Archeologia starożytnego Bliskiego Wschodu

Archeologia starożytnego Bliskiego Wschodu Notatki z wykładu rok akademicki 2012/2013 Opracowanie notatek: Paweł Borycki Wykład prowadziły: dr hab. Dorota Ławecka dr hab. prof. UW Barbara Kaim Instytut Archeologii Uniwersytet Warszawski 18 czerwca 2013

Wstęp Dokument nie jest oficjalnym skryptem do wykładu zatwierdzonym przez prowadzącego zajęcia. Zawiera notatki z zajęć będącym swobodnym zapisem poruszonych tematów w zakresie ustalonym przez autorów notatek. Notatki zapisane w języku L A TEX mogą być rozwijane i poszerzane przez wszystkich uczestników zajęć. Osoby chętne do poszerzania notatek proszone są o kontakt mailowy. Wszystkie materiały w wersjach aktualnych oraz wersje archiwalne dokumentów znajdują się pod adresem internetowym projektu http://code.google.com/p/notatki-archeo/. Wszelkie uwagi dotyczące notatek należy zgłaszać na adres e-mailowy pb262494@students.mimuw.edu.pl. Za wszystkie uwagi serdecznie dziękuję! 2

Spis treści 1 Archeologia Bliskiego Wschodu 7 1.1 Badania archeologiczne w Mezopotamii....................... 7 1.2 Chalkolit i epoka brązu................................ 8 1.2.1 Kultura Uruk................................. 8 1.2.2 Okres wczesnodynastyczny.......................... 14 1.2.3 Chalkolit Lewancie i Palestynie....................... 24 1.2.4 Wczesna epoka brązu w Lewancie i Palestynie............... 25 1.2.5 Wczesna epoka brązu w Zatoce Perskiej................... 28 1.2.6 Środkowa epoka brązu w Mezopotamii i Syrii............... 32 1.2.7 Środkowa i późna epoka brązu w Lewancie i Palestynie.......... 37 1.2.8 Wczesna i środkowa epoka brązu w Anatolii................ 39 1.2.9 Państwo Hetytów............................... 43 1.2.10 Późna epoka brązu w Syrii.......................... 48 1.2.11 Wrak z Uluburun............................... 52 1.2.12 Późna epoka brązu w Palestynie....................... 53 1.2.13 Późna epoka brązu w Mezopotamii..................... 54 1.2.14 Państwo środkowoasyryjskie......................... 56 1.2.15 Stanowiska w łuku Eufratu z epoki brązu.................. 57 1.3 Epoka żelaza..................................... 59 1.3.1 Filistyni.................................... 59 1.3.2 Izraelici.................................... 61 1.3.3 Fenicjanie................................... 65 1.3.4 Frygowie.................................... 66 1.3.5 Urartu..................................... 68 1.3.6 Aramejczycy i sztuka syro-hetycka...................... 70 1.3.7 Państwo nowoasyryjskie........................... 75 2 Archeologia Iranu 77 2.1 Geografia Iranu.................................... 77 2.2 Prehistoria Iranu................................... 80 2.3 Epoka brązu w Iranie................................. 85 2.4 Epoka żelaza w Iranie................................. 89 2.5 Imperium Achemenidów............................... 93 2.6 Państwa Seleukidów i Arsacydów.......................... 98 3

Indeks A ali, 30 Agade, 31 Ai, 27 Ain Dara, 72 Ain Samiya, 38 Akrotiri, 34, 50 Alaca Höyük, 41 43, 46, 72 Alalach, 34 37, 43, 48 50, 59, 72 Alishar Hüyük, 42 Altıntepe (Turcja), 69 Altyn Depe (Turkmenistan), 89, 91 Amrit, 66 Anarak, 79 Anzaf Kale, 70 Arad, 26, 61, 64 Aram, 71 Arisman, 84 Arpachiyah, 57 Arslan Tash, 75 Arwad, 65 Ashdod, 60, 61 Aszkelon, 38, 60 Aszur, 8, 15, 16, 42, 49, 56, 75, 92 Bab edh-dhra, 28 Baba Dżan, 93 Babilon, 7, 8, 32, 34, 54 56, 93 95, 98 Bam, 79 Bandian, 79, 80 Barbar, 29, 30 Bastam, 69 Be er Sheva, 24, 62 Behistun, 80, 94, 95 Behshahr, 78 Beit She an, 39, 53, 54, 60 Beni Hassan, 38 Beycesultan, 41 Bilad al-qadim, 29 Bir Safadi, 25 Bishapur, 80 Borsippa, 7 Byblos, 28, 36, 43, 48, 50, 63, 65, 66 Çavuştepe, 69 Chafadża, 8, 14, 15 Chirbet Kerak (Bet Jerah), 27 Chogha Bonut, 81 Chogha Mish, 83, 89 Dżebel Aruda, 12, 57 Dahan-e Ghulaman, 79 Dan, 38 Deir al-balah, 54 Demawend, 79 Demirci Hüyük, 41 Dur-Katlimmu, 57, 75 Dur-Kurigalzu, 33, 55 Dur-Sharrukin (Chorsabad), 8, 55, 75, 76 Ebla, 19, 21 24, 33, 35 38, 51, 72 Eflatun Pınar, 47, 72 Ekallatum, 32 Ekbatana, 92 95 Ekron, 60 Emar, 59 En Gedi, 25 Erebuni, 69, 76 Eridu, 9, 17 Fasıllar, 47 Firaktin, 47 Firuzabad, 80 Gabristan, 85 Ganj Dareh, 80 Gath, 60 Gavur Kalesi, 47 Gaza, 60 Gezer, 37, 38, 63 Gheytarieh, 90 Giras, 29 Girsu, 15 Godin Tepe, 12, 83, 85, 90, 93 Gohar Tepe, 78 Gordion, 67, 68 Gorgan (Jorjan), 78 H3, 29 Habuba Kabira, 12, 58 Halab, 34, 35, 72, 74 Hama, 74 Hamad, 31 Harran, 93 Haruvit, 54 Hasanlu, 80, 90, 91 Hattuşa, 42 47, 67, 68, 72 Hazor, 37, 38, 53, 57, 61 63 Hebron, 61 4

Inandik, 47 Ishchali, 8, 14 Ivriz, 75 Jafarabad, 82, 83 Jawa, 28 Jerozolima, 62 64, 66 Jiroft, 85, 87, 88 Kültepe (Kanesz), 40 44, 53 Kadesh-Barnea, 64 Kadesz, 48 Kamid el-loz, 54 Kar-Tukulti-Ninurta, 56 Karabel, 47 Karatepe, 75 Karkemisz, 70, 71, 74 Karmir Blur, 69 Kartagina, 66 Kelardasht, 78 Kengavar, 80 Khirbet Kerak, 40 Khurvin, 90 Kisz, 16 18, 23, 24 Konar Sandal, 87 Kuh-e Khwaja, 79 Kuntillet Ajrud, 64 Kushakli (Sarissa), 47 Lagasz, 15, 17 Lakisz, 54, 61 63 Larsa, 37 Liman Tepe, 39 Malatya, 48, 72, 75 Maraş, 73 Mari, 15, 18, 19, 23, 32 34, 37, 49, 50 Marlik, 78, 90 Medinet Habu, 60 Megiddo, 25, 27, 37, 38, 54, 60, 62 64 Midas Şehri, 67, 68 Musasir, 68, 69 Nahal Miszmar, 25 Nahariya, 38 Namazga Tepe, 86 Naqsh-e Rustam, 80, 97, 98 Nayrab, 73 Nimrud (Kalhu), 7, 8, 53, 65, 75, 76 Niniwa, 7, 8, 16, 63, 75, 76, 92 Nippur, 15, 17, 32 Nisa, 98 Nishapur, 79 Norşuntepe, 41 Nusz-e Dżan, 92 Nuzi, 48, 49 Ozbaki, 85, 93 Palmyra, 32 Pasargade, 80, 94, 96 Persepolis, 7, 80, 95 98 Poliochni, 40 Qal at al-bahrain, 29, 32 Qalaichi, 91 Qatna, 34, 37, 50, 63 Rabat Tepe, 91 Ramat Rachel, 63 Ras Ibn Hani, 51 Ras Shamra, 51 Saar, 29 31 Samaria, 62 64 Şapinuva, 47 Sardes, 97 Shah Tepe, 79, 88 Shahdad, 85, 87 Shahr-e Sokhta, 84 86, 88 Shechem, 38 Sippar, 37 Sirkeli Höyük, 47 Suza, 55, 56, 81 85, 89, 95 97 Sydon, 65, 66 Szanidar, 7 Szubat-Enlil, 21, 32, 33, 35, 37 Takht-e Suleiman, 80 Tall-i Gazie, 84 Tapiqqa, 47 Taq-e Bustan, 80 Tel Batash, 54 Tel Kabri, 34 Tel Yarmuth, 27 Teleilat Ghassul, 24 Tell Agrab, 8, 14 Tell Ahmar (Til Barsip), 58, 75 Tell al-ubaid, 15 Tell Ar-Raqai, 20, 21 Tell Arbid, 21, 22, 33, 49 Tell Asmar (Esznunna), 8, 14, 15, 31 Tell Banat, 58, 59 Tell Bazi, 59 Tell Beydar (Nabada), 21, 22, 24 5

Tell Brak (Nagar), 8, 13, 20 22, 42, 49 Tell Chuera, 23 Tell el-fakhariya, 48, 75 Tell el-farah Północne, 27, 62 Tell Gubba, 93 Tell Halaf, 72 75 Tell Halawa, 57, 58 Tell Hamidiye (Taide), 49 Tell Hamoukar, 13 Tell Harmal, 91 Tell Karrana, 37, 56 Tell Leilan, 21, 32, 33, 37, 56 Tell Melebija, 20 Tell Mozan (Urkisz), 21, 23, 48 Tell Munbaqa, 59 Tell Qasile, 60, 61 Tell Rad Shaqrach, 20 Tell Rijim, 19 Tell Sabi Abyad, 57 Tell Sakka, 34 Tell Sweyhat, 58 Tell Taya, 20 Tell Tayinat, 73 Tell Uqair, 9 Tell-i Ghazir, 83 Tell-i Malyan (Anszan), 80, 83 85, 88, 89, 94 Tepe Gawra, 13 Tepe Hissar, 79, 85, 88 90 Tepe Jalyan, 85 Tepe Sialk, 84, 85, 87, 90, 91 Tepe Yahya, 83 85, 87 Tepe Yak, 85 Toprak Kala, 69 Troja, 40, 67 Tureng Tepe, 78, 88 Tuszpa, 68, 69 Tyr, 65 Zincirli (Sam al), 73, 74 Ziwiye, 91 Ugarit, 33, 50 52, 59, 60, 70 Uluburun, 50, 52 Ulug Depe, 93 Umm al-aqarib, 14 Umm el-marra, 59 Umma, 14 Ur, 8, 16, 18, 19, 31, 32 Uruk, 9, 10, 12, 13, 55, 57, 83 Washukanni, 48 Yazılıkaya, 46, 72 Yazd, 79, 80 Yorghan Tepe, 49 6

1 Archeologia Bliskiego Wschodu 1.1 Badania archeologiczne w Mezopotamii Na początku lat 70. XX wieku rozpoczęły się polskie badania archeologiczne w Iraku. Prowadzone były początkowo w Nimrud. Po ich zakończeniu Polacy brali udział w badaniach ratunkowych przy budowie tam na rzekach np. na Eufracie. W latach 80. badano stanowiska nad Tygrysem i Eufratem, w Iraku i w Syrii. Po badaniach ratunkowych badania okolicy kontynuowano z dużą intensywnością przy udziale wielu międzynarodowych misji. W drugiej połowie lat 80. badania w Iraku trzeba było przerwać ze względu na wojnę iracko-irańską. Badania zostały przeniesione do Syrii, m.in. nad Chabur i do północnej Syrii. Obecnie polskie badania, ze względu na stabilizację polityczną, są prowadzone w Irackim Kurdystanie. W Kurdystanie prowadzone są też intensywne badania powierzchniowe. Region Mosulu i Kirkuku nie należy jednak do autonomii kurdyjskiej. Badania włoskie odbywają się wokół Erbilu, stolicy Kurdystanu. W górnym odcinku doliny Wielkiego Zabu prowadzone są badania Uniwersytetu Poznańskiego. Nad Wielkim Zabem opady roczne przekraczają 250 mm i umożliwiają uprawy jęczmienia i pszenicy bez stosowania irygacji. W dolinach górskich oraz przedgórskich wznisiono liczne telle. W górach występują dęby, które w inskrypcjach klinowych zostały opisane jako surowiec budowlany. Występuje na nich pasożyt wykorzystywany jako garbnik do garbowania skór. W dolinach górskich wciąż występuje tradycyjne budownictwo z kamienia. Domy kryte są słomą. Podstawą egzystencji, podobnie jak w starożytności, jest hodowla owiec i kóz. Występuje także bydło, które również hodowano w starożytności. W trakcie badań powierzchniowych w Kurdystanie znaleziono telle oraz stanowiska płaskie. Stanowiska jednofazowe często wychodzą nie wyżej niż 1 m ponad powierzchnię naturalną gruntu. Telle zostały często pokryte muzułmańskimi cmentarzami, co uniemożliwia ich badania. Na obszarze kurdyjskim na cmentarzyskach znajdowana jest ceramika Niniwa V. Obszar Kurdystanu jest związany z najstarszymi znaleziskami neandertalskimi. Znajduje się tam paleolityczna jaskinia Szanidar. Jest to płytka jaskinia, schronisko skalne, w której znaleziono 14-metrowe nawarstwienie depozytów. Ściany jaskini pokryte są sadzą z paleolitycznych palenisk. Kurdowie, jako naród zagrożony, poszukują swojego mitu założycielskiego i uważają się za bezpośrednich potomków neandertalczyków z Szanidar. Obszar Iraku należy do Żyznego Półksiężyca. Zabytki starożytne zamieniły się w telle i nie są już dziś widoczne na powierzchni. Miejscowe starożytne języki wymarły i musiały zostać odszyfrowane na nowo. Cechy te odróżniają archeologię bliskowschodnią od grecko-rzymskiej. Hellenistyczny autor Berossus napisał w III w. p.n.e. dzieło Babyloniaca, które zachowało się we fragmentach. Zawierało opis historii Babilonii. Ksenofont, żyjący w V-IV w. p.n.e., był dowódcą greckich wojowników walczących w wojnie domowej w Persji po stronie Cyrusa Młodszego, jednego z pretendentów do tronu. Wędrował z żołnierzami przez północną Mezopotamię. Widział ruiny Nimrud. Choć minęło zaledwie 250 lat od upadku Asyrii, Ksenofont nie mógł zobaczyć na stanowisku nic imponującego. Po dawnej stolicy pozostały już tylko ruiny. W XII wieku n.e. podróżnicy europejscy wędrowali przez Nimrud, Babilon i Borsippę. Opisywali m.in. pałac królewski w Babilonie. W XVII wieku Pietro della Valle, włoski podróżnik, przywiózł przerysy pisma klinowego oraz cegły z Persepolis. W Babilonie wykonał sondaże i potwierdził, że tamtejsze budowle były wykonane z cegły mułowej. Francuski podróżnik Paul-Émile Botta podróżował po Bliskim Wschodzie. W 1840 roku został konsulem w Mosulu. Wybrał wzgórze Kuyunjik w Niniwie jako miejsce prowadzenia 7

wykopalisk. Był pierwszym archeologiem bliskowschodnim. Botta odkrył Chorsabad, czyli starożytne Dur-Szarrukin. W jego obrębie odkrył pałac Sargona II Asyryjskiego z VIII wieku p.n.e. Sargon II rozpoczął budowę Dur-Szarrukin. Jego odkrycia zdobyły dużą popularność we Francji, a pozyskane zabytki sprowadzano do Luwru. Austen Henry Layard urodził się we Francji. Był prawnikiem w Anglii. Wyruszył w podróż na wschód w poszukiwaniu przygód. W Konstantynopolu zaangażował się w działalność dyplomatyczną. W 1845 roku dotarł do Mosulu, na północy Mezopotamii. Udokumentował liczne reliefy asyryjskie. Pozyskiwał zabytki dla British Museum. Zdobycie zabytków dla muzeów europejskich było głównym celem wykopalisk XIX-wiecznych archeologów. Zabytki spławiano Tygrysem z północnej Mezopotamii do Basry, a następnie przewożono statkami do Europy. Jedna z łodzi Paul-Émile Botty z wapiennymi reliefami zatonęła w okolicach Basry, a zabytki zostały zniszczone. Hormuzd Rassam był uczniem Layarda. Był Asyryjczykiem pochodzącym z Mosulu, a nie Europejczykiem. Prowadził wykopaliska wraz z Layardem, a potem samodzielnie. Zamieszkał w Anglii. Odkrył jedną z pierwszych wersji poematu o Gilgameszu w Bibliotece Aszurbanipala w Niniwie. W XIX wieku odkryto liczne stanowiska sumeryjskie na południu Mezopotamii. Na początku XX wieku zaczęły się ekspedycje kierowane przez architektów. Badano głównie architekturę, a mniej interesowano się drobnymi artefaktami. Niemiecki architekt Walter Andrae przeprowadził metodyczne wykopaliska w Aszur. Prowadził wykopaliska sondażowe, obserwował profile, a także założył szerokopłaszczyznowe wykopy. Pozyskane zabytki wywoził do Berlina. Robert Koldewey prowadził wykopaliska w Babilonie. W 1902 roku odkryto pierwsze fragmenty Drogi Procesyjnej i Bramy Isztar. Henri Frankfort w latach 30. XX wieku w ramach misji amerykańskiej prowadził wykopaliska w Chafadży i Tell Asmar (Esznunna) nad Diyalą. Badano też stanowiska Tell Agrab i Ishchali. Na postawie tych wykopalisk ustalono periodyzację dla III tysiąclecia p.n.e., gdyż w jednym miejscu uzyskano sekwencję obejmującą setki lat. Leonard Woolley w latach 20. i 30. XX wieku prowadził wykopaliska w Ur. Odkrył Groby Królewskie w Ur, które były najbardziej spektakularnym odkryciem. Swoje odkrycia w Ur opisał w telegramie po łacinie, aby uniknąć rozgrabienia stanowiska. Max Mallowan był asystentem Woolley a w Ur. Poznał tam Agathę Christie, którą poślubił. Małżonka towarzyszyła mu w pracach archeologicznych, pomagając i pisząc powieści kryminalne. Opisała też swoje życie w trakcie badań wykopaliskowych i powierzchniowych. Prowadził wykopaliska w Niniwie, Nimrud i w Tell Brak nad Chaburem. 1.2 Chalkolit i epoka brązu 1.2.1 Kultura Uruk Po okresie Ubaid nastąpił okres Uruk, dla którego istnieją różne periodyzacje. Obejmował on prawie całe IV tys. p.n.e. Późny Uruk jest szczególnie ważny jako czas narodzenia się cywilizacji. Wtedy powstały pierwsze wielkie miasta. Dokonano licznych odkryć cywilizacyjnych i przemian gospodarczych. Wtedy też pojawiło się pismo, szybkoobrotowe koło garncarskie oraz pieczęcie cylindryczne. Okres Uruk dzieli się na wczesny Uruk, trwający w latach 4000-3500 p.n.e., oraz późny Uruk, w latach 3500-3100 p.n.e. Po okresie Uruk nastał okres Dżemdet Nasr, który trwał w latach 3100-2900 p.n.e., a po nim rozpoczął się okres wczesnodynastyczny. Okres Uruk trwał 8

900 lat i był długim, ciągłym okresem rozwojowym. Główne jego osiągnięcia skumulowały się się w końcowej jego fazie. Obecnie wyróżnia się okres nazywany późnym chalkolitem (LC), który dzieli się na pięć faz LC1-LC5. Faza LC1 odpowiada późnemu okresowi Ubaid, zaś fazy LC2-LC5 pokrywają się z czasami kultury Uruk. W I połowie IV tys. p.n.e. osadnictwo koncentrowało się w Akadzie, na obszarze północnej Babilonii. Sumer był wtedy jeszcze obszarem bagnistym i nie nadawał się do zasiedlenia. W późnym Uruku osadnictwo przeniosło się z północnej Babilonii na południe, do Sumeru. Przyczyną migracji na południe mogły być zmiany klimatyczne. W okresie Dżemdet Nasr osadnictwo koncentrowało się na południu Mezopotamii. Uruk, jako miasto, istniało już we wczesnym okresie Uruk. Było wtedy jedynym dużym miastem na południu Mezopotamii. Miasta o porównywalnej wielkości mogły istnieć jednak na północy Mezopotamii. Na początku okresu wczesnodynastycznego Uruk zajmowało powierzchnię około 400 ha. Pismo pojawiło się pod koniec późnego Uruk, około roku 3200 p.n.e. Pojawiły się najpierw tabliczki gospodarcze i administracyjne dokumentujące handel owcami i kozami. Nie zawierały jednak informacji o strukturze państwa, jego ustroju, władzy i głównych ośrodkach administracyjnych. Nie wiadomo nawet, czy Uruk było głównym centrum ówczesnego świata. Ewolucja świątyń w Eridu od okresu Ubaid do okresu Uruk była ciągła. Zachowany został plan trójdzielny świątyń. Ich fasady zdobione były ryzalitami. Plan trójdzielny był stosowany zarówno w budowlach publicznych, monumentalnych, jak i prywatnych. Główne pomieszczenia znajdowały się po środku. Budowle publiczne dekorowano glinianymi stożkami, które wkładano do wilgotnego tynku uzyskując efektowne dekoracje. Stożki takie znaleziono również nad Wielkim Zabem. W Uruk znajdowały się dwa główne ośrodki kultowe. Jednym z nich był okręg Kullaba, w którym czczono Anu. Biała Świątynia, wchodząca w skład kompleksu Kullaba, znajdowała się na platformie. Kompleks pochodził z okresów Uruk i Dżemdet Nasr. W skład kompleksu wchodził ziggurat Anu. W pobliżu znajdowała się Kamienna Budowla o nieznanym przeznaczeniu. Była interpretowana jako symboliczne wejście do podziemi. Drugim okręgiem kultowym była Eanna, w której czczono Inannę. W obrębie Eanny znajdowały się budowle z okresu Uruk IV, w którym pojawiło się pismo oraz pieczęcie cylindryczne. Występują tam budynki o typowym planie trójdzielnym oraz unikatowe pod względem planu budynki, np. Budynek Kwadratowy. Eanna była głównym miejscem kultu Inanny. Budynki o planie trójdzielnym są nazywane świątyniami. Świątynia D w Uruk miała powierzchnię 4000 m 2. Nie wiadomo, czy części budowli zwane dziedzińcami były pokryte sklepieniami czy nie. W architekturze wykorzystywano kolumny oraz półkolumny wykonane z cegły mułowej. Fasady zdobiono ryzalitami i pilastrami. Miały one także znaczenie konstrukcyjne. W ścianach znajdowały się wielostopniowe nisze i występy. Hall Kolumnowy w Eannie IV został zrównany do poziomu podłogi, prawdopodobnie w celu wzniesienia kolejnej budowli, która nigdy jednak nie powstała. Z powodu wyburzenia nie zachowały się ściany hallu. W Tell Uqair, w północnej Babilonii, znajduje się Świątynia Malowana z okresu Uruk. Była to konstrukcja trójdzielna, we wnętrzu której mieściło się podium. Świątynia jest niezwykle cenna, gdyż zachowały się w niej malowidła. Zachowane przedstawienia ukazują lamparta lub geparda, a być może także sylwetki ludzkie i byki. Malowidła występowały prawdopodobnie w licznych świątyniach z tego okresu, ale zachowały się do naszych czasów w niewielu miejscach. Tell Uqair jest jedynym przykładem zachowanych malowideł z okresu Uruk na terenie Mezopotamii. 9

Dawniej uważano, że w najstarszych źródłach pisanych, oprócz języka sumeryjskiego, występował jeszcze starszy język zwany substratem protoeufratejskim. Z języka tego miały pochodzić niektóre nazwy miejscowości. Uważano, że językiem tym posługiwała się ludność przedsumeryjska, a zatem Sumerowie musieli przybyć do Sumeru z innego regionu. Rodowód języka sumeryjskiego nie jest znany. Nie są też znane żadne pokrewne mu języki. Nie jest powiązany w żaden sposób z językami semicki, które później dominowały na Bliskim Wschodzie. Wznoszenie zigguratów uważano za wyraz tęsknoty na górami. Dziś jednak wiadomo, że w czasach kultury Uruk nie było takiego okresu, w którym dużo ludności obcej wkroczyłoby nagle do Mezopotamii powodując zmianę cywilizacyjną. Zachowana jest ciągłość planu trójdzielnego świątyń od czasów Ubaid do czasów Uruk. Istnienie substratu protoeufratejskiego jest także podważane, a nazwy uważane dotąd na obce dla Sumerów mogą pochodzić ze starszych odmian języka sumeryjskiego. W Uruk znaleziono Wazę Inanny oraz Damę z Uruk o prawie naturalnej wielkości twarzy, który mogła być częścią większego posągu. Na wielu nośnikach sztuki w Uruk przedstawiano się postać króla-kapłana En. Był to brodaty mężczyzna z charakterystycznym nakryciem głowy, przedstawiany nago lub w spódniczce. Według jednej z hipotez był to władca. Władza świecka i władza religijna w Uruk, podobnie jak w późniejszych państwach mezopotamskich, nie była rozdzielona. Dlatego król-kapłan mógł być jedną postacią. Był pokazywany w wielu różnych scenach. W scenach religijnych i kultowych był przedstawiany nago. Ofiarnicy we wczesnych fazach kultury Uruk byli przedstawiani nago, ale zwyczaj ten później zaczął zanikać i ofiarnicy zyskali ubrania. Król-kapłan był przedstawiany też jako dzielny myśliwy, np. na kamiennej steli o wysokości 80 cm. Na steli tej króla-kapłana przedstawiono dwukrotnie w scenie walki z lwem oraz strzelania z łuku. Król-kapłan przedstawiony został w tej scenie ubrany w spódniczkę. Król-kapłan pojawia się również w gliptyce. Na pieczęciach przedstawiano go w scenach kultowych, podczas karmienia trzody Inanny, w czasie podróży łodzią wraz ze zwierzętami Innany, podczas podróży saniami oraz w trakcie składania ofiary Inannie. Na przedstawieniach tych również ubrany w jest spódniczkę. En był pokazywany także jako dzielny wojownik w scenach walki. Dla kultury Uruk charakterystyczna jest obecność scen walki oraz egzekucji jeńców w gliptyce. Okres Uruk był czasem tzw. rewolucji urbanistycznej. Zaczęły powstawać pierwsze miasta, a być może też państwa. Struktura społeczne Uruk uległa komplikacji. Więzy rodowe traciły rolę na rzecz więzów terytorialnych. Powstawały wielkie kompleksy architektoniczne, takie jak Eanna, co było przejawem nadwyżek produkcji. Pojawili się pierwsi rzemieślnicy zajmujący się produkcją w sposób ciągły i profesjonalny. Kamienie Blau a są ciekawym zabytkiem, choć nie do końca zrozumianym. Są to dwa kamienie. Jeden z nich jest podobny do gładzika do ceramiki, a drugi, podłużny do dłuta. Nazwa pochodzi od nazwiska pierwszego właściciela-kolekcjonera. Ich pochodzenie nie jest znane, ale stylistycznie datuje się je na późny okres Uruk. Są to zabytki małe, mają do kilkunastu centymetrów wysokości. Przedstawiono na nich sceny składania ofiar z wazy oraz zwierząt ofiarnych przez króla-kapłana, a także codzienną pracę w warsztacie. Na kamieniach znajdują się inskrypcje we wczesnym piśmie, które są trudne do odczytania. Na okrągłym kamieniu wymieniono prawdopodobnie imiona, a na podłużnym opisano podział pół. Późny okres Uruk i okres wczesnodynastyczny to czas nawiązania niezaprzeczalnych kontaktów z cywilizacją egipską. Pismo mezopotamskie jest wcześniejsze od egipskiego. Na pewno nie nastąpiła żadna mezopotamska inwazja na Egipt. Występowały jednak liczne analogie w sztuce. Są nimi motyw Gilgamesza, nóż z Dżebel el-arak oraz przedstawienia zwierząt z długimi, splecionymi szyjami. W Egipcie pojawiły się pieczęcie cylindryczne, które były importami 10

z Mezopotamii i przykładami miejscowego naśladownictwa z przedstawieniami krokodyli i miejscowej fauny. Pieczęcie cylindryczne nie przyjęły się jednak na stałe w Egipcie. Ceramika bliskowschodnia, a w szczególności lewantyjska, mogła pojawić się w Egipcie, zaś ceramika egipska w mezopotamskich koloniach uruckich. Istnienie tych importów jest jednak kwestionowane. Niewątpliwie handlowano surowcami. W Egipcie pojawił się lapis lazuli, który był sprowadzany z Badachszan w Afganistanie. Wcześniej już afgański lapis lazuli pojawił się już w Mezopotamii, gdzie znaleziono nieobrobioną bryłę tego minerału. Z Egiptu do Mezopotamii być może sprowadzano złoto, które wymieniano na kamień szlachetny. Zasięg terytorialny ceramiki z okresu Uruk kończy się na łuku Eufratu. Nie występuje ona już na lewantyjskim wybrzeżu. Lapis lazuli dowożono prawdopodobnie na lewantyjskie wybrzeże i stamtąd przewożono dalej morzem. Z tego powodu nie ma śladów dalszego lądowego transportu tego surowca. W późnym Uruk pojawiły się pierwsze pieczęcie cylindryczne. Wcześniej, w okresie Ubaid, znane były tylko pieczęcie stemplowe. W II połowie IV tys. p.n.e. pieczęcie cylindryczne występowały w już całej Mezopotamii, w Egipcie, w Lewancie, na Cyprze, w środkowej Anatolii, w zachodnim Iranie oraz, jedynie wyspowo, w środkowym i wschodnim Iranie. Pieczęcie te były importowane z Uruk lub były miejscowym naśladownictwem. Pieczęcie cylindryczne dominowały do I tys. p.n.e., gdy pojawiły się ponownie pieczęcie stemplowe. Pieczęcie cylindryczne można podzielić grupę z realistycznym przedstawieniem postaci, ukazaniem historii lub sceny oraz grupę pieczęci bardziej schematycznych, przedstawiających np. kobiety w trakcie codziennej pracy tkackiej. Są dwie koncepcje dotyczące powstania pieczęci cylindrycznych. Mogły powstać z walców kamiennych wytwarzanych przy pomocy świdra jako produkt uboczny przy produkcji naczyń kamiennych lub z długich kości zwierzęcych o czym świadczyć mogą zakończenia pieczęci cylindrycznych, które mają kształt główek kości lub nawet były wykonane z główek kości. Szybko pojawiły się pieczęcie z twardych materiałów np. kryształu górskiego. Z pojawieniem się pieczęci cylindrycznych wiąże się rozrost biurokracji oraz administracji. Pieczęcie wykorzystywano do plombowania zamkniętych pojemników oraz ostemplowywania tabliczek w celu ich autentyfikacji. Na pieczęciach z czasów Uruk nie było inskrypcji, które pojawiły się później. Pieczęcie mogły być indywidualne, należeć do poszczególnych urzędników lub kapłanów, którzy byli odpowiedzialni za określone dziedziny życia gospodarczego. Pieczęcie mogły też należeć nie do konkretnych osób, ale do reprezentantów danej gałęzi życia gospodarczego. Pieczęcie wykorzystywano w gospodarce i administracji. Odciski pojawiały się na plombach, głównie w III tys. p.n.e. Same pieczęcie znajdowane są rzadko, głównie w grobach. Dużo częściej znajduje się odciski pieczęci na glinianych plombach. Odciski te pozwalają poznać gliptykę archeologom. Obecnie analizuje się negatywy odcisków na plombach, co daje dużo informacji o samych pieczęciach. Plomby te zamykały pojemniki, worki lub drzwi do magazynu. Zamki do drzwi wynaleziono dopiero w okresie klasycznym. Jedynym sposobem zabezpieczenia drzwi były plomby drzwiowe. Na futrynie znajdował się kołek, a w drzwiach otwór. Przewiązywano przez nie sznurek, kładziono na nim glinę, a następnie ją stemplowano. W okresie Uruk powstało także pismo, które wykształciło się z tokenów oraz liczydeł. Pojawiły się pierwsze teksty piktograficzne, które można odczytywać jako rebus. W ceramice nastąpiła rewolucja polegająca na wprowadzeniu szybkoobrotowego koła garncarskiego. Ceramikę produkowano dzięki temu szybciej, ale, w odróżnieniu od starszej ceramiki kultur Ubaid, Halaf, Hassuna i Samarra, ceramika przestała być dekorowana. 11

Dla kultury Uruk typowe były misy dzwonowate. Ceramika produkowana była w forma, być może ziemnych, o bardzo niskiej jakości. Naczynia były produkowane masowo. Występowały w przeróżnych kontekstach, m.in. świątynnych i grobowych. Czasem naczynia wkładano jedne w drugie. Powstało wiele publikacji na ich temat. Przypisywano im różne funkcje, które są mało wiarygodne, np. miary racji żywnościowej lub pojemnika na ofiarę świątynną. Były to naczynia robione masowo w formach ziemnych. Każdy wykonywał je indywidualnie na własne potrzeby, a nie były produkowane przez profesjonalnych garncarzy. Prawdopodobnie były naczyniami wielofunkcyjnymi. Na naczyniach tych pojawiał się czasami symbol KU przypominający chleb i oznaczający chleb. Misy dzwonowate koncentrują się w południowej Mezopotamii. Ich zasięg sięga na północ do doliny Diyali. Występowały one także w enklawach na wschodzie, w Iranie zachodnim. Kultura Uruk zrewolucjonizowała dzieje Mezopotamii. Ekspandowała ona w późnym okresie Uruk z centrum cywilizacyjnego w południowej Mezopotamii, w okolicach miasta Uruk. Nie wiadomo, jak dużą rolę kulturową odegrała wtedy Suzjana, która mogła konkurować z południową Mezopotamią i Uruk. Artefakty charakterystyczne dla kultury Uruk są znajdowane daleko od eponimicznego miasta, np. w łuku Eufratu w zachodniej Syrii. Są to zarówno importy, jak i wytwory miejscowe wykonane w tym samym stylu. W Syrii występują stanowiska z taką samą kulturą jaka znana jest z miasta Uruk. W kulturze Uruk pojawiają się charakterystyczne naczynia. Oprócz mis dzwonowatych, występowały dwie charakterystyczne formy. Pierwszą z nich były dzbany pękate o dość krótkich szyjkach z niewielkim denkiem. Na nich pojawiały się wąskie aplikacje, niby-uchwyty. Czasem dzbany te miały prawdziwe imadła i lejki. Pokryte były czerwoną polewą ceramiczną Drugą formą były dzbany smukłe, z wąskimi i krótkimi szyjkami oraz jednym opadającym dzióbkiem lub lejkiem zakrzywionym w kierunku ziemi. Oprócz pozbawionych zdobień naczyń produkowanych na kole garncarskim, powstawały też naczynia o bardziej skomplikowanych kształtach i zdobieniach. Występowały także kamienne figurki zwierzęce zdobione inkrustacjami. Dzieła kamienne stawały się coraz ładniejsze. W Syrii, nad Eufratem, pojawiły się stanowiska o kulturze typowo uruckiej. Przykładami są stanowiska Habuba Kabira z częścią świątynną nazywaną Tell Kannas oraz i Dżebel Aruda. Kultura urucka pojawiała się także jeszcze dalej na północ, w regionie Ergani-Maden w Anatolii, gdzie występowały złoża miedzi eksploatowane już w okresie Uruk. Na syryjskich stanowiskach w wielu przypadkach kultura lokalna sąsiaduje z wydzieloną częścią stanowiska, w której występowała się kultura Uruk w postaci misy dzwonowatych i ceramiki czerwonej. Kultura Uruk występuje również wyspowo na irańskim stanowisku Godin Tepe. Dżebel Aruda jest stanowiskiem z ceramiką urucką i budowlami na trójdzielnych planach. Na fasadzie świątyni w Dżebel Aruda występuje dekoracja ryzalitowa. Habuba Kabira była zamieszkana przez 100-200 lat. Stanowisko było otoczone murami i fortyfikacjami z bramami miejskimi. Były to jedne z najstarszych fortyfikacji w Mezopotamii. Uruk zostało ufortyfikowane dopiero pod koniec okresu wczesnodynastycznego. Miasta Habuba Kabira zostało opuszczone gwałtownie. Nie znaleziono w jego obrębie śladów działalności rolniczej. Ekspansja wpływów Uruk odbywała się w dwóch kierunkach. Jednym kierunkiem był kierunek północny, wzdłuż Eufratu i dalej na północ do Anatolii. Nie była to jednak ekspansja kultury. Na docelowym obszarze ekspansji wciąż występowały miejscowe kultury chalkolityczne. Drugim kierunkiem ekspansji były kierunek wschodni, w kierunku Suzjany oraz jej okolic. Ta fala ekspansji dotarła do Godin Tepe. W okolicach Uruk, w Suzjanie i nad łukiem Eufratu występowały niemalże identyczne ceramika, gliptyka i architektura. Ekspansja miała charakter importu gotowych rozwiązań, a nie była klasyczną ekspansją kulturową. Powodem ekspansji było prawdopodobnie zapotrzebowanie na surowce, których brakowało 12

w Mezopotamii. W Anatolii i Iranie dostępna była miedź. Według mniej prawdopodobnej hipotezy, w południowej Mezopotamii nastąpił kryzys, a ludność szukała bardziej dogodnych obszarów do życia, które nadawałyby się pod wypas zwierząt i pod uprawy rolne. Trzecia hipoteza głosi, że lokalne elity przejęty kulturę południa, gdyż była ona atrakcyjna. Najbardziej prawdopodobna jest jednak hipoteza o handlu. Południowa Mezopotamia była najbardziej rozwiniętym cywilizacyjnie obszarem Bliskiego Wschodu. Hipoteza imperium światowego zakłada, że istniało jedno, najwyżej rozwinięte centrum kulturowe, a wokół rozciągały obszary eksploatowane i wykorzystywane przez centrum imperialne. Model ten był wzorowany na imperium brytyjskim. Zakłada on, że centrum handlowało z peryferiami, skąd sprowadzano nieobrobione surowce. Obrabiano je dopiero w centrum imperialnym. Poza peryferiami występowały obszaru marginalne. Jednak w przypadku Mezopotamii model ten nie sprawdza się. Tell Brak w dorzeczu Chaburu było miastem równie wielkim jak Uruk. Ponadto Uruk nie byłoby w stanie podbić i militarnie kontrolować ziem położonych w Syrii, tak daleko od centrum imperialnego w południowej Mezopotamii. Na północy mogły powstawać jednak faktorie handlowe kultury Uruk. Tell Brak jest stanowiskiem, na którym występuje jedna sekwencja chronologiczna sięgająca od wczesnego okresu Uruk aż do czasów akadyjskich. W Tell Brak istniała pochodząca z okresu Uruk Świątynia Idoli Ocznych. Została wybudowana na silnie przekształconym, południowym planie trójdzielnym. Świątynia położona była na małej platformie. W środku znajdowało podium zdobione inkrustacjami z kamienia oraz złota. Na podium umieszczona była mała główka o kilkunastocentymetrowej wysokości. W planie świątyni widać wpływy południowe. W świątyni znaleziono ponad 20 tysięcy kamiennych figurek idoli ocznych. Były to antropomorficzne figurki pojedyncze, podwójne symetryczne oraz w formie jednej figurki dziecięcej wpisanej w postać dorosłą. Mogły być to wota lub wczesne figurki orantów, znanych z późniejszych okresów. Budowle w Tell Brak miały grube ściany i były bardzo solidne. Tell Hamoukar jest stanowiskiem, na którym znaleziono pozostałości z wczesnego okresu Uruk. Stanowisko zostało zaatakowane i zniszczone. W murach widoczne są ślady po pociskach z procy. Znaleziono także bardzo dużo pocisków od procy. Stworzono na tej podstawie hipotezę o walce północnego Uruk z południem. Badania na stanowisku prowadzili Amerykanie. Tepe Gawra niedaleko Mosulu, w północnym Iraku, jest niewielkim stanowiskiem badanym w latach 30. XX wieku. Na stanowisku znajdują się tam pozostałości świątyni z okresu Ubaid, a także architektura z okresu Uruk. Znaleziono tam zabytki złote i obsydianowe, wykonane z obsydianu importowanego z Anatolii. Na stanowisku odkryto także jedne z najstarszych zabytków wykonanych z lapis lazuli. W Tepe Gawra znajduje się nietypowa Okrągła Budowla z wczesnego okresu Uruk. Jest uważana za dom wodza lub spichlerz. Została odkryta fazie XI, z którą wiązała się główna ekspansja Uruk. Można więc stwierdzić, że Okrągła Budowla jest starsza od pierwszych śladów pojawienia się wpływów Uruk południowego na stanowisku. Unia Europejska finansowała projekt, którego celem było ustalenie chronologii III tysiąclecia p.n.e. na Bliskim Wschodzie. Bliski Wschód podzielono na kilkanaście regionów. Jednym z nich był Górny Tygrys, który był badany przez grupę polsko-włoską. Dla każdego z regionów ustalano chronologię i periodyzację bezwzględną oraz względną. Część datowań była oparta na datowaniach radiowęglowych. Powstała szeroka baza danych, w której zgromadzono dużą ilość informacji dotyczących pozyskanych znalezisk. Wydzielono liczne zespoły znalezisk, które opisano w bazie danych. Prowadzono także ustalenia pomiędzy grupami badającymi poszczególne regiony. Rezultatem projektu jest propozycja nowej periodyzacji dla III tysiąclecia p.n.e. 13

1.2.2 Okres wczesnodynastyczny Epokę brązu w Mezopotamii dzieli się na następujące okresy: 1. 3000-2000 p.n.e. Wczesny brąz 2. 2000-1595 p.n.e. Środkowy brąz 3. 1595-1200 p.n.e. Późny brąz Okres Dżemdet Nasr oddziela okres Uruk od okresu wczesnodynastycznego. Trwa jednak dyskusja na temat tego, czy była to cała epoka, czy tylko styl regionalny. Za datę końca środkowej epoki brązu przyjmuje się rok 1595 p.n.e., w którym nastąpił najazd i złupienie Babilonu przez Mursilisa I, władcę hetyckiego. Najazd oznaczał koniec panowania dynastii starobabilońskiej. Data ta jest jednak umowna i niepewna. Po okresie Dżemdet Nasr, a przed nastaniem władzy dynastii akadyjskiej trwał okres wczesnodynastyczny (WD, ang. ED), który został podzielony na trzy podokresy: 1. 2900-2750 p.n.e. WD I 2. 2750-2600 p.n.e. WD II 3. 2600-2340 p.n.e. WD III (A i B) Podział powstał w wyniku wykopalisk nad Diyalą prowadzonych przez Henri Frankforta na stanowiskach Chafadża, Tell Asmar (Esznunna), Tell Agrab i Ishchali. W wyniku tych wykopalisk odkryto kilka cennych sekwencji świątynnych. Zgodnie z tradycją mezopotamską, nowe świątynie wznoszono na fundamentach starych świątyń. Niektóre odkryte sekwencje miały długość kilkuset lat. Podstawą do przeprowadzenia podziału były style w sztuce oraz pieczęcie cylindryczne. Obecnie periodyzacja ta jest kwestionowana. Okres WD II jest trudny do wydzielenia w południowej Mezopotamii. Kwestionowane są również same kryteria podziału. W trakcie tych wykopalisk, oprócz sekwencji świątynnych, odkryto liczne domy mieszkalne w Chafadży. Podczas wcześniejszych wykopalisk poszukiwano głównie świątyń i pałaców, a niewiele wiadomo było o życiu codziennym zwykłych mieszkańców. Dlatego tak cenne są znaleziska w Chafadży. Okres WD I jest słabo znany pod względem wydarzeń historycznych. Pismo w tym okresie było jeszcze słabo rozwinięte. Dopiero w latach 2700-2650 p.n.e. powstała pierwsza inskrypcja królewska. W okresie wczesnodynastycznym istniało dużo niezależnych miast-państw. W poszczególnych miastach panowały lokalne dynastie. Południe Mezopotamii jest płaską równiną o niedużej powierzchni. Miasta znajdowały się blisko siebie i ze szczytu jednego zigguratu widać było często sąsiednie zigguraty. Pierwsze badania w Mezopotamii nie były badaniami stratygraficznymi i doprowadziły do utraty wielu danych. Do czasów obecnych przeprowadzono jedynie nieliczne badania stratygraficzne na stanowiskach sumeryjskich. Od 2004 roku w Iraku trwa masowy rabunek stanowisk archeologicznych, przeprowadzany m.in. na stanowisku Umma. Zrabowano odlew z czasów Naram-Sina przedstawiający dolną partię postaci ludzkiej. Obecnie rozpoczęto irackie wykopaliska archeologiczne na zagrożonym stanowisku Umm al-aqarib położonym 7 km od Umma. W okresie wczesnodynastycznym cegłę o prostokątnym lub kwadratowym przekroju, znaną z czasów Uruk, zastąpiła cegła płasko-wypukła, która miała jedną powierzchnię płaską, a drugą wypukłą. Cegły ustawiane były ukośnie, a co kilka warstw ukośnych znajdowała się jedna warstwa pozioma. Otwory między cegłami wypełniano gliną. Pochodzenie cegły płasko-wypukłej jest nieznane. Niektórzy sądzą, że w Mezopotamii mogli pojawić się ludzie z gór, którzy wcześniej wznosili konstrukcje z kamienia. Cegła płasko-wypukła mogła być imitacją bloków kamiennych. W okresie wczesnodynastycznym powstawały tzw. świątynie owalne. Istnieją trzy przykłady tego typu budowli. Jedną z nich jest Świątynia Owalna w Chafadży, która posiada 14

podwójną linię murów obwodowych. Między liniami murów znajdował się dziedziniec oraz tzw. dom kapłana, który przypomina dom mieszkalny mimo lokalizacji w obrębie świątyni. W obrębie murów wewnętrznych znajdowały się instalacje kultowe składające się ze studni i kanalików znajdujących się na dziedzińcu wewnętrznym. Na dziedzińcu odkryto ślady stóp ludzkich, w tym dziecięcych, oraz nóg zwierząt utrwalone na glinianej podłodze. Odciski te powstały, gdy ludzie i zwierzęta ofiarne, a także psy, weszły na mokry po deszczu dziedziniec. Na dziedzińcu znajdowała się platforma o wysokości około 2 metrów. Nie wiadomo, co znajdowało się na jej szczycie. W Chafadży znajdowała się też świątynia Sina, będąca elementem sekwencji świątynnej. Druga Świątynia Owalna w Tell al-ubaid była temenosem z platformą położoną tym razem w jego centralnej części, a nie z boku, jak w Chafadży. Na szczyt platformy o wysokości około 4 metrów, prowadziła rampa. Na szczycie znaleziono dekoracje architektoniczne, m.in. kolumny, i dekoracje rzeźbiarskie ścian w postaci rozet. Uznano, że materiał ten pochodził ze świątyni, która stała niegdyś na szczycie platformy. Zabytki zostały zebrane na jednym miejscu, a następnie ściany świątyni zwalono na zgromadzone zabytki z myślą o wzniesieniu nowej świątyni. Wśród dekoracji znajdowały się fryzy ścienne przedstawiające świętą mleczarnię bogini Ninhursag. Sceny fryzu przedstawiają krowy, osobę dojącą krowę, produkcję wyborów mlecznych lub warzenie piwa. Znaleziono także brązowe figurki lwów stojące niegdyś prawdopodobnie przez wejściem, miedziany fryz przedstawiający jelenie oraz fantastyczną postać, a także kolumny dekorowane geometryczną okładziną. Z Tell Asmar (Esznunna) pochodzą duże zespoły figurek orantów, przedstawiające kobiety oraz mężczyzn. Liczne figurki orantów znaleziono także w Aszur, Mari i Chafadży. Figurki te pozostawiano w świątyni, by trwały przy bóstwie i zastępowały wiernego. Figurki orantów raz wniesione do świątyni nie mogły jej opuścić. Stare figurki były więc grzebane pod podłogą. Figurki osiągały wysokość 20-30 cm, choć znane są także figurki o 70-centymetrowej wysokości. W Tell Asmar znaleziono dwie figurki orantów o większych rozmiarach i wykonane w innym stylu niż pozostałe. Przedstawiają one mężczyznę i kobietę. Występuje duże bogactwo stylistyczne figurek orantów. Większość orantów miała tę samą postawę i układ rąk, ale poszczególni oranci znacząco różnili się wyrazem twarzy oraz klasą warsztatu rzeźbiarskiego. Świątynia Inanny w Nippur była zbudowana na osi łamanej, typowej dla architektury północnej Mezopotamii tego okresu. Wejście znajdowało się blisko narożnika, na dłuższym boku. Po wejściu trzeba było obrócić się o 90 stopni, aby znaleźć się naprzeciw sanktuarium umieszczonego na drugim końcu dłuższej ściany. Takie świątynie nie występowały na południu Mezopotamii, gdzie wszystkie świątynie z okresu wczesnodynastycznego miały oś prostą. W obrębie świątyni Inanny w Nippur znajdowało się też drugie sanktuarium, o typowo południowej architekturze, z osią prostą. Wejście znajdowało się w tym przypadku na krótszym boku, na wprost posągu umieszczonego w sanktuarium. Świątynia Inanny była wielkim kompleksem pomieszczeń i dziedzińców. W architekturze świątyni wykorzystano kolumny. W obrębie świątyni znajdowały się plakietki wotywne z otworem w środku przedstawiające sceny libacji, bankietów oraz ich przygotowywania. Słynną plakietką wotywną jest Plakietka Ur-Nansze znaleziona w Girsu. Ur-Nansze był władcą Lagasz. Świątynia Isztar w Aszur jest świątynią wybudowaną zgodnie z północnym planem na osi łamanej. Należy ona do sekwencji świątyń. W celli znaleziono zestaw figurek orantów i rzeźb, a także malowaną plakietkę wapienną przedstawiająca Isztar. W podłodze znajdowały się naczynia wykorzystywane przy libacjach. W celli były też terakotowe przenośne ołtarzyki w 15

kształcie domków. Cella została opuszczona gwałtownie, być może w wyniku pożaru, dlatego jej wyposażenie zachowało się w stanie nienaruszonym. Znaleziono w niej kwadrygę o rozmiarze około 80 cm, która jest jednym z pierwszych odlewów mezopotamskich wykonanych techniką na wosk tracony. W Ur Leonard Woolley odkrył Nekropolię Królewską. Znaleziono kilka tysięcy grobów, spośród których większość stanowiły proste groby jamowe. Wśród odkrytych grobów było jednak 16 lub 17 grobów królewskich, które są konstrukcjami sklepionymi, wykonanymi z kamienia lub cegły. Składają się z głównej komory oraz innych instalacji i szybów. W ich obrębie znaleziono tzw. death pits, w których złożono w ofierze ciała osób towarzyszących, których w każdym grobie było od kilku do 70 w największej komorze śmierci. Czasami ciała towarzyszące znajdowały się również w głównych komorach grobowych. Dawniej uważano, że w grobowcach pochowani byli kapłani i kapłanki uczestniczący w świętych zaślubinach i rytualnie uśmiercani. Zakładano, że podstawą cywilizacji mezopotamskiej była religia. Obecnie uznaje się, że w Grobowcach Królewskich pochowani są władcy. Prawdopodobnie wraz z władcą chowano cały jego orszak. Dla tak licznych pochówków osób towarzyszących z Ur nie ma analogii w Mezopotamii, jednak po kilka osób towarzyszących chowano także w Kisz. Nigdzie nie występują także tak liczne pochówki jednorazowe, jak w Ur. W Grobowcach Królewskich znaleziono liczne skarby. Jednym z nich był Sztandar z Ur, który pochodził z wyrabowanego grobu, ale nie został znaleziony przez rabowników. W grobie tym znaleziono pieczęć Meskalamduga, więc przypuszcza się, że sztandar pochodzi właśnie z jego grobu. Znaleziono także miedziany hełm Meskalamduga, który częściowo przypomina późniejszą akadyjską głowę Naram-Sina. Odkryto także harfy, liry, figurkę koziołka wspinającego się na drzewo, głowy zwierzęce z grobu królowej Szubad, gry planszowe, przypory toaletowe, muszle, sztuczne muszle metalowe pełniące funkcję kosmetyczek, biżuterię, rurki do picia piwa oraz paciorki. Paciorki wykonywano z lapis lazuli z Afganistanu, złota i czerwonego karmeolu z doliny Indusu. Do wyposażenia grobowego należały także metalowe naczynia, naczynia z jaj strusia oraz repliki jaj strusich ze złota. W okresie wczesnodynastycznym najbardziej rozpowszechnionym tematem w gliptyce były sceny bankietu z dwiema osobami, kobietą i mężczyzną, będącymi głównymi bohaterami przedstawienia. Na stole przedstawiano naczynia z rurkami, za pomocą których pito piwo. Drugim tematem popularnym w gliptyce były walki zwierząt. Temat ten, mimo zmian stylistycznych, powtarzał się przez cały okres wczesnodynastyczny. Zwierzęta przedstawione są w profilu, same lub z towarzyszącym im nagim herosem, który toczył z nimi walkę. W okresie Dżemdet Nasr na południu Mezopotamii występowała ceramika malowana. W okresie wczesnodynastycznym pojawiło się kilka kultur ceramicznych. W okolicach Niniwy i Aszur powstawała ceramika Niniwa V, zdobiona ryciem i malowaniem. Swoją nazwę zawdzięcza znalezieniu w piątej warstwie stratygraficznej Niniwy. W Lewancie występowała ceramika zakaukaska pochodząca znad Araksu i z Zakaukazia. Nad Diyalą i na przedgórzach Zagrosu występowała ładnie zdobiona malowidłami ceramika szkarłatna. Dominowały naczynia z dekoracją geometryczną. Tylko nieliczne naczynia posiadały dekorację zoomorficzną i antropomorficzną. Powierzchnia naczynia była czasem dzielona na panele, w których pojawiały się sceny zwierzęce oraz biesiadne. Na dużych dzbanach umieszczano czerwone i czerwono-czarne malowidła na jasnym tle, które przedstawiały postaci ludzkie i zwierzęce. Jedno z naczyń przedstawiało nagie kobiety. Była to prawdopodobnie scena rytualnej ofiary. Postaci nagich mężczyzn były najczęściej związane ze scenami religijnymi i kultowymi. Ceramika szkarłatna występowała głównie w okresie WD I. 16

W okresach WD II i WD III na północ od Nippur, w północnej Babilonii, występowała ceramika innego typu, na uchwytach której przedstawiana była jedna postać kobieca z zaznaczonymi piersiami oraz innymi elementami anatomicznymi. Była to prawdopodobnie bogini. Postać wykonywana była w formie ryto-reliefowej. Najsłynniejszym przykładem rzeźby na steli z okresu wczesnodynastycznego jest Stele Sępów, zachowana jedynie w małej części. Maczugi znajdowane były w kontekstach świątynnych i tylko mała część spośród nich zdobiona była dekoracją reliefową. Jedna z maczug przedstawiała władcę Lagasz. W okresie wczesnodynastycznym pojawiła się architektura pałacowa. Powstały pałace w Eridu i Kisz. Pałac w Eridu jest skomplikowanym założeniem architektonicznym. Mógł nigdy nie pełnić roli pałacu. Jest budowlą monumentalną z ryzalitami na zewnętrznej fasadzie, które wzmacniały mur i dekorowały go. Ryzality, typowe dla świątyń i budowli publicznych, powstawały już w okresach Ubaid i Uruk. Pałac w Eridu był dwudzielnym założeniem składającym się z dwóch bardzo podobnych kompleksów pomieszczeń położonych po obu stronach osi symetrii. Zawierał niezadaszone dziedzińce. Posiadał cztery wejścia na jednej fasadzie, choć pałace były zazwyczaj budowlami obronnymi z jednym wejściem. Pałacom towarzyszyły osady, w których mieszkali poddani. Pałace nie były otaczane murem, który wznoszono wokół świątyń. Tymczasem Pałac w Eridu nie jest otoczony osadą, ale murem. Można więc przypuszczać, że był on częścią administracyjną podwójnej świątyni boga Enki i jego żony. Prawdopodobnie nie pełnił więc roli rezydencji władcy. W Kisz znajduje się budowla pałacowa, którą można uznać za najwcześniejszy pałac w Mezopotamii. Kisz było dużym miastem bliźniaczym w okresie wczesnodynastycznym. Na jego obszarze znajdowała się grupa cytadel, budowla pałacowa i kompleks świątynny, w obrębie którego mogły znajdować się dwa małe schodkowe zigguraty. Jeśli byłaby to prawda, byłyby to najwcześniejsze zigguraty w Mezopotamii. Badania na stanowisku prowadzono w latach 20. i 30. XX wieku. Część wschodnia poświęcona była Isztar, a część zachodnia Zababie głównemu bóstwu Kisz. Charakter budowli pałacowej w Kisz nie jest jednoznacznie ustalony. Budowlom można przypisać określone funkcje tylko, jeśli zawierają inskrybowane cegły lub podesty. Sytuacja ta nie zachodzi w pałacu w Kisz. Zachowany fragment konstrukcji był budowlą monumentalną z wejściem. Założenie powstawało jako jednolity, pierwotny zamysł, zaś różnice w okresie powstania poszczególnych fragmentów i zastosowanej cegle wynikają z długiego czasu trwania budowy. Całość założenia została jednak zaprojektowana z góry. Założenie otoczone jest murem z korytarzem ciągnącym się po wewnętrznej jego stronie. Korytarz mógł służyć do celów obronnych. Łatwo było pokonać wroga, który zostałby w nim uwięziony. Jednocześnie korytarz ten mógł służyć do oświetlenia i wentylacji przylegających doń pomieszczeń. W zewnętrznym grubym murze nie mogło być żadnych otworów i okien, gdyż zmniejszałyby one walory obronne. Na centralny dziedziniec pałacu prowadziła od wejścia tylko jedna droga z dwoma zakrętami. W pałacu nie było żadnej wyróżnionej sali, która mogła służyć jako sala tronowa. W pałacu nie znaleziono żadnych drobnych zabytków, które pomogłyby ustalić jego pierwotną funkcję. W południowej części pałacu, w drugim budynku, znajdowały się kolumny, które występowały także w Nippur. Kolumny w pałacu w Kisz pełniły funkcję portyku, za którym mogła znajdować się sala tronowa. Obecność kolumn świadczyła o reprezentacyjnym charakterze pomieszczenia położonego za nimi. W sali tej znajdowała się prawdopodobnie wykładzina, która nie zachowała się do dziś. Zachowały się fragmenty inkrustowanych paneli ściennych z wapienia i masy perłowej. Sylwetki ludzkie miały kilkanaście centymetrów wysokości. Jedna grupa paneli została znaleziona we wschodniej części pałacu, blisko wejścia, zaś druga grupa wejściu do budynku z domnie- 17

maną salą tronową. Panele ścienne zawierały sceny przedstawiające czyny wojenne prowadzenie jeńców i pochody żołnierzy. Jedna ze scen jest podpisana inskrypcją z imieniem władcy Lugalmu. Inskrypcję z tym samym imieniem znaleziono w Mari. Być może władca Kisz podbił Mari, a podbój ten uwieczniono na panelach. Na innej grupie paneli znajdują się sceny przedstawiające bankiety, muzykantów i rydwany. Ta sama tematyka pojawiła się na późniejszym Sztandarze z Ur, a także w pałacu w Mari. Grupa przedstawień z Kisz może być najstarszą grupą paneli w Mezopotamii. Kisz w okresach WD II i WD IIIa mogło być dużym państwem terytorialnym dominującym nad południową częścią Mezopotamii. Na podstawie danych filologicznych powstała koncepcja cywilizacji Kisz. W Kisz posługiwano się językiem semickim. W trakcie analizy danych brano pod uwagę także kalendarz, cechy administracji, nazwy miesięcy i imiona władców. Cywilizacja Kisz mogła obejmować swoim zasięgiem obszary aż do zachodniej Syrii, w tym miasto Mari. W Mari znaleziono ponad 40 tabliczek zapisanych w języku semickim. W czasie ich powstania w południowej Mezopotamii dominowała cywilizacja Sumerów. Dawniej zakładano, że Sumerowie zdominowali kulturowo większość Mezopotamii. Obecnie dostrzega się dużą rolę cywilizacji semickiej, która rozwijała się na północy Mezopotamii. Mari leży nad Eufratem w Syrii, na obszarze niekorzystnym dla rolnictwa. W III tys. p.n.e. i na początku II tys. p.n.e. Mari było potężnym, wspaniałym miastem utrzymującym się z handlu. Szlaki handlowe ciągnęły się wzdłuż Eufratu. Wzdłuż Eufratu sprowadzano miedź z Anatolii do Mezopotamii. W Mari być może wytwarzano wyroby metalowe. W materiale archeologicznym znaleziono produkty metalurgiczne. Mimo dużych odległości i braku koni, Bliski Wschód był ze ściśle zintegrowany. Prowadzono wymianę handlową wykorzystując osły. Dopiero z przełomu III/II tys. p.n.e. pochodzą się pierwsze szczątki koni, które jednak nie były wtedy jeszcze używane do transportu. Mari zaczęto badać od lat 30. XX wieku i jest ono badane do czasów obecnych. Badania rozpoczął André Parrot, który spędził na stanowisku wiele lat i odkrył Pałac Zimri-Lima oraz część świątyń. Później badania przejął Jean-Claude Margueron. Obecnie prace w Mari przejęło trzecie pokolenie archeologów francuskich. Mari było miastem wybudowanym według jednolitego planu urbanistycznego, choć większość miast na Bliskim Wschodzie rozrastała się stopniowo i chaotycznie. Mari i niektóre miasta Dżaziry zostały założone na ziemi dziewiczej, ze z góry zaplanowaną koncepcją całego założenia. Mari zostało założone około roku 2800 p.n.e. Od razu powstały wały, które chroniły przed powodziami rzecznymi, i umocnienia obronne. Przez Mari poprowadzono kanał doprowadzający wodę z Eufratu. Kanał ten spowodował rozmycie ruin po zdobyciu miasta przez Hammurabiego i jego opuszczeniu. Mari zajmowało powierzchnię 250 ha. Badania w Mari koncentrowały się na drugiej połowie III tys. p.n.e. Pierwszy okres świetności Mari wiązał się z powstaniem instalacji metalurgicznych. Lepiej przebadane jest tzw. drugie miasto z okresu WD III. Powstał wtedy pałac wczesnodynastyczny, na miejscu którego później wzniesiono Pałac Zimri-Lima. Pałac wczesnodynastyczny (P1) niewątpliwie pełnił rolę rezydencji władcy. W okresie WD III był już budowlą monumentalną z potężną bramą, znacznie większą niż zachowana część pałacu w Kisz. Pałac wczesnodynastyczny w Mari zachował się w bardzo dobrym stanie do naszych czasów. Jego mury sięgają na wysokość kilku metrów. Ruiny pałacu zostały obecnie zadaszone. Mari posiada pewne cechy kultury sumeryjskiej. Na stanowisku znaleziono figurki orantów, które jednak stylistycznie różnią się od orantów sumeryjskich. Mari posiada też cechy swoiste, cechy zachodniosyryjskie i cechy północnomezopotamskie. Jest położone na rozdrożu kultur. Świątynie posiadały najczęściej wejście na osi łamanej, ale czasem podest znajdował się także na wprost wejścia. Przy podestach znajdowały się naczynia libacyjne, w których mogły 18