Spis treści Jak by tu zacz, czyli: dlaczego ekonomia?................................. 10 Wykaz skrótów......................................................... 11 1. Podstawowe poj cia ekonomiczne........................................ 12 1.1. To warto wiedzie ju na pocz tku....................................... 12 1.2. Wykresy a ekonomia.................................................. 20 1.2.1. Wykresy zale no ci mi dzy dwiema zmiennymi........................... 20 1.2.2. Wykresy szeregów czasowych......................................... 28 1.2.3. Sztuka interpretowania wykresów...................................... 29 (1) Podstawowe poj cia i definicje........................................... 31 (1) Sprawd, czy zrozumia e............................................... 33 2. Rynek. Strona popytu i poda y na rynku................................. 37 2.1. Rynek.............................................................. 37 2.1.1. Co to jest rynek?.................................................... 37 2.1.2. Struktura rynku, czyli ilu jest sprzedaj cych, a ilu kupuj cych................ 38 2.1.3. W asno prywatna................................................. 38 2.1.4. Efektywno mechanizmu rynkowego.................................. 39 2.1.5. Konkurencja....................................................... 39 2.1.6. Mechanizm rynkowy................................................ 40 2.2. Strona popytu na rynku................................................ 41 2.3. Prawo popytu i krzywa popytu.......................................... 43 2.4. Strona poda y na rynku............................................... 47 2.5. Prawo poda y i krzywa poda y......................................... 48 (2) Podstawowe poj cia i definicje.......................................... 52 (2) Streszczenie rozdzia u................................................. 54 (2) Sprawd, czy zrozumia e............................................... 55 3. Rynek podczas pracy.................................................. 58 3.1. Równowaga na rynku................................................. 58 3.2. Zmiany popytu i poda y............................................... 61 3.2.1. Wzrost popytu...................................................... 62 3.2.2. Spadek popytu..................................................... 63 3.2.3. Wzrost poda y..................................................... 64 3.2.4. Spadek poda y..................................................... 64 3.2.5. Wzrost popytu i wzrost poda y........................................ 65 3.2.6. Wzrost popytu i spadek poda y........................................ 65 3.2.7. Spadek popytu i wzrost poda y........................................ 67 3.2.8. Spadek popytu i spadek poda y....................................... 67 3.2.9. Wp yw podatku jednostkowego....................................... 68 3
Spis tre ci 3.3. Elastyczno popytu.................................................. 70 3.3.1. Cenowa elastyczno popytu.......................................... 70 3.3.2. Dochodowa elastyczno popytu...................................... 77 3.3.3. Mieszana elastyczno popytu........................................ 78 3.4. Elastyczno poda y.................................................. 78 (3) Podstawowe poj cia i definicje.......................................... 82 (3) Streszczenie rozdzia u................................................. 83 (3) Sprawd, czy zrozumia e.............................................. 84 4. Decyzje konsumenta................................................... 87 4.1. Konfrontacja korzy ci i kosztów......................................... 88 4.2. U yteczno........................................................ 89 4.3. Preferencje i krzywe oboj tno ci........................................ 92 4.4. cie ka cen, czyli ograniczenie bud etowe................................ 95 4.5. Równowaga konsumenta.............................................. 96 4.6. Zmiany stanu równowagi konsumenta................................... 100 4.7. Koszty alternatywne................................................. 104 (4) Podstawowe poj cia i definicje.......................................... 105 (4) Streszczenie rozdzia u................................................. 106 (4) Sprawd, czy zrozumia e............................................. 107 5. Decyzje producenta.................................................. 109 5.1. Rodzaje firm........................................................ 109 5.2. Cele i ograniczenia firm............................................... 110 5.3. Funkcja produkcji w krótkim okresie.................................... 111 5.4. Koszty w krótkim okresie............................................. 116 (5) Podstawowe poj cia i definicje......................................... 123 (5) Streszczenie rozdzia u................................................ 125 (5) Sprawd, czy zrozumia e............................................. 126 6. Producenci na rynku konkurencji doskona ej............................. 129 6.1. Konkurencja doskona a i jej cechy charakterystyczne....................... 129 6.2. Funkcjonowanie firmy wolnokonkurencyjnej............................. 131 6.3. Przychody firmy wolnokonkurencyjnej.................................. 132 6.4. Równowaga firmy wolnokonkurencyjnej................................. 134 6.5. Trzy sytuacje mo liwe w krótkim okresie................................ 138 6.6. Krzywa poda y firmy doskonale konkurencyjnej i ga zi doskonale konkurencyjnej..................................................... 140 6.7. Rola czasu na rynku konkurencji doskona ej.............................. 142 (6) Podstawowe poj cia i definicje......................................... 143 (6) Streszczenie rozdzia u................................................ 143 (6) Sprawd, czy zrozumia e............................................. 144 7. Producent na rynku monopolu......................................... 148 7.1. Monopol i jego cechy charakterystyczne................................. 149 4
Spis tre ci 7.2. Funkcjonowanie firmy-ga zi w monopolu. Przychody tej firmy.............. 150 7.3. Przychody i elastyczno............................................. 150 7.4. Równowaga monopolu............................................... 154 7.5. Rola czasu na rynku monopolu......................................... 159 (7) Podstawowe poj cia i definicje......................................... 160 (7) Streszczenie rozdzia u................................................ 160 (7) Sprawd, czy zrozumia e............................................. 161 8. Producenci na rynku konkurencji monopolistycznej i oligopolistycznej....... 164 8.1. Konkurencja monopolistyczna......................................... 165 8.2. Funkcjonowanie firmy na rynku konkurencji monopolistycznej............... 167 8.3. Rola czasu na rynku konkurencji monopolistycznej........................ 168 8.4. Konkurencja oligopolistyczna......................................... 171 (8) Podstawowe poj cia i definicje......................................... 173 (8) Streszczenie rozdzia u................................................ 174 (8) Sprawd, czy zrozumia e............................................. 174 9. Efektywno gospodarowania przedsi biorstw w ró nych strukturach rynkowych............................................... 177 9.1. Porównanie cech charakterystycznych ró nych struktur rynkowych............ 177 9.2. Efektywno techniczna i ekonomiczna.................................. 179 9.3. Porównanie firm dzia aj cych w warunkach konkurencji doskona ej, konkurencji monopolistycznej i monopolu............................... 180 (9) Podstawowe poj cia i definicje......................................... 187 (9) Streszczenie rozdzia u................................................ 188 (9) Sprawd, czy zrozumia e............................................. 188 10. Rynek pracy....................................................... 190 10.1. Znaczenie rynku pracy.............................................. 190 10.2. Poda pracy....................................................... 191 10.3. Czynniki wp ywaj ce na poda pracy.................................. 192 10.4. Krzywa poda y pracy............................................... 193 10.5. Popyt na prac..................................................... 196 10.6. Krzywa popytu na prac............................................. 199 10.7. Równowaga na rynku pracy.......................................... 200 10.8. Rola zwi zków zawodowych......................................... 201 10.9. Wp yw polityki rz du na rynek pracy................................... 202 (10) Podstawowe poj cia i definicje......................................... 204 (10) Streszczenie rozdzia u............................................... 205 (10) Sprawd, czy zrozumia e............................................ 205 11. Rynek kapita owy i gie da............................................ 208 11.1. Kapita rzeczowy i inwestycje......................................... 208 11.2. Popyt na kapita.................................................... 209 11.3. Kapita finansowy (popyt na fundusze kredytowe i ich poda )............... 212 5
Spis tre ci 11.4. Funkcjonowanie gie dy.............................................. 216 11.4.1. Rodzaje papierów warto ciowych.................................... 216 11.4.2. Notowania gie dowe.............................................. 218 11.4.3. Transakcje spekulacyjne........................................... 218 11.5. Rynek kapita owy i gie da papierów warto ciowych w Polsce............... 219 (11) Podstawowe poj cia i definicje........................................ 223 (11) Streszczenie rozdzia u............................................... 224 (11) Sprawd, czy zrozumia e............................................ 225 12. Rynek surowców naturalnych. Znaczenie rynku surowców energetycznych..................................................... 228 12.1. Ograniczono zasobów surowców.................................... 228 12.1.1. Poda ziemi..................................................... 229 12.1.2. Równowaga na rynku ziemi........................................ 229 12.2. Energia a rozwój ekonomiczny........................................ 230 12.2.1. Poda energii.................................................... 230 12.2.2. Kontrola cen.................................................... 231 12.2.3. Rozwi zywanie problemów braku energii............................. 232 12.2.4. Ochrona rodowiska.............................................. 232 (12) Streszczenie rozdzia u............................................... 233 (12) Sprawd, czy zrozumia e............................................ 234 13. Funkcjonowanie gospodarki jako ca o ci............................... 236 13.1. Mikroekonomia i makroekonomia..................................... 236 13.2. Krzywa mo liwo ci produkcyjnych.................................... 237 13.2.1. Zjawisko rzadko ci a krzywa mo liwo ci produkcyjnych................. 239 13.2.2. Efektywno produkcji a krzywa mo liwo ci produkcyjnych.............. 240 13.2.3. Zamienno a krzywa mo liwo ci produkcyjnych....................... 240 13.2.4. Koszty alternatywne a krzywa mo liwo ci produkcyjnych................ 241 13.3.5. Koszty alternatywne a prawo rosn cych kosztów........................ 241 13.2.6. Przesuni cia krzywej mo liwo ci produkcyjnych....................... 242 13.3. Agregacja........................................................ 243 13.4. G ówne problemy makroekonomiczne.................................. 247 13.5. Produkt krajowy brutto (PKB) a produkt narodowy brutto (PNB.............. 248 13.6. Rachunki narodowe dla gospodarki polskiej............................. 260 (13) Podstawowe poj cia i definicje........................................ 266 (13) Streszczenie rozdzia u............................................... 266 (13) Sprawd, czy zrozumia e............................................ 267 14. Obieg okr ny dochodu i produktu w gospodarce........................ 270 14.1. Najprostszy obieg okr ny........................................... 270 14.2. Obieg okr ny z rynkami finansowymi................................. 272 14.3. Obieg okr ny z uwzgl dnieniem rz du................................. 275 14.4. Obieg okr ny dla gospodarki otwartej................................. 277 (14) Podstawowe poj cia i definicje........................................ 279 6
Spis tre ci (14) Streszczenie rozdzia u............................................... 280 (14) Sprawd, czy zrozumia e............................................ 281 15. Podstawowy model gospodarki AD AS................................. 283 15.1. Zagregowany popyt................................................. 284 15.2. Krzywa zagregowanego popytu....................................... 288 15.3. Zmiany zagregowanego popytu....................................... 290 15.4. Zagregowana poda................................................ 291 15.5. Krzywa zagregowanej poda y........................................ 293 15.6. Zmiany zagregowanej poda y........................................ 297 15.7. Równowaga makroekonomiczna...................................... 299 (15) Podstawowe poj cia i definicje........................................ 301 (15) Streszczenie rozdzia u............................................... 302 (15) Sprawd, czy zrozumia e............................................ 303 l6. Problem bezrobocia................................................. 306 16.1. Podstawowe poj cia dotycz ce rynku pracy.............................. 307 16.2. Podstawowe poj cia dotycz ce bezrobocia.............................. 308 16.3. Rodzaje bezrobocia................................................. 309 16.3.1. Bezrobocie cykliczne.............................................. 309 16.3.2. Bezrobocie strukturalne............................................ 311 16.3.3. Bezrobocie frykcyjne............................................. 312 16.4. Bezrobocie w Polsce................................................ 312 (16) Podstawowe poj cia i definicje........................................ 315 (16) Streszczenie rozdzia u............................................... 316 (16) Sprawd, czy zrozumia e............................................ 316 17. Zrozumie inflacj.................................................. 319 17.1. Podstawowe poj cia zwi zane z inflacj................................. 319 17.2. Czym jest inflacja?................................................. 320 17.3. Przyczyny inflacji i jej rodzaje........................................ 321 17.3.1. Inflacja kosztowa................................................. 322 17.3.2. Inflacja popytowa................................................ 323 17.3.3. Inflacja kosztowa i wzrost zagregowanego popytu....................... 324 17.4. Mierniki inflacji................................................... 325 17.5. Wielko ci realne i nominalne......................................... 328 17.6. Konsekwencje inflacji............................................... 329 17.7. Oczekiwania inflacyjne.............................................. 330 17.8. Inflacja w Polsce................................................... 330 (17) Podstawowe poj cia i definicje........................................ 333 (17) Streszczenie rozdzia u............................................... 333 (17) Sprawd, czy zrozumia e............................................ 334 18. Cykliczny wzrost gospodarki......................................... 338 18.1. Przebieg cyklu koniunkturalnego...................................... 338 7
Spis tre ci 18.2. Charakterystyka cyklu koniunkturalnego................................ 340 18.3. Wzrost gospodarczy a krzywa mo liwo ci produkcyjnych.................. 334 (18) Podstawowe poj cia i definicje........................................ 345 (18) Streszczenie rozdzia u............................................... 346 (18) Sprawd, czy zrozumia e............................................ 347 19. Polityka fiskalna.................................................... 350 19.1. Rola rz du i jego funkcje w gospodarce................................. 351 19.2. Narz dzia polityki fiskalnej.......................................... 353 19.2.1. Wydatki rz dowe................................................. 353 19.2.2. Dzia anie mno nika............................................... 356 19.2.3. Wp yw wydatków rz dowych na wielko produkcji i poziom cen w gospodarce.................................................... 357 19.2.4. Podatki......................................................... 359 19.2.5. Rodzaje podatków w Polsce........................................ 362 19.2.6. Transfery....................................................... 364 19.2.7. Deficyt bud etowy................................................ 365 19.3. Konsekwencje stosowania polityki fiskalnej............................. 366 19.4. Polityka fiskalna w Polsce........................................... 366 (19) Podstawowe poj cia i definicje........................................ 369 (19) Streszczenie rozdzia u............................................... 370 (19) Sprawd, czy zrozumia e............................................ 371 20. Pieni dz, banki i polityka monetarna.................................. 374 20.1. Pieni dz, rynek pieni ny i kreowanie pieni dza bankowego................ 374 20.1.1. Zdefiniowanie pieni dza i jego funkcje................................ 374 20.1.2. Popyt na pieni dz i krzywa popytu na pieni dz......................... 377 20.1.3. Poda pieni dza i krzywa poda y pieni dza............................ 379 20.1.4. Równowaga na rynku pieni nym................................... 381 20.1.5. Rozszyfrowanie kosztów alternatywnych.............................. 382 20.1.6. Kreacja pieni dza przez banki handlowe.............................. 383 20.2. Bank centralny i polityka monetarna................................... 388 20.2.1. Bank centralny i jego funkcje....................................... 389 20.2.2. Polityka monetarna............................................... 390 20.2.3. Konsekwencje dla gospodarki spowodowane wyznaczaniem stopy procentowej................................................ 394 20.3. Konsekwencje stosowania polityki monetarnej........................... 395 20.4. Polityka monetarna w Polsce......................................... 396 (20) Podstawowe poj cia i definicje........................................ 402 (20) Streszczenie rozdzia u............................................... 403 (20) Sprawd, czy zrozumia e............................................. 404 21. Polityka monetarna a polityka fiskalna................................. 408 21.1. Stosowanie polityki ekspansywnej i restrykcyjnej......................... 408 21.1.1. Gospodarcze skutki stosowania ekspansywnej polityki monetarnej.......... 408 8
Spis tre ci 21.1.2. Gospodarcze skutki stosowania ekspansywnej polityki fiskalnej............ 410 21.1.3. Gospodarcze skutki stosowania restrykcyjnej polityki monetarnej.......... 412 21.1.4. Gospodarcze skutki stosowania restrykcyjnej polityki fiskalnej............. 413 21.1.5. Polityka fiskalna i monetarna stosowane cznie........................ 414 21.2. Dylematy zwi zane z wyborem okre lonej polityki....................... 416 21.2.1. Wzrost sektora prywatnego czy publicznego........................... 416 21.2.2. Rola czasu, czyli konsekwencje inflacyjne............................. 417 21.2.3. Finansowanie wydatków rz dowych................................. 417 (21) Podstawowe poj cia i definicje........................................ 421 (21) Streszczenie rozdzia u............................................... 422 (21) Sprawd, czy zrozumia e............................................ 422 22. Ekonomia mi dzynarodowa.......................................... 425 22.1. Handel mi dzynarodowy............................................ 425 22.1.1. Korzy ci komparatywne........................................... 426 22.1.2. Korzy ci wynikaj ce z handlu mi dzynarodowego...................... 428 22.1.3. Ograniczenia w handlu zagranicznym................................ 432 22.2. Rynek walutowy................................................... 434 22.2.1. Kurs walutowy.................................................. 434 22.2.2. Konieczno dzia ania rynku walutowego............................. 435 22.2.3. Popyt na waluty i poda walut...................................... 435 22.2.4. Kurs równowagi................................................. 439 22.2.5. Sta e i zmienne kursy walutowe..................................... 440 22.3. Bilans p atniczy................................................... 441 22.3.1. Bilans p atniczy w Polsce.......................................... 442 22.4. Konsekwencje otwarcia gospodarki dla polityki monetarnej i fiskalnej........ 443 22.4.1. Polityka monetarna przy zmiennym kursie walutowym................... 444 22.4.2. Polityka fiskalna przy zmiennym kursie walutowym..................... 445 22.4.3. Polityka fiskalna i monetarna przy sta ym kursie walutowym.............. 446 22.4.4. Polityka fiskalna i monetarna a interwencje na rynkach walutowych........ 447 (22) Podstawowe poj cia i definicje........................................ 447 (22) Streszczenie rozdzia u............................................... 449 (22) Sprawd, czy zrozumia e............................................ 450 Odpowiedzi, czyli: zrozumia em, czy nie?.................................. 453 Indeks................................................................. 454 Laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii............................ 459 9
3 Rynek podczas pracy 3.1. Równowaga na rynku Z rozdzia u 2 wiemy, e rynek jest instytucj ekonomiczn umo liwiaj c wymian produktów i czynników wytwórczych, dlatego mamy z nim do czynienia zawsze i wsz dzie. Istnienie konfliktu i konkurencji doprowadza do tego, e mechanizm rynkowy dzia a. Zapoznawanie si z prac rynku b dzie atwiejsze, je eli wyobrazisz sobie, e dzi ki czarodziejskiej ró d ce przenios e si na redniowieczne targowisko na rynek bananów. Jest w a nie dzie targowy i z ca ej okolicy ci gaj mieszka cy, a ka dy z nich chce kupi banany lub wiezie je do sprzedania. W a ciciel placu targowego uwielbia porz dek i dlatego wszystkich sprzedaj cych zgromadzi po jednej stronie targowiska, kupuj cych po drugiej, sam za stan mi dzy nimi. Ka dy z producentów bananów wie, ile jest gotów sprzeda po ka dej cenie. Producenci tworz wi c pewn ofert, któr mo na przedstawi na rysunku w postaci krzywej poda y. Osoby nale ce do licznego grona kupuj cych zdecydowa y, zgodnie ze swoimi preferencjami, ile kupi bananów po ka dej cenie. Suma ich decyzji tworzy wi c z kolei okre lony popyt, który te mo na przedstawi w postaci krzywej popytu. Obie krzywe pokazano na rys. 3.1. 58
Równowaga na rynku 3.1 Rys. 3.1. Dzia anie rynku bananów Krzywe poda y i popytu pokazuj, ile bananów ludzie chc sprzeda i kupi po ka dej cenie. To rynek okre la ostateczn wielko transakcji i cen, po jakiej b d one zawarte. W a ciciel targowiska przyjmuje na siebie rol licytatora i d y do ustalenia ceny, która satysfakcjonowa aby wszystkich uczestników rynku. Najpierw proponuje cen w wysoko ci 2,50 z. Jest to cena wysoka i bardzo korzystna dla producentów bananów. Zg aszaj oni ofert w wysoko ci 1000, ale konsumenci chc zakupi tylko 100, gdy po takiej cenie banany s dla nich za drogie. W tej sytuacji na rynku pojawia si nadwy ka, oznaczaj ca, e wielko poda- y jest wi ksza od wielko ci popytu. Nadwy ka ta wynosi 900 i jest ró nic oferty sprzeda y (1000) i oferty kupna (100). Wiadomo, e nadwy ka ta nie znajdzie nabywców, sprzedaj cy prosz wi c licytatora, aby wyznaczy ni sz cen, która umo liwia aby zawieranie transakcji. Proponuje on szybko cen równ 1,50 z. Teraz banany sta y si tanie i korzystaj na tym kupuj cy, zg aszaj c gotowo kupienia 1000. Tym razem niezadowoleni s jednak sprzedaj cy, gdy ich praca przy takiej cenie bananów okazuje si nieop acalna. Gotowi s oni sprzeda tylko 100. Przy tak niskiej cenie na rynku pojawia si niedobór, oznaczaj cy, e wielko popytu przewy sza wielko poda y. Okazuje si, e konsumenci kupiliby o 900 wi cej ni wynosi oferta. Poniewa i tym razem zaproponowana cena nie satysfakcjonuje wszystkich uczestników rynku, licytator w dalszym ci gu nie zezwala na zawieranie 59
3. Rynek podczas pracy transakcji i proponuje kolejn cen w wysoko ci 2,00 z. Producenci zg aszaj ofert sprzeda y w wysoko ci 500, a kupuj cy równie dochodz do wniosku, e przy takiej cenie chc naby 500. Jako e tym razem wielko poda y równa si wielko ci popytu, to na rynku nie ma ani nadwy ki, ani niedoboru. Licytator znalaz wi c w ko cu cen, przy której rynek zostanie oczyszczony. Mo emy teraz powróci z targowiska, gdy poznali my ju sposób, w jaki funkcjonuj rynki. Oczywi cie wszyscy kupuj cy i sprzedaj cy nie musz znale si w jednym miejscu i nie musz równie korzysta z pomocy licytatora. Celem funkcjonowania rynku jest znalezienie ceny oczyszczaj cej rynek, czyli ceny równowagi.? Punkt równowagi na rynku brojlerów W poszczególnych dekadach popyt na brojlery i ich poda by y zupe nie inne. Wielko ci te ros y z dziesi ciolecia na dziesi ciolecie. Dlatego te w ka dym okresie ukszta towa a si inna równowaga rynkowa, czyli inna by a wysoko ceny i ilo sprzedanych brojlerów. Wytyczenie punktów równowagi rynkowej pokazuje poni szy rysunek. Cena detaliczna (dolar/funt) S 1950 D 1950 S 1970 D 1990 S1990 2,40 1950 D 1970 1,00 0,70 1970 1990 10 30 70 lo (funt /ro ) Na podstawie: David Besanko, Ronald R. Braeutigam, Microeconomics, Willey, s. 44 46. Z przedstawionego przyk adu wynika, e rynek reaguje na powstaj ce nadwy ki i niedobory. Je li oferta sprzeda y jest za du a w stosunku do zg aszanego zapotrzebowania, to cena spada. W sytuacji odwrotnej, je li kupuj cy chc naby wi cej ni oferuj sprzedaj cy, to cena ro nie. Przy cenie równowagi wszyscy s natomiast usatysfakcjonowani i ka dy, kto tylko chce, mo e dokona transakcji. 60
Zmiany popytu i poda y 3.2 CENA RÓWNOWAGI jest to jedyna cena, przy której wielko popytu równa si wielko ci poda y. Przy tej cenie na rynku nie pojawiaj si ani nadwy ki, ani niedobory i wszystkie transakcje mog by zrealizowane. Wielko tych transakcji w warunkach, gdy wielko popytu równa si wielko ci poda y, jest WIELKO CI RÓWNOWAGI.! 3.2. Zmiany popytu i poda y Cena równowagi panuje na rynku tak d ugo, a co si na nim zdarzy, co powoduje zmian popytu lub poda y. Wiemy ju, jakie czynniki wp ywaj na popyt i poda, i dlatego mo emy przewidzie, jak zmieni si cena i wielko transakcji. Rynek ró i Walentynki Ze stron internetowych The Washington Post mo emy si dowiedzie, e bukiecik ró na Walentyki 2009 kosztowa oko o 50 USD. Natomiast na stronie http://www.broadwayflorists.com/usa-flowers/delivery/roses.html widzimy, e nie mo na by o w 2009 r. kupi bukieciku ró za mniej ni 100 USD. Wp yw walentynkowego popytu na równowag rynku wie ych ró pokazuje zestaw rysunków.? 0,60 0,60 S 0,60 S 2 S 0,50 0,40 0,50 0,40 D D 2 0,50 0,40 D D 2 0,20 0,20 0,20 2 4 6 8 2 4 6 8 2 4 6 8 Zarówno cena, jak i ilo wie ych ró znacz co ró ni si mi dzy sierpniem i lutym, czego przyczyn jest walentynkowy popyt. W normalnym miesi cu cena ró y wynosi 0,20 USD, a w Walentynki popyt gwa townie ro nie, podwy szaj c cen i wielko sprzeda y. Na skutek niespodziewanych mrozów cz ró ulega zniszczeniu, a wi c poda maleje, co powoduje jeszcze wi kszy wzrost cen. Na podstawie: David Besanko, Ronald R. Braeutigam, Microeconomics, Willey, s. 40 43. 61
3. Rynek podczas pracy 3.2.1. Wzrost popytu Powró my na targowisko bananów. Do tej pory wszyscy byli zadowoleni, gdy na rynku ustali a si cena równowagi i ka dy, kto chcia, dokona zakupów i sprzeda y w ilo- ciach, w jakich chcia. Teraz jednak, cho nie wiadomo w jaki sposób, dosz a na rynek wiadomo, e na s siednim rynku wzros a cena pomara czy. To ci dopiero nowina! Wszyscy przecie lubi zarówno banany, jak i pomara cze, traktuj je wi c mówi c naukowo, bo przecie znamy poprzedni rozdzia jako substytuty. Teraz wi c cz konsumentów uzna a, e nowa cena pomara cz jest stanowczo za wysoka i postanowi- a zast pi je bananami. Oczywi cie wiemy ju z rozdzia u 2, co to oznacza. Popyt na banany wzro nie, czyli krzywa popytu na banany przesunie si na prawo. Jednocze nie nie zasz y adne zmiany warunków produkcji bananów, co oznacza, e krzywa poda y bananów pozostanie niezmieniona. Zaistnia sytuacj widzimy na rys. 3.2. Rys. 3.2. Wzrost popytu na banany Wzrost popytu na banany powoduje pojawienie si niedoborów na rynku. Cena i wielko transakcji rosn wtedy, gdy rynek osi ga ponownie stan równowagi. Podwy ka cen pomara cz powoduje ograniczenie wielko ci popytu na pomara cze i wzrost zainteresowania bananami, co prowadzi do wzrostu popytu na banany. Z rys. 3.2 wynika, e krzywa popytu przesuwa si na prawo przy niezmienionej 62
Zmiany popytu i poda y 3.2 krzywej poda y. Przy pocz tkowej cenie równowagi popyt przewy sza poda, a wi c na rynku pojawia si niedobór, który prowadzi do wzrostu ceny. Ustala si nowa cena równowagi, wy sza od poprzedniej, a tak e nowa wielko transakcji, równie wi ksza od poprzedniej, czyli nowa wielko równowagi transakcji. 3.2.2. Spadek popytu Inaczej b dzie, je li cena pomara cz spadnie. Wówczas banany stan si relatywnie dro sze i oczywi cie cz konsumentów zrezygnuje z ich kupowania na rzecz relatywnie ta szych pomara czy. Oznacza to spadek popytu na banany, który przedstawiamy na rys. 3.3, jako przesuni cie krzywej popytu na lewo. Przy wyj ciowej cenie równowagi, zbyt wysokiej w nowych warunkach, na rynku pojawia si wi c nadwy ka, która powoduje spadek ceny. Ustala si nowa cena równowagi ni sza od poprzedniej, a tak e nowa wielko równowagi transakcji, tak e mniejsza od poprzedniej. Rys. 3.3. Spadek popytu na banany Spadek popytu na banany powoduje pojawienie si nadwy ki na rynku. Cena i wielko transakcji maleje wtedy, gdy rynek osi ga ponownie stan równowagi. 63
3. Rynek podczas pracy 3.2.3. Wzrost poda y Wielko ci transakcji i ceny ulegaj zmianie równie na skutek zmian nast puj cych po stronie poda y. Na naszym rynku mo emy zilustrowa to na przyk ad wyj tkowo korzystn pogod, dzi ki której plony bananów s rekordowo wysokie. Wzrost plonów prowadzi, rzecz jasna, do wzrostu poda y bananów, co przedstawiamy na rys. 3.4 jako przesuni cie krzywej poda y na prawo. Z rysunku wynika, e w tych nowych warunkach przy starej cenie pojawia si na rynku nadwy ka prowadz ca do spadku ceny. Ustali si wi c nowa cena równowagi, oczywi cie ni sza od poprzedniej, i nowa wielko transakcji wi ksza od poprzedniej. Rys. 3.4. Wzrost poda y bananów Rosn ca poda powoduje pojawienie si nadwy ki przy pocz tkowej cenie równowagi, co prowadzi do spadku ceny. Rynek osi ga ponownie równowag przy ni szej cenie i wi kszych transakcjach. 3.2.4. Spadek poda y Je li dla odmiany pogoda jest fatalna, to i plony bananów s mierne. Na rynku prowadzi to do ograniczenia poda y, która wywo uje niedobory przy pocz tkowej cenie równowagi odpowiadaj cej normalnym zbiorom. Na skutek niedoborów cena ro- nie i rynek osi ga ponownie równowag przy wy szej cenie i mniejszej wielko ci transakcji. Spadek poda y jest przedstawiony na rys. 3.5. 64
Zmiany popytu i poda y 3.2 Rys. 3.5. Spadek poda y bananów Zmniejszaj ca si poda wywo uje niedobory na rynku bananów przy pierwotnej cenie równowagi. Cena ro nie na skutek niedoborów. Nowa równowaga na rynku jest osi gana przy wy szej cenie i mniejszych wielko ciach transakcji. 3.2.5. Wzrost popytu i wzrost poda y Je li jednocze nie wzro nie cena pomara cz i warunki uprawy bananów si polepsz, to nast pi zmiany zarówno po stronie popytu, jak i po stronie poda y, a mianowicie popyt na banany wzro nie i poda bananów tak e wzro nie. Na podstawie rys. 3.6 mo emy stwierdzi, e w wyniku tych zmian wielko transakcji znacznie wzro nie, nie wiemy natomiast, w jaki sposób zmieni si cena, gdy jej poziom zale y od tego, która zmiana (popytu czy poda y) jest silniejsza. 3.2.6. Wzrost popytu i spadek poda y Co si stanie, je eli wzrostowi popytu na banany b dzie towarzyszy spadek poda y bananów, mo emy okre li na podstawie rys. 3.7. Wida, e tym razem cena równowagi znacznie wzro nie. Nie znaj c si zmian popytu i poda y, nie mo emy natomiast ustali wielko ci transakcji w równowadze. 65
3. Rynek podczas pracy Rys. 3.6. Wzrost popytu na banany i wzrost poda y bananów Rys. 3.7. Wzrost popytu na banany i spadek poda y bananów 66
Zmiany popytu i poda y 3.2 3.2.7. Spadek popytu i wzrost poda y Przy spadku popytu na banany i wzro cie poda y bananów ponownie nie do okre- lenia jest wielko transakcji, ale za to wiadomo, e cena równowagi dla bananów znacznie spadnie. Pokazano to na rys. 3.8. Tak wi c, oczywi cie, spadek popytu i wzrost poda y prowadzi do spadku ceny równowagi, wzrost popytu i spadek poda- y natomiast do jej wzrostu! Rys. 3.8. Spadek popytu na banany i wzrost poda y bananów 3.2.8. Spadek popytu i spadek poda y Na skutek spadku zarówno popytu, jak i poda y, na rynku bananów znacznie zmniejszy si wielko transakcji, cena równowagi zale e b dzie natomiast od tego, jak silne wzgl dem siebie by y zmiany popytu i poda y. Sytuacj t ilustruje rys. 3.9. Na rysunkach 3.6 3.9 pokazano wi c cztery mo liwo ci jednoczesnej zmiany poda y i popytu. W ka dym z przedstawionych wypadków nie mo emy okre li teoretycznie której z dwu wielko ci: ceny lub wielko ci transakcji, je eli nie dysponujemy konkretnymi danymi liczbowymi. Oznacza to oczywi cie niemo no wykre lenia rzeczywistych krzywych popytu i poda y. Sytuacje te s oznaczone na rysunkach znakami zapytania. 67
3. Rynek podczas pracy Rys. 3.9. Spadek popytu na banany i spadek poda y bananów Dzi ki wizycie na targowisku bananów, a tak e uwa nej lekturze rozdzia u poprzedniego, w którym te owoce te cz sto si pojawia y, stali my si ju niemal ekspertami od bananów. Spraw oczywist jest wi c okre lenie, w jaki sposób ustala si cen równowagi i jakie konsekwencje dla uczestników rynku wywo uj zmiany popytu i poda y. eby jednak nie wpa w samozadowolenie, jacy to jeste my m drzy, stwierdzamy, e nie jest to jeszcze pe na znajomo pracy rynku. Aby mie pe en obraz, zmuszeni jeste my do zapoznania si z poj ciem elastyczno ci i jego znaczeniem dla uczestników gry rynkowej. 3.2.9. Wp yw podatku jednostkowego Mechanizm rynkowy ustala cen produktu, po jakiej b dzie on sprzedawany i kupowany oraz ilo produktu w równowadze. Ale w gospodarce, oprócz konsumentów i producentów, istnieje te trzeci podmiot jakim jest rz d. Rz d oddzia uje na funkcjonowanie rynków, np. nak adaj c podatki. Istnieje wiele ró nych rodzajów podatków, spo ród których rozwa ymy ten, który jest najprostszy do analizy, czyli podatek jednostkowy. Na o enie tego podatku prawie zawsze oznacza, e cena produktu wzro nie o warto podatku. 68
Zmiany popytu i poda y 3.2 Na rys. 3.1 wyznaczyli my równowag na rynku bananów, gdy dzia a tylko mechanizm rynkowy. Konsumenci kupowali 500 bananów, p ac c 2 z za kg. Je li do akcji wkracza rz d, to sytuacja zmienia si i na rynku ustala si nowy punkt równowagi, pokazany na rys. 3.10. Rys. 3.10. Na o enie podatku jednostkowego na banany o wysoko ci t a) Przesuni cie krzywej poda y; b) Przesuni cie krzywej popytu Mechanizm rynkowy wyznacza punkt równowagi w punkcie przeci cia krzywych S i D, okre laj c cen równowagi Pe i ilo bananów w równowadze Qe. Po wprowadzeniu przez rz d podatku jednostkowego w wysoko ci t mo emy znale nowy punkt równowagi na dwa sposoby. Po pierwsze, zgodnie z cz ci a) rysunku przesuwamy krzyw poda y do góry o warto podatku do pozycji S + t. W nowym punkcie równowagi cena dla kupuj cych ro nie do Pd, a dla sprzedaj cych maleje do Ps. Ró nica Pd Ps to oczywi cie wysoko podatku jednostkowego t. Ca kowity podatek, jaki do Fiskusa zostanie wp acony ze sprzeda y bananów, wynosi Qtt i pokazuje go dwukolorowy prostok t. Cz tego prostok ta (podatku) oznaczon K zap ac konsumenci, a cz P producenci. Tak wi c ci ar podatku na ogó jest rozk adany na obu uczestników transakcji. Po drugie, mo emy krzyw popytu przesun do do u o warto podatku do pozycji D t. Oczywi cie w równowadze, wielko ci podatku p acone przez konsumentów i producentów s takie same w obu metodach. Tym sposobem wszyscy uczestnicz w ponoszeniu kosztów utrzymania pa stwa. Ponadto, widzimy, e na o enie podatku prowadzi do ograniczenia produkcji, gdy po wzro cie ceny produkt jest mniej atrakcyjny i konsumenci zg aszaj na niego mniejsze zapotrzebowanie. 69