwinęły się głównie gleby leśne: bielice, bielicowe, rdzawe i płowe. Tereny łąk i pastwisk zdominowały hydrogeniczne gleby torfowe, torfowomurszowe i murszowo-mineralne. Ich rozległa degradacja moŝe świadczyć o częstym obniŝaniu się zwierciadła wód podziemnych i małych miąŝszościach zalegających tu torfów. W obszarach uŝytkowanych rolniczo w zachodniej części zlewni występują lokalnie bardzo słabo wykształcone gleby brunatne. Wartość uŝytkowa wspomnianych gleb jest niewielka na poziomie kompleksu Ŝytniego dla słabego dla gleb mineralnych, oraz średnich do bardzo słabych dla gleb organicznych.

6 6 Ryc. 3. Fragment Mapy glebowo-rolniczej województwa bydgoskiego obejmujący zlewnię całkowitą i zlewnię bezpośrednią (czerwona przerywana linia) jezior Długiego i Okrągłego (Koter, Gałecki 1980). 2. UśYTKOWANIE JEZIOR I ICH ZLEWNI Tab. 1. Struktura uŝytkowania ziemi w zlewni jeziora Długiego ZLEWNIA BEZPOŚREDNIA ZLEWNIA CAŁKOWITA WYSZCZEGÓLNIENIE km 2 % km 2 % lasy 1,4 75,7 4,98 71,2 uŝytki zielone - - 0,57 8,1 wody - - 0,71 10,1 grunty orne 0,39 21,0 0,65 9,3 inne 0,06 3,3 0,09 1,3 ogółem 1,85 100,0 7,00 100,0 źródło: Burymowicz K., Lamparska A., Rekowska J., Wilamski J., 1990, Ocena zasobów wodnych jezior województwa bydgoskiego, IMGW, Słupsk, zmodyfikowane Tab. 2. Struktura uŝytkowania ziemi w zlewni jeziora Okrągłego ZLEWNIA BEZPOŚREDNIA ZLEWNIA CAŁKOWITA WYSZCZEGÓLNIENIE km 2 % km 2 % lasy 2,35 75,3 9,00 62,9 uŝytki zielone 0,23 7,3 1,42 9,9 wody - - 1,81 12,7 grunty orne 0,48 15,4 1,86 13,0 inne 0,06 1,9 0,21 1,5 ogółem 3,12 100,0 14,30 100,0 źródło: Burymowicz K., Lamparska A., Rekowska J., Wilamski J., 1990, Ocena zasobów wodnych jezior województwa bydgoskiego, IMGW, Słupsk, zmodyfikowane

7 7 Zarówno zlewnie bezpośrednie jak i zlewnie całkowite opisywanych jezior naleŝą do zlewni typowo leśnych. Grunty porośnięte borami sosnowymi zajmują ponad 60% ich powierzchni. Największy stopień lesistości zlewni posiada zlewnia bezpośrednia jeziora Długiego. W obu przypadkach zaznacza się równieŝ nieznaczna przewaga gruntów ornych nad uŝytkami zielonymi. Obie te formy uŝytkowania terenu charakteryzują się jednak udziałem na poziomie kilku do kilkunastu procent w powierzchniach poszczególnych zlewni. Na opisywanym obszarze zlewni jezior Długiego i Okrągłego występują jedynie potencjalne punktowe źródła zanieczyszczeń. Nie zewidencjonowano bezpośrednich ani pośrednich punktów zrzutu zanieczyszczeń do wód. Jednym z waŝniejszych lokalnych zagroŝeń jest ośrodek wypoczynkowy na około 100 osób w miejscowości Krąg. Ośrodek połoŝony jest bezpośrednio nad brzegiem jeziora Długiego, w północnej jego części. Gospodarka wodno-ściekowa tego obiektu oparta jest o zbiorniki bezodpływowe. Ośrodek czerpie wodę z studni głębinowej. Na plaŝy zlokalizowane są sanitariaty. Drugim potencjalnym źródłem zanieczyszczeń są zabudowania gospodarcze wsi Krąg. Gospodarka ściekowa zabudowań oparta jest na zbiornikach bezodpływowych. Ponadto na skraju wsi nad jeziorem Okrągłym zlokalizowane są nieliczne domki letniskowe. Poza opisanymi miejscami nad brzegami jezior nie występuje zabudowa letniskowa. Wody jezior są uŝytkowane rybacko przez Gospodarstwo Rybackie w Charzykowych. Ryc. 4. Zagospodarowanie zlewni bezpośrednich jezior Długiego i Okrągłego

8 8 3. PODATNOŚĆ JEZIOR NA DEGRADACJĘ Tab. 3. Ocena podatności jeziora Długiego na degradację WSKAŹNIK WARTOŚĆ WSKAŹNIKA PUNKTACJA głęboko bokość średnia V jeziora / L jeziora stratyfikacja wód P dna czynnego / V epilimnionu [m] (objętość misy/długość linii brzegowej) [%] (powierzchnia dna czynnego /objętość epilimnionu) wymiana wody w roku* współczynnik Schindlera [%] (powierzchnia zlewni całkowitej + powierzchnia jeziora/objętość jeziora) sposób zagospodarowania zlewni bezpośredniej 3,6 3 0,49 4 0,0 4 0, ,0 2 przewaga lasów 1 wynik punktacji 2,71 sumaryczna kategoria podatności jeziora III kategoria *- Burymowicz K., Lamparska A., Rekowska J., Wilamski J., 1990, Ocena zasobów wodnych jezior województwa bydgoskiego, IMGW, Słupsk Tab. 4. Ocena podatności jeziora Okrągłego na degradację głęboko bokość średnia V jeziora / L jeziora stratyfikacja wód P dna czynnego / V epilimnionu WSKAŹNIK WARTOŚĆ WSKAŹNIKA PUNKTACJA [m] (objętość misy/długość linii brzegowej) [%] (powierzchnia dna czynnego /objętość epilimnionu) wymiana wody w roku* współczynnik Schindlera [%] (powierzchnia zlewni całkowitej + powierzchnia jeziora/objętość jeziora) sposób zagospodarowania zlewni bezpośredniej 2,0 4 0,47 4 0,0 4 0, ,5 2 przewaga lasów 1 wynik punktacji 3,00 sumaryczna kategoria podatności jeziora III kategoria *- Burymowicz K., Lamparska A., Rekowska J., Wilamski J., 1990, Ocena zasobów wodnych jezior województwa bydgoskiego, IMGW, Słupsk Opisywane jeziora zaliczone zostały do słabej III kategorii podatności na degradację. Wynika to przede wszystkim z warunków morfometrycznych, które nie sprzyjają powstawaniu pełnej stratyfikacji wód. Kształt mis jezior powoduje, Ŝe epilimnion na kontakt z znaczną powierzchnią dna, ułatwiając aktywizację związków biogennych deponowanych w

9 9 osadach. Na ich korzyść przemawia przede wszystkim przewaga lasów w zagospodarowaniu zlewni bezpośrednich oraz niewielka powierzchnia zlewni całkowitej. RównieŜ bilans wodny jezior pokazuje niewielką przepływowość ich mis, co wpływa korzystnie na bilans dostawy materii ze zlewni. Porównując oba jeziora zauwaŝalna jest niewielka róŝnica pomiędzy ich parametrami, świadcząca o lepszej odporności jeziora Długiego na wpływy z zewnątrz. Decyduje o tym większa głębokość średnia i maksymalna jego misy, mniejsza zlewnia całkowita i mniejsza strefa dna objęta mieszaniem się wód w okresie letnim. 4. WARUNKI METEOROLOGICZNE Okres poprzedzający badania wiosenne rozpoczął się ciepłym i słonecznym marcem, temperatura powietrza wynosiła maksymalnie 15 0 C, co pozwoliło na częściowe ustąpienie pokrywy lodowej. Taki stan atmosfery utrzymywał się do końca tego miesiąca. Przełom marca i kwietnia przyniósł ochłodzenie, temperatura oscylowała wokół C, wiał silny wiatr z kierunków północnych. Obserwowany był intensywny proces erozji eolicznej gleby, nie pokrytej jeszcze roślinnością. Występowały przelotne opady śniegu. W dniu badań wiosennych wiał umiarkowany, południowo-zachodni wiatr, temperatura wynosiła około 8 0 C. Badania letnie przeprowadzone były w okresie panowania wysokich temperatur powietrza i braku zachmurzenia. Dzień wykonywania pomiarów i pobierania próbek był pogodny, wiał lekki, południowo-zachodni wiatr. Sezon letni 2003 roku generalnie charakteryzował się brakiem większych opadów, co spowodowało znacznych rozmiarów deficyty wodne objawiające się długotrwałymi niŝówkami, obserwowanymi na większości wodowskazów na obszarze całego kraju. W wyniku tego w obu jeziorach odsłonięciu uległa część dna litoralu a szczególnie strefa makrofitów wynurzonych. Pomiary wykonywano przy umiarkowanym wietrze i połowicznie zachmurzonym niebie.

10 10 5. STANOWISKA POMIAROWO-KONTROLNE Ryc. 5. Lokalizacja punktów pomiarowo-kontrolnych na jeziorach Długim i Okrągłym oraz rzece Zwierzynce w 2003 roku W 2003 roku jezioro Długie badane było na dwóch stanowiskach pomiarowo-kontrolnych. Punkty pomiarowe rozmieszczone były wzdłuŝ jeziora, dając moŝliwość poznania stanu poszczególnych jego części. naddennej. Jezioro Okrągłe przebadano w oparciu o jeden punkt pomiarowy w warstwie powierzchniowej i Badania rzeki Zwierzynki wykonano jednorazowo w okresie wiosennym. Stanowiska zlokalizowane były na dopływie do jeziora Długiego (ppk 21), odpływie z Okrągłego (ppk 31) i połączeniu pomiędzy nimi (ppk 21/ppk 31).

11 11 6. CHARAKTERYSTYKA JAKOŚCI WÓD JEZIORA DŁUGIEGO W 2003 ROKU 6.1. STAN CZYSTOŚCI CI DOPŁYWÓW Parametry jakościowe wód dopływających do jeziora Długiego porównano z wartościami granicznymi zawartymi w Załączniku 1 do rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 roku w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. KaŜdy z oznaczonych parametrów porównano z wartościami granicznymi. Na tej podstawie stwierdzono, Ŝe do V klasy zaliczyć naleŝy stęŝenie materii trudnorozkładalnej wyraŝone w ChZT-Cr. W III klasie znalazło się stęŝenie amoniaku (1,26 mgnh 3 /l) i utlenialności (20,2 mgo 2 /l). Pozostałe parametry w tym takŝe fosforany i fosfor ogólny znalazły się w I klasie odpowiadającej najmniej zanieczyszczonym wodom. Podobną charakterystykę jakościową daje porównanie z dotychczas stosowaną klasyfikacją, obowiązującą do końca 2003 roku. Chemizm tego cieku związany są z występowaniem w jego zlewni obszarów podmokłych, co sprawia, Ŝe do jego wód dostaje się znaczna ilość materii ograczninej pochodzącej z rozkładu szczątków roślinnych. Świadczyć o tym moŝe podwyŝszone parametry stęŝeń substancji trudnorozkładalnej (kwasy humusowe) oraz azotu amonowego. Niska wartość miana Coli dowodzi, Ŝe do wód cieku nie trafiają ścieki bytowe, stąd wniosek, Ŝe materia ta pochodzi ze źródeł naturalnych, a nie antropogenicznych STAN CZYSTOŚCI CI WÓD JEZIORA WARUNKI TERMICZNO-TLENOWE Homotermia wiosenna zaznaczyła się wymieszaniem wody w całej objętości jeziora. Badania przeprowadzone w fazie powolnego zakładania się stratyfikacji termiczno tlenowej stwierdziły występowanie chłodnych mas wody w strefie poniŝej 3 m głębokości. Panowała tam temperatura od 6,5 do 4,5 o C a zasobność w tlen oscylowała na poziomie mg/l. Warstwy przypowierzchniowe podgrzały się do temperatury powyŝej 8,2 o C. Doszło takŝe do przesycenia tlenem rozpuszczonym w granicach 120 do 140%. Stratyfikacja letnia zaznaczyła się wykształceniem epi- i metalimnionu, stwierdzonych w obu badanych punktach. Zasięg występowania epilimnionu sięgnął 2 m pod powierzchnią wody. Na stanowisku 02 wykształciła się wyraźniejsza termoklina niŝ na stanowisku 01 pomimo, Ŝe jest ono tylko o 1 m głębsze. W warstwie metalimnionu na obu stanowiskach od głębokości 3,0 m występowały głębokie deficyty tlenowe a głębiej wyczuwalny był specyficzny zapach

12 12 siarkowodoru. Stopień wykorzystania zapasów tlenu dowodzi, iŝ w strefie trofogenicznej procesy fotosyntezy pokrywają w pełni zapotrzebowanie na tlen. Nasycenie tym pierwiastkiem przy powierzchni wynosiło 105 (ppk 01) i 102% (ppk 02). Biorąc pod uwagę niewielką głębokość misy jeziora moŝna sądzić, Ŝe ubytki tlenowe mają charakter okresowy i przy dłuŝszych okresach wietrznych w okresie letnim dochodzi do wymieszania się wód. Jezioro moŝna zatem uznać za okresowo stratyfikowane. Profile termiczno-tlenowe z okresu stagnacji letniej przedstawia ryc. 8 MATERIA ORGANICZNA Wysoka koncentracja fitoplanktonu wpłynęła na powstawanie znacznych ilości martwej materii organicznej w warstwie przypowierzchniowej i jej sedymentacji do głębszych warstw jeziora i do osadów. Opisane wcześniej nadwyŝki tlenowe w warstwie przypowierzchniowej wynikały z nadprodukcji fitoplanktonu. Ta znaczna ilość materii wyraŝa się w wysokich wartościach BZT 5 na poziomie III klasy czystości zarówno w warstwie powierzchniowej jak i naddennej (trypton). Wyniki ChZT-Cr na poziomie pozaklasowym mogą równieŝ dowodzić obecności resuspendowanych substancji pochodzących z osadów dennych. SUBSTANCJE BIOGENNE StęŜenie fosforanów w wodzie jeziora w okresie wiosennym wyniosło średnio 0,030 mgp/dm 3, co odpowiadało obowiązującym normom czystości wód na poziomie II klasy czystości. Fosfor całkowity występował w południowej części jeziora na poziomie 0,170 mgp/l a w północnej w stęŝeniach dwa razy mniejszych. W sezonie letnim nastąpiło praktycznie wyrównanie stęŝeń tego pierwiastka. W wodzie nad dnem w punkcie ppk 02 stęŝenia jonów ortofosforowych i fosforu całkowitego występowały w ilościach większych niŝ na stanowisku ppk 01. Na wszystkich punktach poziom fosforanów wykraczał poza normy a fosforu ogólnego utrzymywał się w normie dla III i II klasy. W sezonie letnim w wyniku panowania przy dnie warunków beztlenowych w środkowym głęboczku stwierdzono ponad 8 krotne przekroczenie norm dla fosforanów. Takie stęŝenia naleŝy wiązać bezpośrednio z wydzielaniem fosforu z osadów dennych przy warunkach beztlenowych. Sole azotowe w czasie badań występowały wodach jeziora w stęŝeniach kwalifikujących je generalnie do jezior zasobnych w azot. W ilościach ponadnormatywnych w sezonie wiosennym występowały łatwo przyswajalne formy azotu mineralnego. Latem nad dnem w ilościach odpowiadających III klasie czystości stwierdzono jedynie azot amonowy w warstwie naddennej. Azot całkowity równieŝ mieścił się w tej klasie na obu badanych stanowiskach. STAN SANITARNY Ilość kolonii bakterii Escherichia coli w punktach badawczych na jeziorze w okresie całego roku w ujęciu przestrzennym wykazała, ze wody są podobne pod względem sanitarnym zarówno w plosie północnym jak i południowym. Zakres klas czystości w przypadku tego parametru naleŝy do II klasy.

13 13 ppk 01 ppk 02 Ryc. 8. Profile termiczno tlenowe z ppk 01 i ppk 02 w czasie stratyfikacji letniej w 2003 roku

14 14 OGÓLNA OCENA STANU CZYSTOŚCI JEZIORA DŁUGIEGO Tab. 7. Końcowa ocena stanu czystości jeziora Długiego w 2003 wg SOJJ (Kudelska, Cydzik, Soszka 1994) WSKAŹNIK Średnie nasycenie hypolimnionu tlenem % ChZT Cr mg O 2/l BZT 5 mg O 2/l BZT 5 mg O 2/l fosforany mg P/l fosforany mg P/l fosfor całkowity mg P/l fosfor całkowity mg P/l azot mineralny mg N/l azot amonowy mg N/l azot całkowity mg N/l przewodność elektrolityczna µs/cm chlorofil a mg/m 3 sucha masa sestonu mg/l widzialność krąŝka Secchiego m miano Coli typu kałowego OKRES I MIEJSCE POBORU PRÓBEK PPK 01 PPK 02 WARTOŚĆ ŚREDNIA OCENA PUNKTACJA lato 0,2 0,0 0,1 4 lato pod powierzchnią lato pod powierzchnią lato nad dnem wiosna pod powierzchnią lato nad dnem lato nad dnem wiosna i lato pod powierzchnią wiosna pod powierzchnią lato nad dnem wiosna i lato pod powierzchnią wiosna pod powierzchnią wiosna i lato pod powierzchnią wiosna i lato pod powierzchnią wiosna i lato 58,0 60,0 59,0 4 5,0 6,2 5,6 3 8,2 6,2 7,2 3 0,030 0,030 0, ,430 0,530 0, ,460 0,590 0, ,075 0,120 0, ,86 0,82 0,84 4 3,04 3,66 3,35 3 1,59 1,68 1, ,6 32,9 30,3 4 7,4 9,2 8,3 3 1,1 0,8 1,0 3 wiosna i lato pod pow. i nad dnem WYNIK PUNKTACJI I SUMARYCZNA KLASA CZYSTOŚCI WÓD 3,13 = III KLASA 0,4 0, WSKAŹNIKI DODATKOWE Tab. 8. Wskaźniki dodatkowe czystości wód jeziora Długiego w czasie badań wiosennych w 2003 roku (wartości uśrednione) Lp. Dodatkowe - wiosna Miejsce poboru próby wartość jednostka 1 ph 1 m pod powierzchnią Barwa 1 m pod powierzchnią 50.0 mg Pt/l 3 Zasadowość 1 m pod powierzchnią 2.3 mval/l 4 Wapń 1 m pod powierzchnią 51.7 mg Ca/l 5 Magnez 1 m pod powierzchnią 2.4 mg Mg/l 6 Sód 1 m pod powierzchnią 4.3 mg Na/l 7 Potas 1 m pod powierzchnią 2.2 mg K/l 8 Chlorki 1 m pod powierzchnią 10.0 mg Cl/l 9 Siarczany 1 m pod powierzchnią 20.0 mg SO4/l

15 15 Tab. 9. Wskaźniki dodatkowe czystości wód jeziora Długiego w czasie badań letnich w 2003 roku (wartości uśrednione) Lp. Dodatkowe - lato Miejsce poboru próby wartość jednostka 1 ph 1 m pod powierzchnią ph 1 m nad dnem Barwa 1 m pod powierzchnią 40.0 mg Pt/l 4 Barwa 1 m nad dnem 25.0 mg Pt/l 5 Zasadowość 1 m pod powierzchnią 2.4 mval/l 6 Zasadowość 1 m nad dnem 3.4 mval/l 7 Wapń 1 m pod powierzchnią 56.9 mg Ca/l 8 Wapń 1 m nad dnem 56.9 mg Ca/l 9 Magnez 1 m pod powierzchnią 3.0 mg Mg/l 10 Magnez 1 m nad dnem 3.1 mg Mg/l 11 Sód 1 m pod powierzchnią 6.0 mg Na/l 12 Sód 1 m nad dnem 5.5 mg Na/l 13 Potas 1 m pod powierzchnią 2.0 mg K/l 14 Potas 1 m nad dnem 2.6 mg K/l 15 Chlorki 1 m pod powierzchnią 9.0 mg Cl/l 16 Chlorki 1 m nad dnem 9.0 mg Cl/l 17 Siarczany 1 m pod powierzchnią 15.0 mg SO4/l 18 Siarczany 1 m nad dnem 4.0 mg SO4/l 5.5. CHARAKTERYSTYKA ALGOLOGICZNA CHLOROFIL A Badania stęŝenia chlorofilu a w wodach jeziora wykazały stęŝenia nie odpowiadające normom prawie we wszystkich pobranych próbach. Wiosenne badania wykazały stęŝenia w granicach mg/m 3, zaś letnie od 23 do ponad 32 mg/m 3. Średnia roczna wartość tego parametru wyniosła 30,3 mg/m 3, przy progu dla III klasy czystości wyznaczonym na 25 mg/m 3. Wartości suchej masy naleŝała równieŝ do wartości trzecioklasowych. Znaczna koncentracja chlorofilu ograniczyła przezroczystość wody do 0,8 1,1 m, co przy średniej 1,0 m jest wartością mieszczącą się w III klasie. TAKSONOMIA GLONÓW Podobne warunki fizykochemiczne w okresie wiosennym na obu badanych stanowiskach na jeziorze spowodowały, Ŝe fitoplankton rozwijał się w mało zróŝnicowany sposób. Stwierdzona została słaba dominacja kryptofitów i subdominacje okrzemek i zielenic. Fitoplankton w okresie miksji nie był silnie rozwinięty. Stwierdzone liczebności wynoszą około 100 do 230 tys. komórek. Latem stwierdzono znacznie bardziej liczny fitoplankton, którego ilość mogła wskazywać na zakwit. Dominantem w tym okresie były sinice z gatunku Oscillatoria, a subdominantem zielenice Coelastrum microporum i Dictyosphaerium pulchellum. ZauwaŜalna jest ponad 7- krotnie większa liczba komórek w części południowej niŝ w części północnej jeziora.

16 16 Ryc. 9. Charakterystyka jakościowa fitoplanktonu w czasie badań letnich w jeziorze Długim w 2003 roku 5.6. SKŁAD CHEMICZNY OSADÓW DENNYCH Według geochemicznej klasyfikacji osadów dennych podanej przez Bojakowską i Sokołowską (1998), zawartości większości metali cięŝkich w osadach jeziora Długiego wykazywały wartości tłowe lub odpowiadające I klasie. Jedynie zawartość kadmu i rtęci wskazywała na przynaleŝność do II klasy. Cytowane autorki podają, Ŝe kadm moŝe pochodzić ze spływów powierzchniowych z obszarów nawoŝonych nawozami fosforowymi. Jednak wartość ta jest zbliŝona do wartości granicznej z I klasą i nie powinna budzić większych niepokojów. Tab. 10. Zawartość metali cięŝkich i niektórych pierwiastków w osadach dennych jeziora Długiego w 2003 roku (wg PIG) Ag As Ba Cd Co Cr Cu Hg Mn Ni Pb Sr V Zn Fe Ca Mg P S TOC j. Długie [ppm] [%] < tło geochemiczne I klasa II kasa III klasa

17 17 7. CHARAKTERYSTYKA JAKOŚCI WÓD JEZIORA OKRĄGŁEGO W 2003 ROKU 7.1. STAN CZYSTOŚCI CI DOPŁYWÓW Ocenie poddano wody wypływające z jeziora Długiego i uchodzące do jeziora Okrągłego (ppk 21/ppk 31) oraz uchodzące z jeziora Okrągłego do Zwierzynki (ppk 31). W świetle kryteriów zawartych w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dla 11 lutego 2004 roku w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód, krytycznie naleŝy ocenić stęŝenia materii organicznej trudno rozkładalnej. Niepokoje powodował teŝ azot amonowy, którego stęŝenia zostały zakwalifikowane do III klasy czystości. Pozostałe parametry nie budziły zastrzeŝeń STAN CZYSTOŚCI CI WÓD JEZIORA WARUNKI TERMICZNO-TLENOWE W czasie badań wiosennych wykonywanych w połowie kwietnia natrafiono na fazę ustępowania pełnej homotermii. Temperatura wahała się pomiędzy 5,5 o C przy dnie a 7,7 o C przy powierzchni, zaś nasycenie tlenem wynosiło 156%. W sezonie letnim w profilu termicznotlenowym wykształcił się niepełny profil termiczny. Temperatura w strefie epilimnionu, sięgającego do 3 m głębokości, wynosiła 23,8 o C, a poniŝej zaznaczył się niewielki spadek (do 8,0 m głębokości) do wartości 18,1 o C. Zdecydowany był spadek stęŝenia tlenu rozpuszczonego. W strefie epilimnionu pierwiastek ten występował 12,9 mgo 2 /l, natomiast przy dnie tylko 2,8 mgo 2 /l. Pomimo tej ilości O 2 stwierdzono charakterystyczną woń siarkowodoru. Biorąc pod uwagę niewielką głębokość misy jeziora moŝna sądzić, Ŝe ubytki tlenowe mają charakter okresowy i przy dłuŝszych okresach wietrznych w okresie letnim dochodzi do pełnego wymieszania się wód. SUBSTANCJE BIOGENNE StęŜenie fosforanów w wodzie jeziora w okresie wiosennym ukształtowało się na poziomie II klasy osiągając stęŝenie 0,030 mgp/dm 3, podobnie jak w tym samym czasie w jeziorze Długim. Latem w warstwie naddennej pierwiastek ten występował na poziomie III klasy. Fosforu całkowitego było niewiele i ostatecznie całoroczne stęŝenia zostały zakwalifikowane do I klasy czystości. Zasobność wód jeziora w azot potwierdza III klasowe stęŝenie tego pierwiastka w ciągu obu cykli badawczych. Dotyczy to zarówno stęŝeń azotu mineralnego i azotu całkowitego.

18 18 MATERIA ORGANICZNA Wartości BZT 5 w warstwie powierzchniowej na poziomie II klasy czystości i III klasy czystości w warstwie naddennej dowodzą, Ŝe jezioro w cyklu rocznym produkuje znaczne ilości materii organicznej. Trudnorozkładalna materia w warstwie powierzchniowej występowała w ponadnormatywnych wartościach. STAN SANITARNY Ilość kolonii bakterii Escherichia coli w punktach badawczych na jeziorze nie budziła zastrzeŝeń i pozostawała na stałym poziomie, zaliczonym do I klasy czystości. Ryc. 11. Profil termiczno tlenowe z ppk 01czasie stratyfikacji letniej w 2003 roku na jeziorze Okrągłym

19 19 OGÓLNA OCENA STAN CZYSTOŚCI JEZIORA OKRĄGŁEGO WSKAŹNIK Średnie nasycenie hypolimnionu tlenem % ChZT Cr mg O2/l BZT5 mg O2/l BZT5 mg O2/l fosforany mg P/l fosforany mg P/l fosfor całkowity mg P/l fosfor całkowity mg P/l azot mineralny mg N/l azot amonowy mg N/l azot całkowity mg N/l przewodność elektrolityczna µs/cm chlorofil a mg/m 3 sucha masa sestonu mg/l widzialność krąŝka Secchiego m miano Coli typu kałowego OKRES I MIEJSCE POBORU PRÓBEK OCENA WARTOŚĆ PUNKTACJA lato 2,1 2 lato pod powierzchnią 61,0 4 lato pod powierzchnią 3,7 2 lato nad dnem 5,9 3 wiosna pod powierzchnią 0,030 2 lato nad dnem 0,050 3 lato nad dnem 0,060 1 wiosna i lato pod powierzchnią 0,050 1 wiosna pod powierzchnią 0,80 3 lato nad dnem 1,59 3 wiosna i lato pod powierzchnią 1,78 3 wiosna pod powierzchnią wiosna i lato pod powierzchnią 23,1 3 wiosna i lato pod powierzchnią 8,6 3 wiosna i lato 1,0 3 wiosna i lato pod pow. i nad dnem 10,9 1 WYNIK PUNKTACJI I SUMARYCZNA KLASA CZYSTOŚCI WÓD 2,38 = II KLASA 7.3. WSKAŹNIKI DODATKOWE Tab. 13. Wskaźniki dodatkowe czystości wód jeziora Okrągłego w czasie badań wiosennych w 2003 roku Lp. Dodatkowe - wiosna Miejsce poboru próby wartość jednostka 1 ph 1 m pod powierzchnią 8,2 2 Barwa 1 m pod powierzchnią 35 mg Pt/l 3 Zasadowość 1 m pod powierzchnią 1,5 mval/l 4 Wapń 1 m pod powierzchnią 44,2 mg Ca/l 5 Magnez 1 m pod powierzchnią 2,5 mg Mg/l 6 Sód 1 m pod powierzchnią 4,2 mg Na/l 7 Potas 1 m pod powierzchnią 3,0 mg K/l 8 Chlorki 1 m pod powierzchnią 12,0 mg Cl/l 9 Siarczany 1 m pod powierzchnią 20,0 mg SO4/l

20 20 Tab. 14. Wskaźniki dodatkowe czystości wód jeziora Okrągłego w czasie badań letnich w 2003 roku Lp. Dodatkowe - lato Miejsce poboru próby wartość jednostka 1 ph 1 m pod powierzchnią 8,5 2 ph 1 m nad dnem 7,3 3 Barwa 1 m pod powierzchnią 30 mg Pt/l 4 Barwa 1 m nad dnem 20 mg Pt/l 5 Zasadowość 1 m pod powierzchnią 2,7 mval/l 6 Zasadowość 1 m nad dnem 2,7 mval/l 7 Wapń 1 m pod powierzchnią 52,3 mg Ca/l 8 Wapń 1 m nad dnem 54,0 mg Ca/l 9 Magnez 1 m pod powierzchnią 2,9 mg Mg/l 10 Magnez 1 m nad dnem 3,3 mg Mg/l 11 Sód 1 m pod powierzchnią 6,2 mg Na/l 12 Sód 1 m nad dnem 6,2 mg Na/l 13 Potas 1 m pod powierzchnią 3,1 mg K/l 14 Potas 1 m nad dnem 3,3 mg K/l 15 Chlorki 1 m pod powierzchnią 11,0 mg Cl/l 16 Chlorki 1 m nad dnem 10,0 mg Cl/l 17 Siarczany 1 m pod powierzchnią 27,0 mg SO4/l 18 Siarczany 1 m nad dnem 19,0 mg SO4/l 7.4. CHARAKTERYSTYKA ALGOLOGICZNA CHLOROFIL A Badania stęŝenia chlorofilu a w wodach jeziora wykazała stęŝenia nie odpowiadające normom w okresie wiosennym i stęŝenia ma poziomie III klasy w sezonie letnim. Taka koncentracja chlorofilu ograniczyła przezroczystość wody do 1,0 m wiosną i 0,9 m latem. TAKSONOMIA GLONÓW Badania fitoplanktonu w czasie wiosennej homotermii wykazały obecność komórek fitoplanktonu w ilości 0,14 mln w litrze wody. W tym czasie dominantem były okrzemki, podobnie jak to miało miejsce w jeziorze Długim, jednak tu występowały one mniej licznie a ponadto zaznaczył się wysoki udział Chrysophyceae występujących na pozycji subdominanta. Latem w wodzie jeziora stwierdzona została podwyŝszona liczba komórek (1,35 mln kom./l). Ilość ta świadczyła o pojawieniu się zakwitu. Dominację w liczebności posiadały sinice z gatunku Gomphosphaeria naegeliana, ale w przeciwieństwie do fitoplanktonu jeziora Długiego większy udział w subdominacji miały zielenice. Sphaerotilus natans z grupy Bacteria występowały jedynie w niewielkich ilościach (2,4% liczebności) a ich pochodzenie moŝe się wiązać z mieszaniem się wód w strefie epilimnionu i podnoszenie przez to osadów z powierzchni dna czynnego.

21 21 Ryc. 12. Charakterystyka jakościowa fitoplanktonu w czasie badań letnich w jeziorze Okrągłym w 2003 roku 7.5. SKŁAD CHEMICZNY OSADÓW DENNYCH Według geochemicznej klasyfikacji osadów dennych podanej przez Bojakowską i Sokołowską (1998), zawartości większości metali cięŝkich w osadach jeziora Okrągłego wykazywały wartości tłowe lub odpowiadające I klasie. Jedynie zawartość arsenu kadmu, rtęci i ołowiu wskazywała na przynaleŝność do II klasy. Tab. 11. Zawartość metali cięŝkich i niektórych pierwiastków w osadach dennych jeziora Okrągłego w 2003 roku (wg PIG) Ag As Ba Cd Co Cr Cu Hg Mn Ni Pb Sr V Zn Fe Ca Mg P S TOC j. Okrągłe [ppm] [%] < tło geochemiczne I klasa II kasa III klasa

22 22 8. ZMIENNOŚĆ JAKOŚCI WÓD JEZIOR Ostatnia seria badań jakości wód jezior miała miejsce w 1988 roku. Uzyskane wówczas wyniki pozwoliły zakwalifikować jezioro Długie do jezior pozaklasowych a jezioro Okrągłe do III klasy czystości. Wyniki uzyskane w 2003 roku ukazują poprawę stanu czystości obu jezior i pozwalają zaliczyć je o klasę wzwyŝ. Badania wykonane w 2003 roku na jeziorze Długim potwierdziły problemy wynikające z nadmiaru materii organicznej występującej w wodzie jeziora. Wówczas jezioro miało podobne stęŝenia materii trudnorozkładalnej i pojawiały się deficyty tlenowe w hypolimnionie. Deficyty te powodowały problemy ze wzrostem koncentracji fosforanów i azotu amonowego w warstwie naddennej. Tego typu procesy zarejestrowano równieŝ w 2003 roku. Nieznacznemu pogorszeniu uległ stan sanitarny wód jeziora, co wiązać moŝna z postępującą degradacją zbiorników bezodpływowych. W 1988 roku jezioro Okrągłe, zaliczone do III klasy czystości, przedstawiało się jako polimiktyczne dystroficzne jezioro, o duŝej produkcji pierwotnej, która wyczerpywała na bieŝąco związki łatwo przyswajalne, rozpuszczone w całej objętości jeziora. Struktura fitoplanktonu nie uległa przebudowie podobnie jak w 1988 roku tak i teraz dominowały sinice. Na dobrym stabilnym poziomie utrzymywał się stan sanitarny wód. Redukcja wielkości stęŝeń poszczególnych parametrów pozwoliła na lepszą ocenę jeziora w klasyfikacji dokonanej w 2003 roku. 9. PODSUMOWANIE I WNIOSKI Jezioro Długie połoŝone jest na terenie Borów Tucholskich w północnej części województwa. Misa zajmuje wydłuŝone zagłębienie wytopiskowe wykształcone w powierzchni sandrowej. Przez jezioro przepływa Zwierzynka, która jest początkowym odcinkiem Bielskiej Strugi. Odpływ kierowany jest do jeziora Okrągłego. Stan Zwierzynki na dopływie moŝna określić jako zadowalający. Nad jeziorem zlokalizowany jest ośrodek wypoczynkowy a w południowej części leŝą zabudowania wsi Krąg. Naturalna podatność jeziora na degradację determinowana jest przez warunki morfometrycznohydrologiczne. Płytka misa, brak stratyfikacji, znaczne powierzchnie dna w zasięgu letniego mieszania się wód i niewielki iloraz długości linii brzegowej i objętości sprawiają, Ŝe jezioro jest wraŝliwe na wpływy z zewnątrz, w granicach określonych dla III klasy podatności. Jakość wód tego eutroficznego jeziora oceniono na III klasę czystości. Oznacza to, Ŝe w porównaniu z ostatnią serią badań przeprowadzonych w 1988 roku, jej jakość uległa poprawie. Pomimo tego do wartości pozaklasowych zaliczone zostało wiosenne stęŝenie azotu mineralnego. Nie odnotowano wzrostu przewodnictwa elektrolitycznego, zatem moŝna przypuszczać, Ŝe oddziaływanie spływów powierzchniowych zostało ograniczone dzięki licznym powierzchniom leśnym w zlewni. Latem, poniŝej 3 m głębokości, panowały warunki anaerobowe. W wyniku tego z osadów dennych uwolnione zostały

23 23 fosforany w ponadnormatywnych ilościach. PoniewaŜ jezioro zalicza się do jezior polimiktycznych, fosfor uwolniony z osadów sprzyja powstawaniu zakwitów glonów, w tym przede wszystkim licznie występujących w jeziorze sinic z gatunku Oscillatoria. Przezroczystość wody wahała się w granicach 1 m. Umiarkowane wartości, odpowiadające II klasie czystości, zanotowano w przypadku zanieczyszczenia bakteriologicznego wody. Wśród głównych zagroŝeń mogących wpłynąć na degradację wód jeziora są przede wszystkim wypływy ścieków z eksploatowanych zbiorników na ścieki w okolicznych zabudowaniach. Zanieczyszczenia w skałach piaszczystych mają duŝą swobodę przemieszczania się i przy drenującym reŝimie jeziora mogą szybko do niego docierać powodując jego degradację. Jezioro Okrągłe, podobnie jak sąsiadujące z nim od północy jezioro Długie, zajmuje misę pochodzenia wytopiskowego ukształtowaną w powierzchni sandrowej Borów Tucholskich. NaleŜy ono do zbiorników płytkich, średnia głębokość to zaledwie 2,0 m. Strefa litoralna jest silnie rozwinięta, brak jest stromych brzegów, co sprzyja rozwojowi roślinności szuwarowej. Do jeziora dopływają wody jedynie w okresie wiosennym głównie z kierunku północnego, z jeziora Długiego. Odpływ do Zwierzynki równieŝ funkcjonuje w okresie wysokich stanów wody. W zlewni jeziora nie ma punktowych źródeł zanieczyszczeń, a jedyne potencjalne zagroŝenia są identyczne jak w przypadku jeziora Długiego. Zlewnia bezpośrednia jeziora obejmuje w większości tereny leśne. Jednak ze względu na parametry misy jeziora zaliczone ono zostało do III kategorii podatności na degradację. Wody eutroficznego jeziora Okrągłego w 2003 roku spełniały wymagania II klasy czystości. Dzięki leśnemu uŝytkowaniu zlewni bezpośredniej jeziora nie zanotowano wzrostów parametrów charakterystycznych dla oddziaływania spływów powierzchniowych, takich jak przewodnictwo elektrolityczne czy azot mineralny. Latem w epilimnionie jeziora, w wyniku fotosyntezy, przetlenienie wody występowało do 3 m głębokości. Wraz ze wzrostem głębokości zaznaczył się spadek stęŝenia tlenu i deficyt tego pierwiastka w warstwie naddennej. Polimiktyczny charakter jeziora spowodował, Ŝe przy dnie nie dochodziło do kumulacji fosforanów wydzielanych z osadów dennych. Ponad normatywne stęŝenia zanotowano jedynie w przypadku substancji trudno rozkładalnych oznaczanych jako ChZT metodą dwuchromianową. Sole azotu występowały w stęŝeniach na poziomie III klasy czystości zaś I klasa w przypadku fosforu ogólnego świadczy, Ŝe to najprawdopodobniej ten pierwiastek był limitujący rozwój materii organicznej w jeziorze. śyzność wód pozwoliła na rozwój sinic i zielenic, które ograniczyły przezroczystość do 1,0 m. Stan sanitarny jeziora nie budził zastrzeŝeń. Podstawowym zagroŝeniem jakości jezior są zabudowania wsi Krąg oraz ośrodek wypoczynkowy, w głównej mierze w wyniku braku kanalizacji ogólnospławnej. RównieŜ parametry morfometryczne jezior powodują, Ŝe pomimo zauwaŝonej poprawy jakości wód, posiadają one duŝe predyspozycje do negatywnego reagowania na zmiany środowiskowe.

24 24 SPIS LITERATURY Bojakowska I., Sokołowska G., 1998, Geochemiczne klasy czystości osadów dennych, Przegląd Geologiczny, vol. 46, nr 1, Warszawa; Burymowicz K., Lamparska A., Rekowska J., Wilamski J., 1990, Ocena zasobów wodnych jezior województwa bydgoskiego, IMGW, Słupsk; Kondracki J., 2002, Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa; Koter M., Gałecki Z., 1980, Mapa glebowo-rolnicza 1: Województwo Bydgoskie, IUNiG, Białystok; Kudelska D., Cydzik D., Szoszka H., 1994, Wytyczne monitoringu podstawowego jezior, Bibl. Moni. Środow., Warszawa; Jutrowska E., Goszczyński J., 2002, Wody powierzchniowe Tucholskiego Parku Krajobrazowego w badaniach Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Bydgoszczy [w:] Ławrynowicz M., Rózga B., (red.) Tucholski Park Krajobrazowy stan poznania, WUŁ, Łódź;