3.5. Psychologiczne ujęcie stresu i radzenia sobie W literaturze psychologicznej (ale też w potocznym rozumienia tego słowa) termin stres może być używany w znaczeniu: 1) stanu (stan stresu), 2) sytuacji (sytuacja stresowa), 3) relacji (interakcji). Stres jako stan Takie rozumienie stresu jest najbardziej zbliżone do ujęcia biologicznego i odnosi się do przeżywanych emocji (np. strachu). Stres jest więc reakcją psychofizyczną, która dotyczy trzech aspektów emocji: poznawczego (treść i siła emocji, Wiem, że odczuwam złość, Boję się itp.), wegetatywno-somatycznego (fizjologiczne aspekty przeżywanych emocji) i behawioralnego (zachowania towarzyszące danej emocji). Ze względu na szczegółowe omówienie fizjologicznej strony stresu wątek ten nie będzie dalej rozwijany. Stres jako sytuacja Sytuacją stresową jest taka sytuacja, która zakłóca tok czynności, zagraża czymś człowiekowi lub utrudnia/uniemożliwia zaspokojenie potrzeb. Istnieje wiele sposobów klasyfikowania sytuacji stresowych. Podział na wydarzenia traumatyczne, ważne wydarzenia życiowe i utrapienia życia codziennego przedstawiony został już wcześniej. Sytuacje stresowe mogą być również podzielone na sytuacje frustracyjne, kiedy przeszkoda uniemożliwia osiągnięcie celu, oraz sytuacje konfliktowe. W tym drugim przypadku chodzi o takie sytuacje, gdy dwie tendencje wykluczają się nawzajem (konflikt między dążeniem i dążeniem lub między unikaniem i unikaniem) lub gdy jedna tendencja służy osiągnięciu dwóch celów (konflikt między dążeniem i unikaniem). Konflikt między dążeniem a dążeniem można opisać jako sytuację, w której musimy dokonać wyboru między dwoma dobrami, konflikt między unikaniem a unikaniem 81
jako konieczność wyboru mniejszego zła, zaś konflikt między dążeniem i unikaniem odnosi się do sytuacji ambiwalentnej, której wynik jest dla nas pozytywny, jednak droga do celu budzi np. lęk. Wyobraźmy sobie pacjenta, którego problemy zdrowotne można zakończyć skomplikowanym zabiegiem operacyjnym. Z jednej strony człowiek taki chce być zdrowy (dążenie), ale konieczność poddania się zabiegowi budzi w nim wiele obaw (unikanie). Charakterystyczne dla tego typu sytuacji jest to, że w miarę przybliżania się do celu w naszym przykładzie zbliżania się daty operacji tendencja unikania przybiera na sile znacznie szybciej niż dążenie. Pozwala to zrozumieć zachowanie osoby, która uprzednio zdecydowawszy się na operację, w ostatniej chwili się wycofuje. Często pomija się fakt, że jest to sytuacja stresowa, której towarzyszy obciążenie psychofizjologiczne. Stres jako relacja We współczesnych pracach psychologicznych dominuje podejście relacyjne, wskazujące na wagę związku człowiek otoczenie. Na gruncie psychologii poznawczej odwołuje się do niego koncepcja stresu Richarda Lazarusa i Susan Folkman (1984). Ze stresem mamy do czynienia wtedy, gdy w relacji tej dochodzi do zakłócenia równowagi między tym, czego wymaga od nas otoczenie, a tym, co jesteśmy w stanie zrobić. Taki brak dopasowania potrzeb, warunków i możliwości działania rodzi to, co nazywamy stresem. Stres to określona relacja między człowiekiem a otoczeniem, która oceniana jest przez niego jako obciążająca lub przekraczająca jego zasoby i zagrażająca dobrostanowi (Lazarus i Folkman, 1984, s. 19). Wyobraźmy sobie ludzi stojących w kolejce do kasy w sklepie. Kasjerce kończy się papier do wydruku paragonów i musi założyć nową rolkę, co chwilę potrwa. Czy wszystkie osoby stojące w kolejce zachowają się tak samo? Na pewno nie. To zróżnicowanie ludzkich reakcji na zaistniałą (obiektywnie taką samą) sytuację jest wyrazem różnic w postrzeganiu zdarzenia. Dla części osób cała sytuacja w ogóle nie będzie stanowiła problemu ocenią ją jako obojętną. Dla innych będzie to powód do znacznego wzburzenia, którego źródła znowu mogą być bardzo różne od presji czasowej po zwyczajowy sposób reagowania na nieprzewidziane sytuacje. 82
Lazarus i Folkman wprowadzili w swojej koncepcji pojęcie oceny stresu. Jest to proces oceny poznawczej, zachodzący w psychice człowieka, określający daną interakcję. Ze względu na to, że pojęcie oceny poznawczej odgrywa ważną rolę w psychologii poznawczej i będzie się przewijało w niniejszym opracowaniu wielokrotnie, spróbujemy w tym miejscu wyjaśnić je dokładnie. W każdym momencie życia człowiek w kontakcie ze środowiskiem narażony jest na działanie różnych bodźców, a także złożonych ich układów, skomplikowanych sytuacji itd. Nie jest biernym odbiorcą, także wysyła sygnały, wpływa na otoczenie, celowo dokonuje zmian. Aby mógł w ten sposób funkcjonować, musi dokonywać oceny i selekcji informacji z otoczenia. Dzieje się tak dzięki procesom oceny poznawczej. Ocena ta dokonywana jest w każdym momencie przez człowieka i choć odnosi się do aktualnej sytuacji, jest zależna od wielu czynników, m.in. przeszłych doświadczeń, samooceny, aktualnego nastroju, kontekstu sytuacyjnego itd. Najpierw pojawia się ocena pierwotna, czyli człowiek szacuje, czy dana relacja jest dla niego pozytywna, obojętna czy negatywna. W przypadku ostatniej kategorii oceny negatywnej mówimy o stresie. Dodatkowo stres możemy, zdaniem Lazarusa i Folkman, ocenić jako krzywdę/stratę, jako zagrożenie lub jako wyzwanie, które pociągają za sobą inne reakcje emocjonalne i inne zachowania. Następnie pojawia się proces oceny wtórnej, kiedy człowiek analizuje swoją sytuację, posiadane zasoby i możliwości oraz stara się znaleźć odpowiedź na pytanie: Co mogę zrobić w tej sytuacji?. Teraz rozpoczyna się proces radzenia sobie ze stresem, czyli zostają uruchomione wszelkie zarówno poznawcze, jak i behawioralne mechanizmy mające na celu rozwiązanie problemu i samoregulację emocji. Są to, zdaniem tych autorów, dwa podstawowe cele radzenia sobie. Schematycznie koncepcję Lazarusa i Folkman przedstawia rycina 3.5. Oba rodzaje radzenia sobie ze stresem są istotne ze względu na przystosowanie człowieka i nie możemy z góry uznać, że jeden czy drugi sposób radzenia sobie jest lepszy, bardziej efektywny. Zresztą w sytuacjach stresowych ludzie stosują strategie radzenia sobie skoncentrowane na obu celach. Przykładowe strategie to planowanie działania, dokonanie zmian w hierarchii wartości (np. na nowo odkryłem, co 83
Rycina 3.5. Schematyczne ujęcie koncepcji stresu i radzenia sobie Lazarusa i Folkman. w życiu ważne), unikanie (poprawianie samopoczucia poprzez niemyślenie o problemie), poszukiwanie/mobilizacja wsparcia społecznego czy bezpośrednie działania zgodne z pierwszym impulsem (np. okazanie złości). Efektywność radzenia sobie ze stresem można oceniać na trzech płaszczyznach: zdrowotnej, psychologicznej i społecznej. Można wyobrazić sobie sytuacje, w których brak zgodności między efektami danego sposobu radzenia sobie w tych wymiarach. Na przykład ktoś, kto rozładowuje napięcie za pomocą alkoholu, może funkcjonować dobrze na poziomie psychologicznym i społecznym ( Jestem zrelaksowany, dobrze się bawię, nie pamiętam o kłopotach ), podczas gdy na poziomie fizjologicznym takie zachowanie jest niekorzystne. Ludzie różnią się między sobą pod względem preferowanych zachowań w obliczu stresu. Na podstawie obserwacji można wyróżnić pewne charakterystyczne typy reagowania (style radzenia sobie). Są osoby, które 84
w każdej sytuacji lubią brać byka za rogi : walczyć, dążyć do celu. Są osoby, które najchętniej schowałyby się i przeczekały, aż problem sam się rozwiąże. Style radzenia sobie ze stresem to trwałe osobowościowe dyspozycje człowieka do określonego zmagania się z sytuacjami trudnymi (Wrześniewski, 2000). Rozróżnienie stylu skoncentrowanego na problemie i stylu skoncentrowanego na emocjach ma pewne implikacje: inaczej powinniśmy rozmawiać z osobą chorą a więc przeżywającą stres wtedy, gdy koncentruje się ona na rozwiązaniu problemu (powinniśmy dać jej jasne i precyzyjne wskazówki, jak powinna postępować) niż wtedy, gdy koncentruje się na przeżywanych emocjach. 3.5.1. Mechanizmy obronne osobowości Człowiek dysponuje różnymi psychologicznymi sposobami umożliwiającymi radzenie sobie ze stresem. Wśród nich szczególną rolę odgrywają mechanizmy obronne osobowości. Psychologia poznawcza określa je jako nawykowe, automatyczne, przeważnie nieuświadamiane myśli i zachowania, mające na celu redukcję lęku i innych negatywnych emocji oraz niedopuszczenie do spadku samooceny. Wyobraźmy sobie człowieka, który właśnie dowiaduje się, że jest śmiertelnie chory. Jedną z głównych emocji, które się w takiej chwili pojawiają, będzie lęk. Dodatkowo pojawia się zagrożenie samooceny: Nie jestem już zdrowy, silny, niezależny.... W takich warunkach dochodzi do uruchomienia mechanizmów obronnych osobowości, np. wyparcia, zaprzeczania czy racjonalizacji, których wspólnym elementem jest nieprzyjmowanie do świadomości tego, co się właśnie wydarzyło. Człowiek, który tak właśnie zareaguje na wiadomość o chorobie, będzie się zachowywał w sposób utrudniający powrót do zdrowia lub wręcz zagrażający jego życiu. Istnieje wiele danych wskazujących, że pacjenci, którzy nie zgłaszają się do lekarza w porę, obawiają się, że lekarz potwierdzi ich obawy. Unikają więc kontaktów ze służbą zdrowia i myślenia o objawie, który ich zaniepokoił. O zaprzeczaniu chorobie mówimy wtedy, gdy pacjent, mimo dostępnych informacji i możliwości intelektualnych, nie przyjmuje do wiadomości, że jest chory. Z danych przedstawionych przez Reynoldsa i Alonzo (2000) jednoznacznie wynika, że jeżeli porównujemy pacjentów po 85
zawale serca, którzy zwlekają z wezwaniem pomocy, to czas opóźnienia jest dłuższy u tych, którzy przebyli drugi zawał, w porównaniu z chorymi po pierwszym zawale. Może się to wydawać dziwne, gdyż ci pacjenci, wiedząc, co to jest zawał serca, powinni teoretycznie reagować szybszym zwróceniem się po pomoc. Autorzy tłumaczą tę zwłokę lękiem pacjentów przed tym wszystkim, co już raz przeżyli. Zaprzeczanie chorobie jest zjawiskiem dość powszechnym (wskazuje się na występowanie tego mechanizmu u jednej piątej pacjentów z różnymi jednostkami chorobowymi), może mieć jednak różne nasilenie, od całkowitego zaprzeczania chorobie po umniejszanie tylko niektórych jej konsekwencji. Warto też zaznaczyć, że zaprzeczanie nie jest mechanizmem jednoznacznie niekorzystnym. Pamiętajmy o jego obronnej funkcji. U podstaw mechanizmu zaprzeczania leży lęk. Chroniąc człowieka przed przeżywaniem lęku, umożliwia zachowanie równowagi psychicznej i sprawne funkcjonowanie. Wynika z tego, że wszelkie próby przełamania tego mechanizmu oparte na straszeniu, a więc wzbudzaniu jeszcze większego lęku, nie powiodą się. Nie ma prostej recepty na postępowanie z pacjentem zaprzeczającym, ale zawsze należy zadać sobie pytanie, czy przełamywanie tego mechanizmu obronnego jest potrzebne i co mamy do zaproponowania, gdy pozbawiamy człowieka tej ochrony. Zestawienie innych często spotykanych mechanizmów obronnych prezentujemy w ramce 3.2. 3.5.2. Odporność na stres Odporność na stres, a więc niereagowanie pobudzeniem emocjonalnym na sytuację ocenianą jako stresowa oraz zdolność do utrzymania kierunku działania i sprawności w takiej sytuacji, stanowi złożone zagadnienie. Strelau (2000) dzieli stresory na uniwersalne (obiektywne), czyli takie, które praktycznie u wszystkich osób wywołają stan napięcia, i subiektywne, w przypadku których indywidualne różnice odgrywają ważną rolę. Ludzie mają także pewne obszary obniżonej tolerancji na stres, które są różne u poszczególnych osób. Pojawia się więc pytanie dotyczące czynników, które powodują, że coś dla konkretnej osoby jest sytuacją stresową lub nią nie jest. Oczywiście można stwierdzić, że dzieje się tak za sprawą poznawczej oceny stresu, jednak jest to zbyt duże uproszczenie. 86
Ramka 3.2 Często spotykane mechanizmy obronne Wyparcie Mechanizm pozwalający na utrzymywanie poza świadomością myśli, uczuć, zdarzeń będących źródłem lęku. Racjonalizacja Uzasadnianie, znajdowanie wymówek lub pomniejszanie znaczenia celu po to, aby zmniejszyć poczucie odpowiedzialności, winy lub rozczarowania. Projekcja (rzutowanie) Przypisywanie innym ludziom własnych nieakceptowanych motywów, cech czy zachowań. Identyfikacja Bezwiedne utożsamienie się z innym obiektem lub przypisywanie sobie jego cech. Przemieszczenie Ukierunkowanie negatywnych uczuć i działań na obiekt bezpieczniejszy lub bardziej dostępny niż ten, który je spowodował. Kompensacja Dążenie do uzyskania powodzenia w jakiejś dziedzinie i wyrównanie w ten sposób niepowodzeń doznawanych na innym polu. Nadkompensacja Dążenie do osiągnięcia sukcesu w dziedzinie, która była źródłem niepowodzeń. Bowiem na to, że coś tak, a nie inaczej oceniamy, składa się bardzo wiele czynników, z których kilka poniżej opiszemy. Niewątpliwie ważnym czynnikiem jest temperament, czyli genetyczne podłoże osobowości. Temperament człowieka jest silnie związany z właściwościami jego układu nerwowego, takimi jak: żwawość (tendencja do szybkiego reagowania), perseweratywność (tendencja do kontynuowania i powtarzania zachowań po zaprzestaniu działania bodźca, który je wywołał), wrażliwość sensoryczna (zdolność do reagowania na bodźce o małej wartości stymulacyjnej), reaktywność emocjonalna (tendencja do intensywnego reagowania na bodźce wywołujące emocje, wyraża się w niskiej odporności emocjonalnej), 87
wytrzymałość (zdolność do adekwatnego reagowania w sytuacjach wymagających długotrwałej lub wysoko stymulującej aktywności oraz w warunkach silnej stymulacji zewnętrznej), aktywność (tendencja do zachowań o dużej wartości stymulacyjnej lub do zachowań dostarczających stymulacji zewnętrznej). W zależności od wszystkich tych właściwości nasza odporność na stres będzie różna. Oprócz temperamentu ważną rolę odgrywają przeszłe doświadczenia. Mogą one bowiem wpływać na naszą osobowość czy wzory reagowania emocjonalnego oraz na wspominany już sposób oceniania wydarzeń. Osobowość może wiązać się z odpornością na stres np. poprzez otrzymywaną ilość wsparcia społecznego. Osoby otwarte, nastawione na kontakty z innymi ludźmi (ekstrawertycy), mogą mieć w swoim otoczeniu więcej osób, które pomogą i osłabią skutki stresu, niż introwertycy. Odporność na stres i dążenie do pokonywania trudności zależne są też od takich czynników, jak wyznawane wartości, motywacja, samoocena, style radzenia sobie ze stresem, optymistyczny/pesymistyczny styl wyjaśniania zdarzeń i wiele innych. 3.6. Stres a zdrowie drogi oddziaływania Teraz, kiedy już przedstawiliśmy zarówno biologiczne, jak i psychologiczne podejście do stresu, łatwiejsze stanie się zrozumienie jego konsekwencji dla zdrowia. Powiązania stresu ze zdrowiem mogą przebiegać dwutorowo, na drodze bezpośredniej i pośredniej. 3.6.1. Droga bezpośrednia Droga bezpośrednia prowadzi poprzez procesy fizjologiczne. Kiedy musimy stawić czoła stresorowi, nasz organizm próbuje nam to ułatwić i uruchamia szereg procesów adaptacyjnych. Pierwszym krokiem do zainicjowania reakcji stresowej jest identyfikacja stresora. Do tego konieczne są wyższe procesy mózgowe uczucia i pamięć. Mózg integruje informacje i jeśli uzna je za zagrażające, to w układzie 88