INSTYTUT BADAWCZY LEŚNICTWA Zakład Zarządzania Zasobami Leśnymi SYNTEZA zadania pt.: Określenie potencjalnych możliwości naturalnego odnowienia lasu na podstawie analizy danych z wielkoobszarowej inwentaryzacji stanu lasu o występowaniu nalotów głównych gatunków lasotwórczych WYKONANO NA ZAMÓWIENIE MINISTRA ŚRODOWISKA SFINANSOWANO ZE ŚRODKÓW NARODOWEGO FUNDUSZU OCHRONY ŚRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ umowa nr 364/10/Wn50/NE-PR-Tx/D z dnia 10.08.2010 r. Kierownik zadania: dr inż. Grzegorz Zajączkowski Instytut Badawczy Leśnictwa Stypendysta: dr inż. Rusłan Vytseha Ukraiński Państwowy Uniwersytet Leśno-Techniczny, Lwów, Ukraina Sękocin Stary, październik 2010 r.
SYNTEZA Opracowanie Określenie potencjalnych możliwości naturalnego odnowienia lasu na podstawie analizy danych z wielkoobszarowej inwentaryzacji stanu lasu o występowaniu nalotów głównych gatunków lasotwórczych wykonane zostało w Zakładzie Zarządzania Zasobami Leśnymi Instytutu Badawczego Leśnictwa w okresie od 1 sierpnia do 31 października 2010 r. w ramach stażu naukowego dr. inż. Rusłana Vytsehy z Ukraińskiego Państwowego Uniwersytetu Leśno-Technicznego we Lwowie. Celem projektu było określenie optimum warunków siedliskowych i drzewostanowych dla pojawiania się naturalnych odnowień głównych gatunków lasotwórczych w Polsce. W badaniach analitycznych wykorzystano dane z wielkoobszarowej inwentaryzacji stanu lasu (WISL) z pełnego pięcioletniego cyklu obserwacyjnego. Dla głównych gatunków lasotwórczych, tj. sosny, świerka, jodły, dęba oraz buka, przeanalizowano wybrane charakterystyki siedliska i drzewostanu, w celu wskazania najkorzystniejszych warunków pojawiania się odnowień poszczególnych gatunków. Analizą objęte zostały: siedliskowy typ lasu, typ pokrywy oraz wiek, zwarcie, zagęszczenie i skład gatunkowy drzewostanu. Wyniki zestawiono w układzie krain przyrodniczo-leśnych. Stwierdzono, że łączny udział powierzchni z odnowieniami naturalnymi wszystkich gatunków lasotwórczych w ogólnej powierzchni leśnej wynosi 10,3%, zaś uwzględniając wyłącznie ww. główne gatunki lasotwórcze, udział ten kształtuje się na poziomie 6,9%. Największy areał wśród gatunków liściastych zajmują odnowienia dębowe 2,4% ogólnej powierzchni leśnej oraz bukowe 1,5%, zaś wśród gatunków iglastych odnowienia sosnowe 1,2%. Na podstawie analizy występowania odnowień poszczególnych gatunków drzew określono optymalne warunki siedliskowo-drzewostanowe dla pojawiania się odnowień naturalnych, które to odnowienia będą mogły być w przyszłości wykorzystane przy odtworzeniu drzewostanów. Z kolei na podstawie obserwacji terenowych stwierdzono, że dużej części odnowień naturalnych (20%) nie udaje się przeżyć w drzewostanie dłużej niż kilka lat. Dotyczy to przede wszystkim siewek pojawiających się na zbyt ubogich siedliskach lub w drzewostanach o dużym zadrzewieniu i zwarciu koron.
INSTYTUT BADAWCZY LEŚNICTWA Zakład Zarządzania Zasobami Leśnymi Sprawozdanie z realizacji zadania pt.: Określenie potencjalnych możliwości naturalnego odnowienia lasu na podstawie analizy danych z wielkoobszarowej inwentaryzacji stanu lasu o występowaniu nalotów głównych gatunków lasotwórczych WYKONANO NA ZAMÓWIENIE MINISTRA ŚRODOWISKA SFINANSOWANO ZE ŚRODKÓW NARODOWEGO FUNDUSZU OCHRONY ŚRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ umowa nr 364/10/Wn50/NE-PR-Tx/D z dnia 10.08.2010 r. Kierownik zadania: dr inż. Grzegorz Zajączkowski Stypendysta: dr inż. Rusłan Vytseha Ukraiński Państwowy Uniwersytet Leśno-Techniczny, Lwów, Ukraina Kierownik Zakładu Dyrektor Instytutu Sękocin Stary, październik 2010 r.
Opracował zespół autorski w składzie: 1. dr inż. Grzegorz Zajączkowski, 2. dr inż. Tadeusz Zachara 3. dr inż. Ruslan Vytseha 4. mgr inż. Marcin Mionskowski
Spis treści 1. Cel i zakres pracy 1 2. Wstęp 1 3. Problematyka występowania naturalnych odnowień w Polsce 2 4. Występowanie naturalnych odnowień głównych gatunków lasotwórczych na powierzchniach wielkoobszarowej inwentaryzacji stanu lasu 7 4.1. Występowanie odnowień naturalnych sosny 14 4.2. Występowanie odnowień naturalnych świerka 16 4.3. Występowanie odnowień naturalnych jodły 19 4.4. Występowanie odnowień naturalnych dęba 21 4.5. Występowanie odnowień naturalnych buka 23 4.6. Występowanie odnowień naturalnych brzozy 25 4.7. Występowanie odnowień naturalnych olszy 27 5. Terenowa weryfikacja występowania odnowień naturalnych na powierzchniach wielkoobszarowej inwentaryzacji lasów kraju 28 6. Podsumowanie i wnioski 29 7. Literatura 32 Załączniki (tabele 7-14) 34
1. Wstęp Spośród około 50 tysięcy hektarów odnowień, realizowanych corocznie w polskich lasach, ponad 10% stanowią odnowienia naturalne. Ich udział od drugiej połowy lat siedemdziesiątych stopniowo rośnie; w latach 1976-80 wynosił przeciętnie 3,4%, zaś w latach 2001-2008 już 10,6%. Wzrost ten wynikał głównie z wdrażania ekologicznego modelu gospodarki leśnej, który w swych założeniach (Ustawa o lasach, Polityka Leśna Państwa), sprzyjał wykorzystaniu odnowień naturalnych w odtwarzaniu drzewostanów. Jednak powyższe dane nie odzwierciedlały w pełni rzeczywistej powierzchni odnowień naturalnych w Polsce. Pochodziły one bowiem praktycznie wyłącznie z Lasów Państwowych i to tylko z tych lokalizacji, w których pojawiające się odnowienie miało szanse na gospodarcze wykorzystanie. Dopiero zakończony w 2009 r. I cykl wielkoobszarowej inwentaryzacji stanu lasu (WISL) dostarczył wiarygodną informację o występowaniu nalotów dla wszystkich kategorii własności lasów, zgromadzoną na podstawie wyników z pomiarów wykonanych na blisko 29 tysiącach powierzchni obserwacyjnych zlokalizowanych w całej Polsce. Dzięki temu możliwe stało się wskazanie najkorzystniejszych warunków siedliskowych i drzewostanowych dla pojawiania się naturalnych nalotów głównych gatunków lasotwórczych w polskich lasach. Projekt został zrealizowany w ramach 3-miesięcznego stażu dr. inż. Rusłana Vytsehy z Ukraińskiego Państwowego Uniwersytetu Leśno-Technicznicznego we Lwowie. 2. Cel i zakres pracy Celem niniejszego projektu jest określenie optimum warunków siedliskowych i drzewostanowych dla pojawiania się naturalnych odnowień głównych gatunków lasotwórczych w Polsce. Badania analityczne przeprowadzone zostaną na podstawie danych WISL z pełnego pięcioletniego cyklu obserwacyjnego, pozyskanych z 28909 powierzchni obejmujących łącznie 35147 podpowierzchni. Przy wykorzystaniu programów bazodanowych oraz GIS, dla głównych gatunków lasotwórczych, tj. sosny, świerka, jodły, dęba oraz buka, przeanalizowane będą wybrane charakterystyki siedliska i drzewostanu, w celu wyodrębnienia tych warunków, w których najczęściej pojawiają się naloty poszczególnych gatunków. Analizą objęte zostaną: siedliskowy typ lasu, typ pokrywy oraz wiek, zwarcie, zagęszczenie i skład gatunkowy drzewostanu. Wyniki analizy zestawione będą w układzie krain przyrodniczo-leśnych. W ramach prac podjęta zostanie również próba określenia 1
minimalnych wartości wybranych parametrów siedliska i drzewostanu, dla których będzie można założyć, że naloty są przyszłościowe i powinny być wykorzystane w pracach odnowieniowych. 3. Problematyka występowania naturalnych odnowień w Polsce Zróżnicowanie metod hodowlanego zagospodarowania lasu w różnych fazach jego rozwoju, prowadzące do strukturalnego urozmaicenia drzewostanów dopasowanych do warunków siedliskowych, jest ważnym czynnikiem kształtującym poziom trwałej wielofunkcyjności lasu (Rykowski i in. 2006). Szczególne znaczenie w tym cyklu postępowania hodowlanego mają zabiegi odnowieniowe, które istotnie wpływają na wzrost i rozwój drzewostanów złożonych z różnych gatunków. Większość odnowień w leśnictwie polskim jest prowadzona w sposób sztuczny, głównie poprzez sadzenie. Dokumenty dotyczące gospodarki leśnej (krajowe i międzynarodowe) zalecają jednak preferować odnowienie naturalne wszędzie tam, gdzie istnieją sprzyjające warunki. Do takiego postępowania zobowiązują leśnictwo ratyfikowana przez Polskę Konwencja o różnorodności biologicznej (1995 r.), Polityka leśna państwa przyjęta przez Radę Ministrów w 1997 r. oraz aktualnie obowiązujące w Lasach Państwowych Zasady Hodowli Lasu (Rozwałka 2003). Wspomniane dokumenty podkreślają konieczność opracowania i wdrażania metod oraz technologii zrównoważonej gospodarki leśnej, które łączą cele produkcyjne z celami ekologicznymi, zwłaszcza związanymi z różnorodnością gatunkową, genetyczną i ekosystemową. W ostatnich kilkudziesięciu latach zaobserwować można zmniejszanie się całkowitej powierzchni odnowień, co w konsekwencji powoduje spadek procentowego udziału drzewostanów najmłodszych klas wieku. Przyczyn tego trendu należy upatrywać m.in. w ograniczaniu użytkowania rębnego na korzyść wymuszonego stanem lasu użytkowania przedrębnego oraz w wynikającym z przesłanek ekologicznych zmniejszaniu powierzchni zrębów zupełnych. Zjawisko to może stwarzać zagrożenie dla trwałości lasu w przyszłości w postaci zakłócenia pożądanej struktury klas wieku. Spadek ten może i powinien być w miarę 2
możliwości rekompensowany przez efektywniejsze wykorzystywanie odnowienia naturalnego. Badania nad odnowieniem naturalnym głównych gatunków lasotwórczych Polski mają w Instytucie Badawczym Leśnictwa długą tradycję. Prowadzone były na stałych powierzchniach doświadczalnych, usytuowanych w różnych regionach Polski i w różnych warunkach siedliskowych (Bernadzki 1967, Mierzejewski 1971, Graniczny 1975, Gazda 1988, Zachara 1997, Dobrowolska 1998, 2007, Niemtur i in. 1999, 2007, Kopryk 1999, Kopryk i in. 2001, Gil i in. 2004, Paluch 2004, 2005). Ich wynikiem są dotychczasowe wytyczne i instrukcje prowadzenia odnowień naturalnych w Lasach Państwowych oraz zapisy w kolejnych edycjach Zasad Hodowli Lasu. Zgodnie z najnowszym wydaniem Zasad Hodowli Lasu (Rozwałka 2003) do odnowienia naturalnego przeznacza się wszystkie drzewostany dojrzałe do odnowienia, o dobrej jakości, miejscowych ekotypów drzew i zdolne do obfitego urodzaju nasion, które rokują powodzenie takiego odnowienia. Naturalne odnowienie lasu należy szczególnie upowszechniać w lasach górskich i wyżynnych, w kompleksach leśnych o charakterze puszczańskim, a także tam, gdzie siedliska leśne nie zostały zniekształcone i zachowały się rodzime ekotypy gatunków drzew. Dzięki wprowadzeniu zarządzenia 11A Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 14 lutego 1995 r. w sprawie doskonalenia gospodarki leśnej na podstawach ekologicznych, powierzchnia objęta odnowieniem naturalnym wzrosła skokowo z 3 do ok. 10% (Raport, 2006), przy czym w lasach górskich udział odnowień naturalnych był i jest obecnie zdecydowanie większy, w porównaniu z obszarami nizinnymi. Jest to uwarunkowane odmiennym składem gatunkowym lasów górskich, w których, w porównaniu z lasami nizinnymi, większy udział mają gatunki cienioznośne (jodła, buk) lub umiarkowanie cienioznośne (świerk), częściej odnawiane samosiewnie. Według danych statystycznych dotyczących leśnictwa w Europie Środkowej, udział odnowień naturalnych w krajach sąsiednich jest zróżnicowany w Niemczech wynosi on blisko 40%, na Litwie 20 %, na Białorusi 10 %, na Słowacji 10 %, w Czechach 5 %, na Ukrainie 3 % (Anon. 1999, 2003). Można zauważyć, że wzrost powierzchni drzewostanów odnawianych naturalnie jest 3
widoczny szczególnie w krajach wysoko rozwiniętych, w których praktyka ta stanowi odpowiedź na wzrost kosztów prac leśnych, zwłaszcza tych związanych z odnowieniem lasu, w tym również z produkcją szkółkarską. Analogiczne tendencje, zauważalne w ostatnim czasie w krajach transformacji ustrojowej, pozwalają z wysoką pewnością przewidzieć w niedalekiej przyszłości podobny scenariusz rozwoju sytuacji także w polskim gospodarstwie leśnym. Powyższe porównanie, jak również dotychczasowe wyniki badań prowadzonych w naszym kraju pozwalają domniemywać, że na znacznej części areału polskich lasów wzrost udziału odnowień naturalnych jest nie tylko możliwy i racjonalny ze względów przyrodniczych, ale może przynieść również korzyści ekonomiczne (Szramka 2005, Rykowski i in. 2006). Jak wykazała ocena potencjalnych wyników finansowych gospodarstwa leśnego wykonana na przykładzie nadleśnictwa Tuszyma (Rykowski i in. 2006), obejmująca m.in. wszystkie koszty odnowienia i pielęgnowania prowadzące do uzyskania drzewostanów zbliżonej jakości, w zależności od przyjętych metod odnowienia, koszty odnowienia sztucznego były aż 3,5-krotnie wyższe w porównaniu z kosztami zastosowania odnowień naturalnych. Wyniki te wymagają jeszcze potwierdzenia na większej liczbie przykładów, w różnych częściach kraju. Potencjalne korzyści ze zwiększenia areału drzewostanów odnawianych naturalnie, to z jednej strony lepsze dostosowanie populacji drzew do zróżnicowania siedliskowego, z drugiej zaś skrócenie okresu produkcji i obniżenie kosztów odnowienia. Czynnikami ograniczającymi tę możliwość mogą być natomiast: niska wartość genetyczna istniejących drzewostanów, niesprzyjające warunki siedliskowe, wysokie koszty uzupełnień i pielęgnowania. Zasadnicze znaczenie dla powstawania i rozwoju odnowienia naturalnego mają czynniki siedliskowe takie jak: warunki meteorologiczne, wilgotność i żyzność gleb. Ponadto istotne znacznie mają także czynniki środowiskowe związane ze strukturą biocenozy leśnej m.in. skład gatunkowy i ilościowość runa oraz zwarcie, budowa pionowa, skład i wiek drzewostanu. Do gatunków odnawianych tradycyjnie metodą samosiewu należą w naszym kraju jodła i buk, w mniejszym stopniu również świerk. Ze względu na przeważający w polskich 4
lasach udział sosny zwyczajnej, decydujące znaczenie dla realizacji zamierzonego przedsięwzięcia będzie miało ewentualne powiększenie powierzchni drzewostanów tego gatunku odnawianych naturalnie. O możliwości odnawiania drzewostanów sosnowych w sposób naturalny pisali Ilmurzyński i Mierzejewski (1956), Kopryk i in. (2001), Bernadzki (2001). O niedostatecznym wykorzystaniu samosiewów sosny świadczyły badania Mierzejewskiego (1971), który wykazał, że w latach 1960-1971 samosiewy sosny wykorzystano na 8,7% ogólnej powierzchni zrębów zupełnych. Ówcześnie, główną przyczyną było przekonanie o małej wartości hodowlanej samosiewów sosny, a także niechęć do komplikowania prac przy ścince i zrywce drewna na zrębach zupełnych (Białobok i in. 1993). Bernadzki (2001) pisał, że sosnę odnawia się sztucznie nie tylko ze względu na łatwą produkcję materiału sadzeniowego, ale także z uwagi na wyższe prawdopodobieństwo sukcesu hodowlanego. Kopryk i in. (2001) na podstawie badań w drzewostanach pochodzenia naturalnego określili powierzchnię drzewostanów sosnowych nadających się do odnowienia naturalnego na około 10 %, uznając za podstawową metodę odnawiania naturalnego obsiew boczny na powierzchniach otwartych po zrębie zupełnym, ewentualnie z pozostawieniem nasienników w licznie 30-50 szt./ha. W obiektach o korzystnych warunkach wilgotnościowym dopuszczalną metodą jest również obsiew górny przy zastosowaniu rębni częściowej o krótkim okresie odnowienia (do 5 lat). Autorzy dostrzegają możliwość skutecznego odnowienia naturalnego sosny na siedliskach boru świeżego, boru wilgotnego, boru mieszanego wilgotnego i boru mieszanego świeżego, zwłaszcza w rejonach kraju, gdzie średnie sumy opadów są wyższe od 550 mm w roku i 340 mm w okresie wegetacyjnym (V IX). Wyniki badań prowadzonych na terenie Nadleśnictwa Tuszyma są przykładem, że w polskich lasach istnieją potencjalne możliwości odnawiania naturalnego drzewostanów sosnowych zarówno na siedliskach boru mieszanego świeżego, jak i lasu mieszanego świeżego (Rykowski i in. 2006). Nie potwierdzono obaw Jaworskiego (1995), że odnowienie sosny przegrywa konkurencję z roślinnością runa leśnego na powierzchniach odsłoniętych. Konieczne są wprawdzie zabiegi pielęgnacyjne gleby polegające na wykaszaniu chwastów, jednak podobne zabiegi prowadzi się również w uprawach sztucznych. 5
Gatunkiem stwarzającym praktyce leśnej problemy z odnowieniem naturalnym, nie tylko w Polsce, lecz szerzej w Europie, Azji i Ameryce Północnej, jest dąb. Dotyczy to zwłaszcza odnowienia pod okapem litej dębiny, jak też sytuacji, gdy dąb uprawiany jest wspólnie z innymi gatunkami: bukiem, rzadziej z grabem i lipą, pożądanymi z hodowlanego punktu widzenia. Wśród przyczyn tego stanu rzeczy wymienia się często domniemane zjawiska allelopatii wobec siewek tego samego gatunku, jak też stosunki termicznowilgotnościowe. Badania Palucha (2005, 2006) wskazują natomiast na niewykorzystane dotąd w wystarczającym stopniu możliwości odnawiania naturalnego dębu pod osłoną gatunków światłożądnych, zwłaszcza pod okapem drzewostanów sosnowych, gdzie często obfity nalot pojawia się wskutek rozsiewania przez ptaki, np. sójki. Wymagania aktualnych Zasad Hodowli Lasu są dostosowane do oceny udatności odnowień sztucznych (upraw) i niezbyt nadają się do odnowień naturalnych ze względu na ich odmienną strukturę i specyficzną dynamikę wzrostu, zwłaszcza przy zalecanych dla terenów górskich długich i bardzo długich okresach odnowienia. Dlatego wiele nadleśnictw nie uwzględnia w bieżącej sprawozdawczości dużej części faktycznie istniejących odnowień, pozostawiając ich formalne odnotowanie w dokumentacji do momentu wykonywania kolejnego planu urządzania lasu. Znowelizowane w 2005 roku zalecenia dotyczące uznawania odnowień naturalnych, zarówno inicjowanych jak i pojawiających się samorzutnie, (Zarządzenie 47A Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych dnia 30 września 2005 r. w sprawie nowelizacji zaleceń w zakresie uznawania, oceny i ewidencjonowania odnowień naturalnych, wprowadzonych do stosowania w gospodarce leśnej w nadleśnictwach Lasów Państwowych) dają szansę na stopniową zmianę tego stanu rzeczy. Analiza opisów taksacyjnych drzewostanów w Lasach Państwowych dokonana w oparciu o dane sprzed 10 lat (Głaz 2001, Głaz, Zajączkowski 2002) wykazała istnienie nalotów na 4,73% powierzchni zalesionej. Dane te były zaniżone, ze względu na wspomniany wcześniej fakt, braku rejestrowania podczas prac urządzeniowych nalotów nieprzewidzianych do szybkiego odsłaniania w ramach cięć rębnych. Celowe wydaje się powtórzenie takiej analizy po 10 latach, jak również skonfrontowanie uzyskanych wyników z danymi pochodzącymi z wielkoobszarowej inwentaryzacji stanu lasu. Powinno to dać odpowiedź na 6
pytanie o rzeczywisty potencjał odnowieniowy polskich lasów, możliwy do wykorzystania zarówno w planowych pracach odnowieniowych, jak też w procesach przebudowy drzewostanów młodszych, uszkodzonych przez czynniki biotyczne i abiotyczne. 4. Występowanie naturalnych odnowień głównych gatunków lasotwórczych na powierzchniach wielkoobszarowej inwentaryzacji stanu lasu Analizę występowania naturalnych odnowień głównych gatunków lasotwórczych w polskich lasach przeprowadzono na podstawie danych pochodzących z 28 909 powierzchni (35 147 podpowierzchni), założonych w ramach I cyklu wielkoobszarowej inwentaryzacji stanu lasu w latach 2005-2009. Analizowano występowanie odnowień sosnowych, świerkowych, jodłowych, dębowych, bukowych oraz dodatkowo olchowych i brzozowych w różnych warunkach siedliskowych (typ siedliskowy lasu, pokrywa runa) i drzewostanowych (gatunek panujący i jego wiek, zwarcie i zadrzewienie). Przyjęto, że przy ocenie zarejestrowanych odnowień uwzględniane będą wyłącznie te, których pokrycie na powierzchni B wielkoobszarowej inwentaryzacji będzie nie mniejsze niż 10%. W zestawieniach zbiorczych, dla celów poglądowych, przedstawiono również informację o występowaniu odnowień innych gatunków iglastych i innych liściastych. Łącznie na podpowierzchniach WISL odnotowano 3608 przypadków wystąpienia naturalnych odnowień gatunków lasotwórczych, w tym: 415 odnowień sosnowych (na 1,2% wszystkich podpowierzchni) 226 jodłowych (0,6%), 188 świerkowych (0,5%), 833 dębowych (2,4%), 522 bukowych (1,5%), 216 brzozowych (0,6%), 24 olszowych (0,1%). W układzie krain przyrodniczo-leśnych (rys. 1) najwięcej odnowień odnotowano w krainach VI (Małopolskiej) i III (Wielkopolsko-Pomorskiej), odpowiednio 779 i 773, najmniej zaś w krainach VII (Sudeckiej) i II (Mazursko-Podlaskiej), odpowiednio 120 i 155 przypadków. W pozostałych krainach stwierdzono łącznie 1821 wystąpień odnowień 7
naturalnych, z czego w krainie I (Bałtyckiej) 499, krainie IV (Mazowiecko-Podlaskiej) 370, krainie V (Śląskiej) 278 i w krainie VIII (Karpackiej) 674. Rys. 1. Występowanie odnowień naturalnych głównych gatunków lasotwórczych w układzie krain przyrodniczo-leśnych Najwięcej naturalnych odnowień głównych gatunków lasotwórczych zarejestrowano pod okapem drzewostanów, w których gatunkiem panującym była sosna 1335 wystąpień (tab. 1, kol. 16). Wynika to z faktu, że sosna w polskich lasach jest gatunkiem dominującym jej udział powierzchniowy wynosi 60,4% (Inwentaryzacja., 2010). Jednak największym 8
potencjałem odnowieniowym (tab. 1, kol. 18) charakteryzowały się drzewostany bukowe, jodłowe i dębowe, w przypadku których odnowienia naturalne pojawiały się nawet w co piątym drzewostanie (Bk). Tab. 1. Występowanie odnowień naturalnych głównych gatunków lasotwórczych w drzewostanach o danym gatunku panującym Gatunek panujący Udział ilościowy i procentowy odnowień występujących w drzewostanach o danym gatunku panującym So % Sw % Jd % Db % Bk % Brz % Ol % Liczba wystąpień odnowień pod danym gatunkiem panującym Ogólna liczba podpowierzchni o danym gatunku panującym Udział powierzchni z odnowieniem w ogólnej liczbie podpowierzchni z danym gatunkiem panującym 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Sosna 384 1,7 49 0,2 33 0,1 589 2,7 126 0,6 149 0,7 5 0,0 1335 22020 6,1 Świerk 1 0,1 105 5,5 19 1,0 3 0,2 30 1,6 9 0,5 1 0,1 168 1896 8,9 Jodła 1 0,1 13 1,3 122 12,7 1 0,1 34 3,5 6 0,6 0 0,0 177 964 18,4 Inne igl. 0 0,0 3 1,3 4 1,7 2 0,9 4 1,7 1 0,4 0 0,0 14 233 6,0 Dąb 11 0,6 3 0,2 1 0,1 162 8,1 19 1,0 17 0,9 1 0,1 214 1988 10,8 Buk 4 0,2 11 0,7 36 2,2 12 0,7 285 17,1 12 0,7 0 0,0 360 1668 21,6 Brzoza 8 0,4 4 0,2 3 0,1 42 2,1 9 0,4 15 0,7 3 0,1 84 2013 4,2 Olsza 2 0,1 0 0,0 0 0,0 10 0,6 5 0,3 5 0,3 14 0,9 36 1638 2,2 Inne liś. 4 0,1 0 0,0 8 0,3 12 0,4 13 0,5 2 0,1 0 0,0 39 2727 1,4 Razem 415 1,2 188 0,5 226 0,6 833 2,4 525 1,5 216 0,6 24 0,1 2427 35147 6,9 W relacji do wieku drzewostanu panującego, stwierdzono, że najwięcej odnowień pojawiało się w drzewostanach od 3a do 5b podklasy wieku, tj. w wieku 41-100 lat (tab. 2, kol. 16). Natomiast w odniesieniu do ogólnej liczby drzewostanów w danej podklasie wieku, zarejestrowanych na powierzchniach WISL (tab. 2, kol. 18), można zauważyć, że najlepsze warunki do wystąpienia odnowień tworzą drzewostany w wieku 90 lat i starsze (od 11% w 5b podklasie wieku do 13,3% w 7b podklasie wieku). 9
Tab. 2. Występowanie odnowień naturalnych głównych gatunków lasotwórczych w układzie podklas wieku Wiek Udział ilościowy i procentowy odnowień w poszczególnych podklasach wieku So % Sw % Jd % Db % Bk % Brz % Ol % Liczba wystąpień odnowiono w podklasach wieku Ogólna liczba podpowierzchni w podklasie Udział powierzchni z odnowieniem W ogólnej liczbie podpow. w podklasie 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 0 14 0,5 1 0,0 1 0,0 11 0,4 2 0,1 8 0,3 0 0,0 37 2707 1,4 1-10 175 11,4 13 0,8 4 0,3 69 4,5 20 1,3 70 4,6 3 0,2 354 1532 23,1 11-20 4 0,2 4 0,2 4 0,2 42 2,0 12 0,6 29 1,4 1 0,0 96 2051 4,7 21-30 3 0,1 4 0,2 1 0,0 40 1,7 3 0,1 13 0,6 1 0,0 65 2354 2,8 31-40 12 0,4 8 0,3 6 0,2 56 1,9 25 0,9 9 0,3 3 0,1 119 2930 4,1 41-50 27 0,6 15 0,3 17 0,4 125 2,6 25 0,5 15 0,3 4 0,1 228 4742 4,8 51-60 27 0,6 21 0,5 25 0,6 111 2,5 28 0,6 19 0,4 4 0,1 235 4456 5,3 61-70 19 0,6 19 0,6 30 1,0 96 3,2 40 1,3 9 0,3 1 0,0 214 3010 7,1 71-80 31 0,9 29 0,9 29 0,9 70 2,1 50 1,5 12 0,4 4 0,1 225 3326 6,8 81-90 28 1,1 25 1,0 21 0,8 56 2,2 54 2,1 11 0,4 3 0,1 198 2574 7,7 91-100 37 2,0 22 1,2 30 1,6 44 2,3 70 3,7 4 0,2 0 0,0 207 1885 11,0 101-110 21 1,5 14 1,0 21 1,5 42 3,0 65 4,7 11 0,8 0 0,0 174 1392 12,5 111-120 12 1,3 5 0,5 21 2,2 35 3,7 47 4,9 3 0,3 0 0,0 123 953 12,9 121-130 2 0,4 3 0,6 9 1,7 17 3,2 28 5,3 3 0,6 0 0,0 62 525 11,8 131-140 2 0,6 2 0,6 4 1,3 7 2,3 26 8,4 0 0,0 0 0,0 41 308 13,3 >140 1 0,2 3 0,7 3 0,7 12 3,0 30 7,5 0 0,0 0 0,0 49 402 12,2 Razem 415 1,2 188 0,5 226 0,6 833 2,4 525 1,5 216 0,6 24 0,1 2427 35147 6,9 Czynnik zadrzewienia, rozumiany jako iloraz rzeczywistej miąższości drzewostanu na 1 ha i miąższości tablicowej, odczytanej dla danego gatunku, wieku i bonitacji siedliska informuje nas pośrednio o zagęszczeniu drzew w drzewostanie i osłonie jaką dają te drzewa warstwie odnowienia. Jak wynika z analizy tabeli 3 (kol. 16) najwięcej ilościowo odnowień pojawiło się przy zadrzewieniu 0,5-1,0, czyli w normalnie prowadzonych drzewostanach gospodarczych. Jednakże najwyższy potencjał odnowieniowy wykazują drzewostany o zadrzewieniu od 0,1 do 0,5 (kol. 18). 10
Tab. 3. Występowanie odnowień naturalnych głównych gatunków lasotwórczych w zależności od zadrzewienia Czynnik zadrzewienia Udział ilościowy i procentowy odnowień występujących w drzewostanach o danej wartości czynnika zadrzewienia So % Sw % Jd % Db % Bk % Brz % Ol % Liczba wystąpień odnowień przy danym zadrzewieniu Ogólna liczba podpow. WISL o danym zadrzewieniu Udział powierzchni z odnowieniem w ogólnej liczbie podpowierzchni o danym zadrzewieniu 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 0,1 1 3,6 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 2 7,1 0 0,0 3 28 10,7 0,2 0 0,0 1 1,3 5 6,4 0 0,0 5 6,4 0 0,0 0 0,0 11 78 14,1 0,3 1 0,3 9 3,0 11 3,7 5 1,7 10 3,4 3 1,0 0 0,0 39 298 13,1 0,4 3 0,6 6 1,3 17 3,6 9 1,9 15 3,2 2 0,4 0 0,0 52 475 10,9 0,5 13 1,1 17 1,5 28 2,4 29 2,5 25 2,2 4 0,3 1 0,1 117 1151 10,2 0,6 18 0,7 19 0,7 49 1,8 70 2,6 57 2,1 14 0,5 1 0,0 228 2736 8,3 0,7 45 0,8 40 0,7 53 1,0 131 2,4 98 1,8 29 0,5 9 0,2 405 5467 7,4 0,8 80 0,9 42 0,5 30 0,3 251 2,9 118 1,3 48 0,5 6 0,1 575 8776 6,6 0,9 91 1,2 27 0,4 14 0,2 187 2,6 74 1,0 42 0,6 4 0,1 439 7330 6,0 1,0 147 3,2 17 0,4 13 0,3 103 2,2 73 1,6 58 1,3 3 0,1 414 4636 8,9 1,1 2 0,2 7 0,7 2 0,2 27 2,8 26 2,7 4 0,4 0 0,0 68 967 7,0 1,2 1 0,3 2 0,6 3 0,8 8 2,2 10 2,8 2 0,6 0 0,0 26 363 7,2 1,3 1 0,6 0 0,0 0 0,0 0 0,0 11 6,6 1 0,6 0 0,0 13 166 7,8 1,4 0 0,0 0 0,0 0 0,0 2 3,3 2 3,3 0 0,0 0 0,0 4 60 6,7 1,5 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 25 0,0 1,6 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 18 0,0 Razem 403 1,2 187 0,6 225 0,7 822 2,5 524 1,6 209 0,6 24 0,1 2394 32574* 7,3 * dla tej liczby podpowierzchni określono w bazie WISL czynnik zadrzewienia np. zręby czy łąki śródleśne nie zostały uwzględnione Istotnym wskaźnikiem możliwości powstawania naturalnych odnowień w lesie jest zwarcie koron. Informuje on o stopniu wypełnienia przestrzeni przez korony drzew, a pośrednio o ilości światła i ciepła jakie docierają do dna lasu, miejsca pojawiania się nalotów. Z analizy tab. 4 (kol. 18) wynika, że najkorzystniejsze warunki dla powstania odnowień występują w drzewostanach pozbawionych osłony drzewostanu lub charakteryzujących się zwarciem luźnym. Taka sytuacja występuje głównie w tych drzewostanach, w których już usunięto stary drzewostan lub jest on w trakcie rozluźniania, m.in. w celu stworzenia lepszych warunków dla istniejących już odnowień naturalnych. Jednak pod względem ilościowym (kol. 16) większość nalotów pojawia się w drzewostanach o zwarciu umiarkowanym i przerywanym wynika to z faktu, że drzewostanów o takiej strukturze jest najwięcej w naszych lasach. Fakt pojawienia się odnowień w drzewostanach o zwarciu umiarkowanym może być sygnałem do rozpoczęcia fazy ich odnowienia, zaś 11
występowanie nalotów w drzewostanach o zwarciu przerywanym może świadczyć o już zainicjowanym procesie odnowienia. Tab. 4. Występowanie odnowień naturalnych głównych gatunków lasotwórczych w zależności od stopnia zwarcia koron Zwarcie Udział ilościowy i procentowy odnowień występujących w drzewostanach o danym zwarciu koron So % Sw % Jd % Db % Bk % Brz % Ol % Liczba wystąpień odnowień przy danym zwarciu koron Ogólna liczba podpowierzchni WISL o danym zwarciu koron Udział powierzchni z odnowieniem w ogólnej liczbie podpowierzchni o danym zwarciu 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 pełne 14 0,4 7 0,2 7 0,2 78 2,2 56 1,6 27 0,8 2 0,1 191 3554 5,4 umiarkowane 123 0,8 73 0,5 68 0,5 359 2,4 215 1,5 70 0,5 10 0,1 918 14704 6,2 przerywane 112 0,9 77 0,6 126 1,0 302 2,5 196 1,6 55 0,5 9 0,1 877 12080 7,3 luźne 36 2,5 23 1,6 22 1,5 39 2,7 44 3,1 13 0,9 0 0,0 177 1432 12,4 brak 118 14,6 7 0,9 2 0,2 44 5,4 13 1,6 44 5,4 3 0,4 231 810 28,5 Razem 403 1,2 187 0,6 225 0,7 822 2,5 524 1,6 209 0,6 24 0,1 2394 32580 7,3 * dla tej liczby podpowierzchni określono w bazie WISL stopień zwarcia np. łąki śródleśne nie zostały uwzględnione Najkorzystniejsze warunki siedliskowe dla pojawiania się odnowień naturalnych występują na siedliskach lasowych wyżynnych oraz lasowych górskich i borowych górskich (tab. 5, kol. 18). Natomiast, pod względem ilościowym, najczęstsze występowanie odnowień odnotowano dla siedlisk BMśw (548 wystapień), LMśw (410) oraz Bśw (350) (tab. 5, kol. 16). Pojawianiu się odnowień naturalnych sprzyjało występowanie ścioły (476 wystąpień) i pokrywy zadarnionej (691) w warstwie runa leśnego (tab. 6, kol 16). Jednak najbardziej korzystne warunki dla pojawienia się odnowień, głównie sosnowych, w odniesieniu do ogólnej puli powierzchni o danym typie pokrywy stwierdzono dla pokrywy nagiej - 13,4% (tab. 6, kol. 18). 12
Tab. 5. Występowanie odnowień naturalnych głównych gatunków lasotwórczych w układzie typów siedliskowych lasu. TSL Udział ilościowy i procentowy odnowień występujących na poszczególnych typach siedliskowych lasu (TSL) So % Sw % Jd % Db % Bk % Brz % Ol % Liczba wystąpień odnowień w TSL Ogólna liczba podpowierzchni w danym TSL Udział powierzchni z odnowieniem w ogólnej liczbie podpowierzchni w danym TSL 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Bs 4 3,6 0 0,0 0 0,0 3 2,7 0 0,0 0 0,0 0 0,0 7 111 6,3 Bśw 183 2,8 2 0,0 0 0,0 115 1,8 12 0,2 38 0,6 0 0,0 350 6566 5,3 Bw 6 2,5 0 0,0 1 0,4 3 1,2 0 0,0 1 0,4 0 0,0 11 242 4,5 Bb 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 1 3,0 0 0,0 1 33 3,0 BWG 0 0,0 1 4,2 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 1 24 4,2 BMśw 124 1,7 21 0,3 2 0,0 306 4,2 34 0,5 59 0,8 2 0,0 548 7210 7,6 BMw 19 1,6 3 0,2 0 0,0 16 1,3 2 0,2 22 1,8 3 0,2 65 1216 5,3 BMb 0 0,0 3 2,3 0 0,0 0 0,0 0 0,0 4 3,0 0 0,0 7 132 5,3 LMśw 36 0,7 21 0,4 9 0,2 199 3,9 112 2,2 31 0,6 2 0,0 410 5119 8,0 LMw 5 0,5 7 0,7 2 0,2 25 2,6 2 0,2 11 1,1 2 0,2 54 961 5,6 LMb 0 0,0 1 0,5 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 1 0,5 2 187 1,1 Lśw 4 0,2 7 0,3 1 0,0 72 2,9 97 3,9 13 0,5 2 0,1 196 2497 7,8 Lw 1 0,2 1 0,2 0 0,0 6 1,3 5 1,1 2 0,4 1 0,2 16 476 3,4 Ol 1 0,2 0 0,0 0 0,0 3 0,5 1 0,2 1 0,2 4 0,7 10 565 1,8 OlJ 0 0,0 0 0,0 0 0,0 4 2,3 0 0,0 1 0,6 2 1,2 7 173 4,0 Lł 0 0,0 0 0,0 0 0,0 4 3,1 0 0,0 0 0,0 0 0,0 4 130 3,1 BMWśw 3 2,6 0 0,0 1 0,9 4 3,5 0 0,0 1 0,9 0 0,0 9 114 7,9 BMWw 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 1 8,3 0 0,0 1 12 8,3 LMWśw 3 0,9 1 0,3 15 4,3 7 2,0 8 2,3 2 0,6 0 0,0 36 348 10,3 LMWw 0 0,0 0 0,0 3 6,5 0 0,0 0 0,0 1 2,2 0 0,0 4 46 8,7 LWśw 2 0,2 5 0,5 48 4,9 10 1,0 63 6,4 5 0,5 0 0,0 133 977 13,6 LWw 0 0,0 1 2,9 0 0,0 1 2,9 1 2,9 1 2,9 0 0,0 4 35 11,4 OJW 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 3 0,0 LłW 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 6 0,0 BGśw 0 0,0 1 1,8 1 1,8 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 2 55 3,6 BGw 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 3 0,0 BGb 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 3 0,0 BMGśw 0 0,0 8 5,6 1 0,7 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 9 143 6,3 BMGw 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 13 0,0 BMGb 0 0,0 1 16,7 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 1 6 16,7 LMGśw 0 0,0 54 8,9 12 2,0 0 0,0 29 4,8 3 0,5 0 0,0 98 606 16,2 LMGw 0 0,0 1 6,3 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 1 16 6,3 LGśw 0 0,0 22 1,4 103 6,6 1 0,1 127 8,1 4 0,3 2 0,1 259 1561 16,6 LGw 0 0,0 0 0,0 1 2,8 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 1 36 2,8 LłG 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 13 0,0 OlJG 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 2 0,0 Razem 391 1,3 161 0,5 200 0,7 779 2,6 493 1,7 202 0,7 21 0,1 2247 29640* 7,6 * dla tej liczby podpowierzchni określono w bazie WISL typ siedliskowy lasu 13
Tab. 6. Występowanie odnowień naturalnych głównych gatunków lasotwórczych w zależności od typu pokrywy runa Typ pokrywy Udział ilościowy i procentowy odnowień pojawiających sie na poszczególnych typach pokrywy runa So % Sw % Jd % Db % Bk % Brz % Ol % Liczba wystąpień odnowień dla danego typu pokrywy Ogólna liczba podpowierzchni z danym typem pokrywy Udział powierzchni z odnowieniem w ogólnej liczbie podpowierzchni z danym typem pokrywy 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Naga 72 9,3 2 0,3 2 0,3 10 1,3 10 1,3 8 1,0 0 0,0 104 777 13,4 Ścioła 39 0,7 31 0,6 56 1,0 100 1,9 224 4,2 24 0,4 2 0,0 476 5384 8,8 Zielna 12 0,3 15 0,4 62 1,8 59 1,7 145 4,1 10 0,3 4 0,1 307 3540 8,7 Mszysta -kobierce Mszystaczernicowa 67 1,4 20 0,4 10 0,2 135 2,7 15 0,3 18 0,4 0 0,0 265 4917 5,4 44 1,3 53 1,5 16 0,5 119 3,5 14 0,4 12 0,3 1 0,0 259 3444 7,5 Zadarniona 131 1,6 44 0,5 26 0,3 310 3,9 82 1,0 91 1,1 7 0,1 691 8027 8,6 Silnie zadarniona Silnie zachwaszczona 37 1,4 17 0,7 17 0,7 69 2,7 20 0,8 32 1,2 3 0,1 195 2566 7,6 13 0,5 6 0,3 37 1,6 31 1,3 15 0,6 21 0,9 7 0,3 130 2380 5,5 Razem 415 1,3 0 0,0 226 0,7 833 2,7 525 1,7 216 0,7 24 0,1 2239 31035* 7,2 * dla tej liczby podpowierzchni określono w bazie WISL typ pokrywy 4.1. Występowanie odnowień naturalnych sosny Poniższą analizę przeprowadzono na podstawie danych z tabel 7a-7f zamieszczonych w załączniku na końcu opracowania. Występowanie naturalnych odnowień sosny o pokryciu min. 10%, odnotowano na 415 spośród 35 147 (1,2%) podpowierzchni WISL. Największa ich ilość zlokalizowana była w III i VI krainie przyrodniczo-leśnej odpowiednio 172 (41,5% ogólnej liczby odnowień sosnowych) i 106 (25,5%) wystąpień. Z analizy występowania nalotów sosny w zależności od struktury drzewostanu i warunków siedliskowych wynika, że najliczniej pojawiają się one w drzewostanach: w których gatunkiem głównym jest sosna (92,5%); 5b (8,9%) i 4b (7,5%) podklasy wieku; wysoki udział odnowienia sosnowego w 1a podklasie wieku dotyczy głównie tych drzewostanów, w których nalot sosnowy po odnowieniu stał się elementem nowo powstałego drzewostanu; 14
w których czynnik zadrzewienia wynosi 1,0 (36,5%), 0,9 (22,6%) i 0,8 (19,9%); o zwarciu umiarkowanym (30,5%) i przerywanym (27,8%); na siedlisku boru świeżego 46,8% i boru mieszanego świeżego 31,7%; w których pokrywa jest zadarniona (31,6%) lub mszysta (kobierce 16,1%). Fot. 1. Naturalne odnowienie sosny w drzewostanie sosnowym na powierzchni WISL nr 0740705 zlokalizowanej w Krainie Wielkopolsko-Pomorskiej w Nadleśnictwie Grodziec (IBL) Potencjał odnowieniowy sosny określony został na podstawie porównania liczebności powierzchni, na których wystąpiły odnowienia tego gatunku z ogólną liczebnością podpowierzchni WISL, pod kątem ww. parametrów drzewostanowych i siedliskowych (tab. 1-6, kol. 2-3). 15
Najbardziej sprzyjające warunki do pojawiania się odnowień sosnowych występują w drzewostanach: w których gatunkiem panującym jest sosna (1,7% ogólnej liczby drzewostanów sosnowych odnotowanych na podpowierzchniach WISL) i dąb (0,6%); 5b i 6a podklasy wieku odpowiednio 2,0% i 1,5%; o zadrzewieniu 1,0 (3,2%) i 0,1 (3,6%); bez osłony koron (14,6% - zręby, nowo odnowione drzewostany) i zwarciu luźnym (2,5%); na siedliskach boru świeżego (2,8%), boru mieszanego świeżego (1,7%) i boru wilgotnego (1,6%); wysoki potencjał odnotowano również dla rzadkich siedlisk boru suchego (3,6%) i boru mieszanego wyżynnego świeżego (2,6%); o nagiej pokrywie runa bez pokrywy (9,3%). Na podstawie powyższych danych można stwierdzić, że celowe jest promowanie naturalnego odnowienia sosny na powierzchniach zrębowych z niewielką osłoną starodrzewia lub w drzewostanach sosnowych w wieku 90 i więcej lat, o zadrzewieniu 0,4-1,0, występujących na siedliskach boru świeżego, boru mieszanego świeżego i boru wilgotnego. Analiza stanu odnowień, określonego na podstawie danych WISL oraz potencjału odnowieniowego drzewostanów sosnowych, wskazuje na celowość inicjowania odnowień naturalnych sosny już w wieku 70 lat przy zwarciu umiarkowanym i przerywanym na ww. siedliskach. 4.2. Występowanie odnowień naturalnych świerka Do przeprowadzenia analizy występowania naturalnych odnowień świerka w polskich lasach wykorzystano dane zestawione w tabelach 8a-8f zamieszczonych w załączniku na końcu opracowania. Występowanie naturalnych odnowień świerka o pokryciu min. 10%, odnotowano na 188 spośród 35 147 (0,5%) podpowierzchni WISL. Największa ich ilość zlokalizowana była w VIII krainie przyrodniczo-leśnej 83 wystąpienia (44,2% ogólnej liczby odnowień 16
świerkowych). Istotną ich liczbę zarejestrowano również w krainach VII i I, odpowiednio 33 (17,6%) i 26 (13,8%) wystąpień. Z analizy występowania nalotów świerkowych w zależności od struktury drzewostanu i warunków siedliskowych wynika, że najliczniej pojawiają się one w drzewostanach: w których gatunkiem głównym jest świerk (55,6%) lub sosna (26,1%); 4b (15,4%) i 5a (13,3%) podklasy wieku; generalnie wysoki udział odnowień świerkowych jest charakterystyczny dla drzewostanów w wieku 50-100 lat; w których czynnik zadrzewienia wynosi 0,7 (21,4%) i 0,8 (22,5%); o zwarciu umiarkowanym (39,0%) i przerywanym (41,2%); na siedlisku lasu mieszanego górskiego świeżego 33,5%, lasu górskiego świeżego 13,7%, lasu mieszanego świeżego i boru mieszanego świeżego po 13%; w których pokrywa jest mszysto-czernicowa 28,2% lub zadarniona (23,4%). Potencjał odnowieniowy świerka określony został na podstawie danych zagregowanych w tabelach 1-6, kol. 4-5). Najbardziej sprzyjające warunki do pojawiania się odnowień świerkowych występują w drzewostanach: w których gatunkiem panującym jest świerk (5,5% ogólnej liczby drzewostanów świerkowych odnotowanych na podpowierzchniach WISL); w wieku 70-110 lat; o zadrzewieniu 0,3 (3,0%); o zwarciu luźnym (1,6%) i bez osłony koron (0,9% - zręby, nowo odnowione drzewostany); na siedlisku lasu mieszanego górskiego świeżego (8,9%) oraz boru mieszanego górskiego świeżego (5,6%); wysoki potencjał odnotowano również dla rzadkich siedlisk boru mieszanego górskiego bagiennego (16,7%) i lasu mieszanego górskiego wilgotnego (6,3%); o mszysto-czernicowej pokrywie runa (1,5%). 17
Fot. 2. Naturalne odnowienie świerka w drzewostanie świerkowym na powierzchni WISL nr 0300443 zlokalizowanej w Krainie Sudeckiej na terenie PN Gór Stołowych (IBL). Na podstawie powyższych danych można stwierdzić, że promowanie naturalnego odnowienia świerka jest pożądane w drzewostanach świerkowych w wieku 70 i więcej lat, o zwarciu luźnym i niskim zadrzewieniu 0,3, występujących na siedliskach lasu mieszanego górskiego świeżego i boru mieszanego górskiego świeżego. Analiza stanu odnowień stwierdzonego na podstawie danych WISL oraz potencjału odnowieniowego drzewostanów świerkowych wskazuje na celowość inicjowania odnowień naturalnych świerka w drzewostanach o zadrzewieniu 0,7-0,8 oraz zwarciu umiarkowanym i przerywanym na ww. siedliskach począwszy od 4b podklasy wieku. 18
4.3. Występowanie odnowień naturalnych jodły Do przeprowadzenia analizy występowania naturalnych odnowień jodły w polskich lasach wykorzystano dane zestawione w tabelach 9a-9f zamieszczonych w załączniku na końcu opracowania. Występowanie naturalnych odnowień jodłowych o pokryciu min. 10%, odnotowano na 225 spośród 35 147 (0,64%) podpowierzchni WISL. Największa ich ilość zlokalizowana była w VIII krainie przyrodniczo-leśnej 179 wystąpień (79,2% ogólnej liczby odnowień jodłowych). Pozostałe powierzchnie umiejscowione były w krainie VII (46 wystąpień (20,4%) a jedna w krainie V. Z analizy występowania nalotów jodłowych w zależności od struktury drzewostanu i warunków siedliskowych wynika, że najliczniej pojawiają się one w drzewostanach: w których gatunkiem głównym jest jodła (54,0%); często odnowienia występują też w drzewostanach bukowych (15,9%) i sosnowych (14,6%); 4a i 5b (po 13,3%) podklasy wieku; generalnie wysoki udział odnowień jodłowych jest charakterystyczny dla drzewostanów w wieku 50-120 lat; w których czynnik zadrzewienia wynosi 0,6 (21,8%) i 0,7 (23,6%); o zwarciu przerywanym (56,0%) i umiarkowanym (30,2%); na siedlisku lasu górskiego świeżego 51,5% i lasu wyżynnego świeżego 24,0%; w których występuje w warstwie runa ścioła (24,8%) i pokrywa zielna (27,4%). Potencjał odnowieniowy jodły określony został na podstawie danych zagregowanych w tabelach 1-6, kol. 6-7). Najbardziej sprzyjające warunki do pojawiania się odnowień jodłowych występują w drzewostanach: w których gatunkiem panującym jest jodła (12,7% ogólnej liczby drzewostanów jodłowych zarejestrowanych na podpowierzchniach WISL); w wieku 90-130 lat; o zadrzewieniu 0,2-0,5; o zwarciu luźnym (1,5%) i przerywanym (1,0%); 19
na siedliskach lasu górskiego świeżego (6,6%), lasu wyżynnego świeżego (4,9%) oraz lasu mieszanego wyżynnego świeżego (4,3%); wysoki potencjał odnotowano również dla rzadszych siedlisk lasu górskiego wilgotnego (6,6%) i lasu mieszanego wyżynnego wilgotnego (6,5%); o pokrywie runa zielnej (1,8%) i silnie zachwaszczonej (1,6%). Fot. 3. Młody drzewostan jodłowy powstały z naturalnego odnowienia na powierzchni WISL nr 0261462 zlokalizowanej w Krainie Karpackiej na terenie Nadl. Strzyżów (IBL). Na podstawie powyższych danych można stwierdzić, że promowanie naturalnego odnowienia jodły jest pożądane w drzewostanach jodłowych w wieku 90 i więcej lat, o zwarciu luźnym i niskim zadrzewieniu 0,2-0,5, występujących na siedliskach lasu górskiego świeżego i lasu mieszanego wyżynnego świeżego. Analiza stanu odnowień stwierdzonego na podstawie danych WISL oraz potencjału odnowieniowego drzewostanów jodłowych wskazuje na celowość inicjowania odnowień naturalnych jodły w drzewostanach o zadrzewieniu 0,6-0,7 i zwarciu umiarkowanym i przerywanym na ww. siedliskach począwszy od 3b podklasy wieku. 20
4.4. Występowanie odnowień naturalnych dęba Do przeprowadzenia analizy występowania naturalnych odnowień dęba w polskich lasach wykorzystano dane zestawione w tabelach 10a-10f zamieszczonych w załączniku na końcu opracowania. Występowanie naturalnych odnowień dębowych o pokryciu min. 10%, odnotowano na 833 spośród 35 147 (2,8%) podpowierzchni WISL. Największa ich ilość zlokalizowana była w III i VI krainie przyrodniczo-leśnej, odpowiednio 251 (30,1% ogólnej liczby odnowień dębowych) i 224 (26,9%) wystąpienia. Istotną ich liczbę zarejestrowano również w krainach I, IV i V, odpowiednio 103 (12,4%), 143 (17,2%) i 90 (10,9%) wystąpień. Z analizy występowania nalotów dębowych w zależności od struktury drzewostanu i warunków siedliskowych wynika, że najliczniej pojawiają się one w drzewostanach: w których gatunkiem głównym jest sosna (70,7%) lub dąb (19,6%); 3a (15,0%) podklasy wieku; generalnie wysoki udział odnowień dębowych jest charakterystyczny dla drzewostanów w wieku 40-70 lat; w których czynnik zadrzewienia wynosi 0,8 (30,5%) i 0,9 (22,7%); o zwarciu umiarkowanym (40,5%) i przerywanym (34,8%); na siedlisku boru mieszanego świeżego (39,3%), lasu mieszanego świeżego (25,5%) i boru świeżego (14,8%); w których pokrywa jest zadarniona (37,2%) lub mszysta (kobierce 16,2%). Przedstawiona powyżej charakterystyka drzewostanów i siedlisk nie odpowiada optimum warunków rozwojowych dla dęba. jest wynikiem dominacji drzewostanów sosnowych w naszych lasach i ekspansji dęba na siedliskach borowych, zbyt ubogich aby tworzyć w przyszłości docelowe drzewostany z dużym udziałem dęba. Zdecydowanie lepiej potrzeby rozwojowe dęba charakteryzuje potencjał odnowieniowy określony na podstawie danych zagregowanych w tabelach 1-6, kol. 8-9). Zgodnie z danymi zestawionymi w tych tabelach, najbardziej sprzyjające warunki do pojawiania się odnowień dębowych występują w drzewostanach: w których gatunkiem panującym jest dąb (8,1% ogólnej liczby drzewostanów dębowych zarejestrowanych na podpowierzchniach WISL); 21
w wieku 40 lat i starszych; o zadrzewieniu od 0,5 do 1,2; o wszystkich stopniach zwarcia (od 2,2% dla zwarcia pełnego do 2,7% dla zwarcia luźnego) i na powierzchniach odkrytych (5,4%), na siedlisku boru mieszanego świeżego (4,2%), lasu mieszanego świeżego (3,9%) i lasu świeżego (2,9%); o pokrywie runa zielnej (1,8%) i silnie zachwaszczonej (1,6%). Fot. 4. Naturalne odnowienie dęba w drzewostanie dębowo-sosnowym zlokalizowanym w Krainie Małopolskiej na terenie Nadleśnictwa Opoczno(IBL). Na podstawie powyższych danych można stwierdzić, że potencjał odnowieniowy dęba w polskich lasach jest wysoki i wynika z szerokiego zakresu akceptacji warunków drzewostanowych i siedliskowych. Odnowienia mogą i powinny być inicjowane i promowane na siedliskach boru mieszanego świeżego, lasu mieszanego świeżego i lasu świeżego, w drzewostanach dębowych, rzadziej sosnowo-dębowych, począwszy od 3a podklasy wieku i niezależnie od stopnia zwarcia i zadrzewienia. 22
4.5. Występowanie odnowień naturalnych buka Do przeprowadzenia analizy występowania naturalnych odnowień buka w polskich lasach wykorzystano dane zestawione w tabelach 11a-11f zamieszczonych w załączniku na końcu opracowania. Występowanie naturalnych odnowień bukowych o pokryciu min. 10%, odnotowano na 525 spośród 35 147 (1,5%) podpowierzchni WISL. Największa ich ilość zlokalizowana była w VIII i I krainie przyrodniczo-leśnej, odpowiednio 185 (35,2% ogólnej liczby odnowień bukowych) i 143 (27,2%) wystąpienia. Istotną ich liczbę zarejestrowano również w krainach VI i III, odpowiednio 71 (13,5%) i 64 (12,2%) wystąpienia. Z analizy występowania nalotów bukowych w zależności od struktury drzewostanu i warunków siedliskowych wynika, że najliczniej pojawiają się one w drzewostanach: w których gatunkiem głównym jest buk (54,3%) lub sosna (24,0%); 5b (15,0%) i 6a podklasy wieku; generalnie wysoki udział odnowień bukowych jest charakterystyczny dla drzewostanów w wieku 70-120 lat; w których czynnik zadrzewienia wynosi 0,9 (22,5%) lub 0,8 (18,7%); o zwarciu przerywanym (34,4%), umiarkowanym (29,7%) lub pełnym (23,4%); na siedlisku lasu górskiego świeżego (25,8%), lasu mieszanego świeżego (22,7%) i lasu świeżego (19,7%); w których występuje w warstwie runa ścioła (42,7%) lub pokrywa zielna (27,6%). Potencjał odnowieniowy buka określony został na podstawie danych zagregowanych w tabelach 1-6, kol. 10-11). Najbardziej sprzyjające warunki do pojawiania się odnowień bukowych występują w drzewostanach: w których gatunkiem panującym jest buk (17,1% ogólnej liczby drzewostanów bukowych zarejestrowanych na podpowierzchniach WISL); w wieku 100 lat i starszych; o zadrzewieniu od 0,2 do 0,6; o zwarciu luźnym (3,1%); 23
na siedlisku lasu górskiego świeżego (8,1%), lasu wyżynnego świeżego (6,4%) i lasu świeżego (3,9%); w których występuje w warstwie runa ścioła (4,2%) lub pokrywa zielna (4,1%). Fot. 5. Naturalne odnowienie buka w drzewostanie bukowym na powierzchni WISL nr 1280983 zlokalizowanej w Krainie Mazursko-Podlaskiej na terenie Nadl. Stare Jabłonki (IBL). Na podstawie powyższych danych można stwierdzić, że promowanie naturalnego odnowienia buka jest pożądane w drzewostanach bukowych w wieku 100 i więcej lat, o zwarciu luźnym i zadrzewieniu nie większym niż 0,6, występujących na siedliskach lasu górskiego świeżego, lasu wyżynnego świeżego i lasu świeżego z pokrywą zielną lub ściołą. Analiza stanu odnowień stwierdzonego na podstawie danych WISL oraz potencjału odnowieniowego drzewostanów bukowych wskazuje na celowość inicjowania odnowień naturalnych buka w drzewostanach o zadrzewieniu 0,8-0,9 i zwarciu pełnym, umiarkowanym i przerywanym na ww. siedliskach, począwszy od 4b podklasy wieku. 24
4.6. Występowanie odnowień naturalnych brzozy Brzoza należy do gatunków lekkonasiennych o szerokim spektrum adaptacji do warunków siedliskowych. Występuje zarówno na siedliskach borowych jak i lasowych w różnych wariantach uwilgotnienia. W leśnictwie często jest traktowana jako gatunek przedplonowy, wprowadzany głównie na gruntach porolnych lub pionierski - promowany tam gdzie trudno jest wprowadzić lub odtworzyć drzewostan innymi metodami. W drzewostanach występujących na siedliskach borowych brzoza traktowana jest jako biocenotyczne uzupełnienie dla sosny. Jest tam wprowadzana na ogół metodami sztucznymi. Pomimo dużego potencjału odnowieniowego, rzadko kiedy odnowienia naturalne brzozy są wykorzystywane do tworzenia drzewostanów docelowych. Często, w ramach zabiegów pielęgnacyjnych, odnowienia naturalne brzozy są usuwane z drzewostanów w celu stworzenia lepszych warunków do wzrostu innym gatunkom, głównie sośnie. Jednak znaczenie gospodarcze brzozy jest duże. Jej udział powierzchniowy wg gatunków panujących jest najwyższy spośród liściastych gatunków lasotwórczych występujących w polskich lasach i wynosi 7,4%; udział miąższościowy wynosi natomiast 4,9% i jest nieco niższy niż udział buka (6,9%), dęba (6,0%) i olszy (5,0%) (Inwetaryzacja...). Przedstawioną powyżej krótką charakterystykę zdają się potwierdzać dane zgromadzone w ramach niniejszego projektu (patrz tabele 12a-12f zamieszczone w załączniku na końcu opracowania). Występowanie naturalnych odnowień brzozy o pokryciu min. 10%, odnotowano na 216 spośród 35 147 (0,6%) podpowierzchni WISL. Największa ich ilość zlokalizowana była w VI i III krainie przyrodniczo-leśnej, odpowiednio 54 (25,0% ogólnej liczby odnowień brzozowych) i 52 (24,1%) wystąpienia. Odnowienia pojawiały się praktycznie we wszystkich częściach Polski oprócz Sudetów. Z analizy występowania nalotów brzozowych w zależności od struktury drzewostanu i warunków siedliskowych wynika, że najliczniej pojawiają się one w drzewostanach: w których gatunkiem głównym jest sosna (69,0%) dąb (7,9%) lub brzoza (6,9%); 1a (32,4%) i 1b (13,4%) podklasy wieku; 25
w których czynnik zadrzewienia kształtuje się w granicach 0,8-1,1; o zwarciu przerywanym (34,0%) lub bez osłony koron (24,0%); na siedlisku boru mieszanego świeżego (29,2%), boru świeżego (18,8%) i lasu mieszanego świeżego (15,3%); w których występuje pokrywa zadarniona (42,1%) lub silnie zadarniona (14,8%). Fot. 6. Naturalne odnowienie buka w drzewostanie bukowym na powierzchni WISL nr 0541083 zlokalizowanej w Krainie Małopolskiej na terenie Nadl. Ruda Malenicka (IBL). Przedstawiony powyżej opis warunków drzewostanowych i siedliskowych, przy których pojawiają się odnowienia brzozowe, jest generalnie odzwierciedleniem potencjału odnowieniowego brzozy. Z analizy tabel 1-6 (kol. 12-13) wynika, że najbardziej sprzyjające warunki do pojawiania się odnowień brzozowych występują w drzewostanach: w których gatunkiem panującym jest dąb (0,9% ogólnej liczby drzewostanów dębowych zarejestrowanych na podpowierzchniach WISL) oraz sosna, brzoza i buk (po 0,7%); 1a i 1b podklasy wieku brzoza jest uzupełnieniem innych gatunków w odnowieniach wprowadzanych na ogół sztucznie, głównie sosny; 26