EGZYSTENCJALIZM RESP. FILOZOFIA EGZYSTENCJI (czyli rozprawianie o ludzkiej egzystencji a zarazem odpowiedź na wielkie problemy XX wieku, takie jak cywilizacja techniczna i scjentystyczna, totalitaryzmy itd..)
Jean Paul SATRE Albert CAMUS Karl JASPERS Martin HEIDEGGER Miguel de UNAMUNO
Nicola Abbagnano Gabriel Marcel Lew Szestow Nikołaj Bierdiejew Emmanuel Levinas
Egzystencjalizm to zarazem: - nurt filozoficzny - prąd literacki i kulturowy - a dzięki Sartre owi również intelektualna moda
Kiedy w Paryżu młody człowiek ubiera się ekscentrycznie, pozwala sobie na swobodę erotyczną, nie pracuje, spędza życie w kawiarni i wygłasza osobliwe frazesy, powiada się, że jest egzystencjalistą [ ] Napisał w latach 50, Karl Jaspers w pracy Co to jest egzystencjalizm
Egzystencjalizm jest swego rodzaju kontynuacją filozofii życia, z tymże egzystencjalizm jest zdecydowanie bardziej subiektywistyczny. Kategoria życia (w filozofii życia) była traktowana jeszcze obiektywnie, tzn. jako ogrom, strumień (również biologiczny), w który wrzucony jest człowiek. Kategoria egzystencji natomiast oznacza przede wszystkim przeżyte przez jednostkę doświadczenie (subiektywność).
Egzystencjalizm chce uciec od wszelkich abstrakcji i skupić się na tu i teraz ; Bycie; tu i teraz; przeżycie egzystencjalne - jest punktem wyjścia całego egzystencjalizmu; Powstanie tego nurtu ma ścisły związek z sytuacją historyczną (I i II woj. Światowa, kryzys myśli liberalnej) i kulturową (kryzys cywilizacji technicznej): chodzi o sprzeciw wobec depersonalistycznych i antyhumanistycznych tendencji współczesnej kultury; stąd pojawi się pytanie: co to znaczy autentycznie być?
Egzystencjalizm zazwyczaj dzieli się na Ateistyczny: Teistyczny: M. Heidegger J.P. Sartre A. Camus E. Levinas M. de Unamuno K. Jaspers G. Marcel
Martin Heidegger (1889-1976) Dziełem z 1927 r. pt. Bycie i czas, inicjuje prąd kulturowy zwany egzystencjalizmem; Na przełomie 1933-34, przez ok. 10 miesięcy czynnie uczestniczy w działaniach partii Hitlera, wówczas zostaje też mianowany rektorem uniwersytetu we Fryburgu (w kwietniu 1934 z niego rezygnuje i decyduje się na polityczną bierność). Piętno tych 10 miesięcy pozostaje jednak na całe życie. Hannah Arendt Najważniejsze wątki jego myśli, to krytyka oświeceniowej koncepcji rozumu oraz krytyka cywilizacji naukowo technicznej.
Bycie i czas uważane jest niekiedy za jedno z najbardziej mętnych dzieł w całej historii filozofii, inni jednak sądzą, że jest ono wyrazem niebywałego geniuszu filozoficznego. Całe to dzieło pełne jest neologizmów, jak również nowych konstrukcji językowych, jak np. pisanie wyrażeń z myślnikami pomiędzy słowami (wydobywanie-na-jaw, rzeczywistość-ludzka). Uważał bowiem, że również językiem można wyrażać specyfikę rzeczywistości.
Najważniejsze wątki Bycia i czasu (1927): Heidegger uważał, że zajmowanie się przez wieki bytem w ogóle było ogromną pomyłką. Fundamentalną kategorią jego ontologii stanie się kategoria Dasein, czyli kategoria bycia. Tylko doświadczenie egzystencjalne może odsłonić nam prawdziwe bycie Rozróżnia więc między bytem a byciem (bytu). Owego bycia nie poznajemy za pomocą racjonalnego rozumowania, wręcz rozum, obiektywność, wiedza obiektywna są przeszkodą w poszukiwaniu bycia
Co to jest egzystencja? Zacznijmy od tego, co nie jest egzystencją. Wszelkie nasze poznanie racjonalne, czyli to wychwalane od Platona po Husserla, to które stanowi podstawę ich wielkich teorii metafizycznych, mających za przedmiot byt, w istocie dawało poznanie tylko narzędzi którymi się posługujemy. Wg Heideggera, ukształtowana na zachodzie kultura racjonalistyczna doprowadziła do cywilizacji naukowo-technicznej, która jest skoncentrowana na relacji użyteczności, na przystosowaniu człowieka do otaczającego świata. Poznawany zatem za pomocą rozumu byt jest nieruchomy, a zarazem tworzy wyłącznie świat narzędzi.
Co to jest egzystencja? Cd. Heidegger termin egzystencja tłumaczy za pomocą słowa existere, co znaczy wydobywać z. Doświadczenie egzystencjalne więc, to odrywanie się od zwyczajności, od relacji użyteczności, od więzi z narzędziami, od banału. Wówczas, tym, co ukazuje się nam, są dwie pewności, tzw. egzystencjały : - bycie-ku-śmierci - bycie-wrzuconym-w-świat
bycie-ku-śmierci bycie-ku-śmierci jest kategorią zgoła paradoksalną. Dla Heideggera śmierć nie jest tylko jakimś przyszłym wydarzeniem, ona nie znajduje się w przyszłości, jest częścią składową całego losu ludzkiego. Z drugiej strony, uświadomienie sobie bycia-kuśmierci, otwiera szereg możliwość, przede wszystkim możliwość autentycznego bycia. Tzn. uświadamiając sobie w pełni swoją nicość, uświadamiamy sobie zarazem, że najważniejsze w życiu to nie dać się zawłaszczyć, to wyzwolić się z krępujących więzów użyteczności.
bycie-w-świecie Drugim egzystencjałem, które odkrywamy w doświadczeniu egzystencjalnym, to to, że jesteśmy wrzuceni-w-świat, Nasze ludzkie bycie jest zrośnięte z tu i teraz, czyli z ściśle określoną przestrzenią i czasem. Istotą bycia nie jest wieczność, lecz tylko chwila. Ostatecznie chodzi o to, że jesteśmy wiecznym stawaniem się Jest zatem tylko chwila, bycie, stawanie się, zrośnięcie ze świtem, analiza tego stanowi zaś o byciu autentycznym.
W istocie Heidegger całą swoją filozofię zaczyna od pytania: czym jest bycie bytu, ale też jego filozofia kończy się tym samym pytaniem. Sens tej filozofii wydaje się być wyrażony przez tytuł jednego ze zbioru jego esejów Drogi lasu. Wszelkie poszukiwanie jest ostatecznie skazane na ślepą drogę, ale zarazem na wskroś indywidualnym doświadczeniem egzystencjalnym.
Jean Paul Sartre (1905-1980) filozof, pisarz, dramaturg Sztandarowa ale zarazem bez wątpienia kontrowersyjna postać egzystencjalizmu. Niekiedy wręcz cały egzystencjalizm utożsamia się z jego nazwiskiem. W 1943 r. napisał dzieło pt. Byt i nicość (L etre et Le Neant), które stało się manifestem tego nurtu. Zawsze mocno zaangażowany polityczne: działał w Światowej Radzie Pokoju, zwalczał francuską politykę kolonialną; żywo zainteresowany marksizmem, stał się jednym z duchowych przywódców studenckich rewolt w Paryżu w 1968; odrzucał jednak ortodoksyjny marksizm. Całe życie związany był z Simone de Beauvoir, filozofką, pisarką, autorką manifestu feminizmu, dzieła pt. Druga płeć
Inne ważne dzieła to: - Filozoficzne: Egzystencjalizm jest humanizmem (1946), Drogi wolności - Sztuki: Muchy, Przy drzwiach zamkniętych. - Powieści: Mdłości - Efektem połączenie egzystencjalizmu z marksizmem było dzieło z 1960, pt. Krytyka rozumu dialektycznego - Uczył się u Husserla, Heideggera i Jaspersa; od każdego z nich coś przejął.
Z ludzkich stanów psychicznych nie da się zrobić ontologii. Niemniej Sartre uporczywie stara się tego dokonać, za szczytowe swe osiągnięcie uważając traktat Byt i nicość. Pod względem ekstrawagancji językowej i poetyckiej mętności nie ustępuje on w niczym płodom filozofów niemieckich. Próby zaś przekształcenia osobistych refleksji o życiu w system ontologiczny nie mogą nie wprawiać w osłupienie każdego filozoficznego tradycjonalisty. To tak, jakby tworzyć podręcznik filozofii na podstawie powieści Dostojewskiego B. Russel
Cała tradycja filozofii, począwszy od Sokratesa, aż po Kanta, głosiła, że rozum w trakcie filozofowania ma obowiązek odcinać się od wszystkiego, co subiektywne. W filozofii życia, ale przede wszystkim w egzystencjalizmie, to właśnie stany indywidualne, subiektywne, emocjonalne, stają się podstawą filozofowania. Myśl Sartre a jest pozornie pewną powtórką z myśli Heideggera. W istocie jest to koncepcja zgoła odmienna. Istotna różnica, jaka zachodzi między ich koncepcjami filozoficznymi, to to, że myśl Sartre a w dużej mierze prowadzi do określonej koncepcji etycznej. Heidegger natomiast zdaje się w zasadniczej mierze rezygnować z dywagacji nt. etyczne.
Poglądy Sartre a z Byt i nicość (1943) oraz z Egzystencjalizm jest humanizmem (1946) Dzieła te można nazwać Sartre owską filozofią wolności. Dokonuje w nim rozróżnienia na: - byt-w-sobie (tytułowy Byt) ontyczna podstawa świata; to, co jest; tożsamy z sobą; statyczny i zdeterminowany - byt-dla-siebie (tytułowa Nicość)
Nicość przez człowieka przyszła na świat byt-dla-siebie (tytułowa Nicość) Specyficznie ludzki byt, związany ze świadomością Nie jest tożsamością, lecz totalną różnicą Jako zupełnie odmienny od bytu-w-sobie, musi z konieczności być nicością W istocie, metaforyczne stwierdzenie, że człowiek jest nicością ma na celu podkreślenie tej ogromnej różnicy, przepaści jaka zachodzi między bytem świadomym a nieświadomym.
Człowiek nie jest, tym kim jest, i jest tym, kim nie jest zatem Jesteśmy skazani na wolność Byt-dla-sobie świadomość wolność Człowiek jest bytem możliwym, wybiera siebie i tworzy, ponieważ jest wolny; Stąd człowiekowi towarzyszy wieczna trwoga; jest ona trwogą wobec mnie samego, że muszę wybierać!
Sartre uważany jest za pierwszego wielkiego teoretyka współczesnego ateizmu. Jego ateizm wynika z jego koncepcji człowieka Nie chodzi o to, czy wierzymy w istnienie Boga [ ] to nie jest głównym naszym problemem. Trzeba, by człowiek odnalazł siebie i wytłumaczył sobie, że nic go nie uchroni od niego samego- nawet najpewniejszy dowód na istnienie Boga S. Dali, Kuszenie św. Anioła ( Egzystencjalizm jest humanizmem, Sartre, s. 83)
Argument na rzecz nieistnienia Boga Jak wielcy filozofowie starożytności, średniowiecza, czy nowożytności, formułowali argumenty na rzecz istnienia Boga, tak Sartre formułuje przeciw jego istnieniu. Jednym z nich jest stwierdzenie, że nie da się pogodzić wszechmocy Boga z ludzką wolnością. Wszechmoc Boga i ludzka wolność są sprzeczne. (wykazuje tu absurdalność dowodzenia Kartezjusza)
Egzystencja poprzedza esencję Wolność jest nicością, ponieważ jeśli jesteśmy wolni, jesteśmy wolni w sposób absolutny, tzn. zawsze rozpoczynamy od niczego. Człowiek jest w pełni twórcą siebie i historii; jego egzystencja to właśnie wolność. Człowiek w przeciwieństwie do bytu-w-sobie, nie jest przez nic tworzony
Dostojewski powiedział: Gdyby Bóg nie istniał, wszystko byłoby dozwolone (Bracia Karamazow, 1878) Na co Sartre odpowiedział: To właśnie jest punktem wyjścia dla egzystencjalistów. W rzeczy samej, wszystko jest dozwolone, jeżeli Bóg nie istnieje, i w konsekwencji człowiek jest osamotniony, gdyż nie znajduje ani w sobie ani poza sobą punktu oparcia. Przede wszystkim nie znajduje usprawiedliwienia Stąd zdaniem Sartre a spada na nasze barki ogromna odpowiedzialność W istocie każdy nasz czyn, poprzez który stwarzamy w sobie człowieka według własnej woli, pociąga jednocześnie stworzenie wzoru człowieka takiego, jaki według nas być powinien
Ostatnim słowem etyki Sartre a będzie bezinteresowność Ale niech no tylko Bóg umrze, a święty nie jest niczym innym jak egoistą: i komu służy wtedy jego piękna dusza, jego piękno, jeśli nie jemu samemu właśnie? Właśnie w takim momencie maksyma:»robić moralność, po to, by być moralnym«, okazuje się być zatruta. Podobnie z maksymą:»robić moralność, po to, by robić moralność«. Moralność musi przekroczyć siebie w kierunku celu, którym sama nie jest. Napoić spragnionego, ale nie po to, by dać pić, ani nie po to by być dobrym, lecz po to, by usunąć pragnienie
Egzystencjalizm teistyczny Na przykładzie Emanuela Levinasa zobaczymy, jak odmienne wnioski można wyprowadzić z podobnego punktu wyjścia, jakim jest doświadczenie egzystencjalne.
Emmanuel Lévinas (1906-1995) Z pochodzenia Litwin oraz Żyd, ur. Się w Kownie, ale większość życia spędził w Paryżu. Przed wojną uczeń Husserla i Heideggera, długo przebywał w Niemczech. Doświadczenie totalitaryzmu niemieckiego otworzyło go na poszukiwanie istoty i sensu ludzkiego życia. Jego wersja egzystencjalizmu nosi również nazwę filozofii dialogu ale też filozofią odpowiedzialności. Główne dzieła: Całość i nieskończoność (1961) Czas i inny (1979)
Nowa teodycea u żydowskiego myśliciela Hansa Jonasa, ucznia Heideggera, Idea Boga po Auschwitz (1984) Po II woj. Światowej fundamentalne pytanie jakie stawiano brzmiało: Gdzie jest dobry Bóg? Dlaczego milczał w Auschwitz?
Powiedzieć : oto jestem. Zrobić coś dla drugiego, dać. To właśnie znaczy być duchem ludzkim Lévinas W koncepcji Lévinasa : - Etyka - jest przed metafizyką - Dobro - jest przed prawdą - Odpowiedzialność - jest przez wolnością - Inny jest przede mną samym - OTO PERSPEKTYWY FILOZOFII Lévinasa
LEVINASA przerażał immanentyzm filozofii Heideggera U Heideggera analiza bycia bytu polegała w istocie na pozostaniu w sobie samym, w swojej immanencji (wewnętrzności). Ja może się ukonstytuować dopiero w obliczu Ty, w byciu-przez-innego Zdaniem Lévinasa owa separacja, również w doświadczeniu egzystencjalnym, zostaje zakwestionowana przez Innego. Jest to jedno i to samo doświadczenie egzystencjalne: Objawia ono mnie i coś zupełnie różnego ode mnie. Analiza owej relacji z Innymi stanowi istotę filozofii dialogu Lévinasa, a zarazem uwolnienia się od immanencji.
Twarz Innego Twarz jest w tej myśli swoistym symbolem egzystencji Innego. Wg Lévinasa prawdziwy (egzystencjalny) kontakt z drugim człowiekiem, ujawnia, iż jest to zawsze relacja etyczna. Możemy patrzeć na kogoś, a go nie widzieć. Kiedy widzimy, następuje nawiedzenie, które polega na wstrząsie zadanym samemu egoizmowi. Kiedy widzimy, nagle rozpoznajemy o co chodzi w byciu. Nie o same bycie, jak twierdził Heidegger, lecz o dobro dla innego.
Spotkanie z drugim człowiekiem, ukazuje nam, co znaczy: być przed mieć. Być tzn. zrozumieć, iż pierwotną więzią międzyludzką jest odpowiedzialność, Mieć znaczy zaś uprzedmiotawiać innych. Tą pierwotną więź w postaci odpowiedzialności Lévinas określa również byciem twarzą-w-twarz, bliskością. Inni są niebem
Tischner o Twarzy innego http://www.youtube.com/watch?v=wnrxeyecsim
Ostatecznie Twarz innego ujawnia nam Nieskończoność, czyli Boga. Nasza relacja z Bogiem nie jest relacją poznania lecz pragnienia. My Boga nie poznajemy, lecz pragniemy, bo pragniemy nieskończonego Dobra. Van Gogh Gwieździsta noc Zatem doświadczenie egzystencjalne w postaci spotkania z drugim człowiekiem, jest zarazem doświadczeniem religijnym.