Azja środkowa w epoce brązu

Transkrypt

1 Azja środkowa w epoce brązu Notatki z ćwiczeń semestr zimowy 2014/2015 Opracowanie notatek: Paweł Borycki Ćwiczenia prowadziła: prof. dr hab. Barbara Kaim Instytut Archeologii Uniwersytet Warszawski 22 stycznia 2015

2 Wstęp Dokument nie jest oficjalnym skryptem do wykładu zatwierdzonym przez prowadzącego zajęcia. Zawiera notatki z zajęć będącym swobodnym zapisem poruszonych tematów w zakresie ustalonym przez autorów notatek. Notatki zapisane w języku L A TEX mogą być rozwijane i poszerzane przez wszystkich uczestników zajęć. Osoby chętne do poszerzania notatek proszone są o kontakt mailowy. Wszystkie materiały w wersjach aktualnych oraz wersje archiwalne dokumentów znajdują się pod adresem internetowym projektu Wszelkie uwagi dotyczące notatek należy zgłaszać na adres owy pb262494@students.mimuw.edu.pl. Za wszystkie uwagi serdecznie dziękuję! 2

3 Spis treści 1 Epoka brązu w Azji Środkowej 4 2 Epoka brązu w Turkmenistanie 5 3 Cywilizacja Margiańsko-Baktriańska (Kultura Oksus) 8 4 Epoka brązu w Baktrii 10 5 Baktria 12 6 Stanowiska archeologiczne Gonur Okręg kultowy Altyn Depe Pochówki w Altyn Depe Baktryjsko-Margiański Kompleks Archeologiczny a Dolina Indusu Architektura Gonur Depe Togolok Fortyfikacje Altyn Depe

4 1 Epoka brązu w Azji Środkowej Kultury epoki brązu Azji Środkowej zajmowały obszar spójny kulturowy z dzisiejszym Afganistanem. Kazachstan w epoce brązu zajęty był głównie przez koczowników i pasterzy, a więc zachowanych śladów kultury jest tam stosunkowo mało. Turkmenistan, Uzbekistan, Tadżykistan i Afganistan był miejscem występowania kultur osiadłych. Obszar wchodził w skład Wielkiego Iranu. W Tadżykistanie i Afganistanie używane są do dziś języki z rodziny języków irańskich. Historia badań archeologicznych na tym obszarze sięga końca XIX wieku. Początkowo badania prowadzili oficerowie carscy. W 1904 roku w Turkmenistanie pojawili się archeolodzy amerykańscy. Badali oni m.in. Merw. Wtedy archeologia Azji Środkowej weszła do literatury zachodniej. Po rewolucji październikowej badania prowadzili tylko archeolodzy radzieccy. Pojawiali się nieliczni archeolodzy deklarujący poglądy komunistyczne. Badania zagraniczne wznowiono dopiero po rozpadzie ZSRR. Kultury epoki brązu Azji Środkowej stały na stopniu rozwoju nie niższym niż mezopotamskie. Od III tys. p.n.e. do dziś panuje tam klimat nie pozwalający na powstanie dużych miast. Duże miasta rzemieślnicze potrzebują dużego i stabilnego zaplecza rolniczego. Klimat Azji Środkowej nie pozwala na istnienie dużych enklaw ludzkich. Rolnictwo deszczowe bez nawadniania jest możliwe tylko przy opadach powyżej 350 mm rocznie. Obecnie rolnictwo rozwija się w oparciu o irygację. Epoka brązu jest najlepiej rozpoznana na obszarze dzisiejszego Turkmenistanu. Rolnictwo mogło rozwijać się w strefach podgórskich, które tworzą specyficzną strefę klimatyczną. Są to obszary wilgotniejsze ze względu na źródła wody. Na podgórzach rozwijało się też pasterstwo koczownicze. Hodowali oni głównie owce, kozy i bydło, potrzebujące lepszych warunków wodnych. Hodowano również wielbłądy na obrzeżach pustyń Kara-Kum i Kyzył-Kum. Zwierzęta wypasano na polach po żniwach, aby użyźniały ziemię. W krajobrazie Azji Środkowej dominują stepy, na których można wypasać kozy i owce. Jurty budowano w konstrukcji drewniano-trzcinowej. Z tego powodu ślady osadnictwa koczowniczego z epoki brązu są trudne do identyfikacji. W Azji Środkowej epoki brązu występowała jednak architektura monumentalna dużych rozmiarów. Ilgynly Depe to stanowisko ze środkowego chalkolitu, współczesne stanowisku Çatalhöyük. Jest to stanowisko bogato w pozostałości architektoniczne i drobne znaleziska. Znajduje się tam Budynek 38 o powierzchni 120 m 2. Znajdują się tam budynki położone wokół wspólnych dziedzińców, które posiadają dekorację ścienne. Malowidła wykonano barwami białą, czarną i czerwoną. Składają się na nie linie faliste oraz okręgi. Część malowideł na wielu stanowiskach została zniszczona w trakcie wykopalisk radzieckich. Ściany w Ilgynly Depe zachowane są do wysokości około 1 metra. Na stanowisku znaleziono dziesiątki figurek terakotowych, a także fragment głowy figurki kamiennej. W chalkolicie i epoce brązu dominują figurki kobiece, ale występują też mniej liczne figurki męskie. Nie wiadomo, czy figurki miały charakter kultowy. Ceramika z epoki brązu w Azji Środkowej była wykonywana na szybkoobrotowym kole garncarskim. W środkowym chalkolicie wykonywano ceramikę ręczną. Ceramika pozwala na wyróżnienie stref kulturowych. Na podstawie rozwoju ceramiki na stanowisku Namazga Tepe w Turkmenistanie określono fazy rozwoju. Późny chalkolit to W epoce brązu występowała w Turkmenistanie głównie ceramika malowana, choć w zachodniej części Turkmenistanu pojawiła się też ceramika szara. 4

5 Późny chalkolit (Namazga III) jest reprezentowany przez 11 stanowisk, m.in. Kara, Ulug, Ilgynly, Altyn i Geoksiur. Namazga, Stanowiska dzieli się na trzy grupy zachodnie z Kara Tepe, środkowe i wschodnie położone na podnóżu Kopet Dagu. Stanowiska te położone są u podnóża Kopet Dag oraz w Oazie Geoksiurskiej na wschód od Tedżenu. Dawniej Tedżen kończył się w Oazie Geoksiurskiej, w miejscu innym niż obecne. Od środkowego chalkolitu występowała irygacja w Turkmenistanie. Rzeki Azji Środkowej są rzekami górskimi, wypływającymi z Hindukuszu. Ich stan zmienia się w ciągu roku. Kończą się deltami na pustyniach. Jedną z takich rzek o długości ponad 1000 kilometrów jest Tedżen. Do czasu wybudowania tamy wysychał on do czerwca. Niestabilność rzek w ciągu roku powodowała niszczenie stanowisk. Późny eneolit (Namazga III). Strefa środkowa Namazga Tepe, Kara Tepe. Strefa wschodnia Ilgynly Depe, Altyn Depe, Ulug, Geoksiur i Czong-depe w oazie Geoksiur. Na stanowisku Kara Tepe znaleziono ceramikę szarą, niemalowaną. Znajdowały się tam też domy wielopomieszczeniowe z późnego chalkolitu, ulice oraz figurki terakotowe. Tradycja wykonywania figurek terakotowych przetrwała do IV-V w. n.e. W Kara Depe zachowało się 26 pochówków, z których 23 są zorientowane głową na południe, pozycja skurczona na prawym boku. Pochówki odbywały się w jamach. Geoksiur w strefie wschodniej, w Oazie Geoksiurskiej, jest miejscem znalezienia 5 wielopoziomowych domów, poprzedzielanych ciągami komunikacyjnymi, z których najdłuższy ciąg przypominający ulicę miał 50 metrów długości. Niektóre domy stały na kamiennych fundamentach. Kamień musiał być sprowadzany ze strefy podgórskiej. Najczęstszym materiałem budowlanym była cegła suszona prostokątna o wymiarach 42 na 22 na 11 cm. Cegły wykonywano w cegłach. Wykonywano je z gliny z dodatkiem schudzającym. W strefie wschodniej występowały pochówki różne od strefy środkowej. Oprócz pojedynczych pochówków jamowych znajdowane są zbiorowe pochówki w okrągłych budowlach nazywanych tolosami. Podobne pochówki występowały też w w epoce brązu. Ceramika nazywana ceramiką Geoksiur znajdowana jest też w Sarazm (Uzbekistan), Szahr-i Sokhta (Iran), Kwetta (Pakistan), Mundiak (Pakistan), Said-Kala. Sugeruje to rozległe kontakty Geoksiur z innymi obszarami Azji Środkowej. Upadek Geoksiur był związany z przesunięciem się delty Tedżenu na zachód. Ceramika Kara Tepe jest podobna do ceramiki Geoksiur, ale występują na niej malowane pprzedstawienia zwierząt, tygrysów, które nie występują w ceramice Geoksiur. Charakterystyczny dla ceramiki Kara Depe jest też motyw ząbkowanego rombu występujący na dywanach turkmeńskich. Ceramika Kara Depe znajdowana jest też w Tepe Sialk i Tepe Hissar w północno-wchodnim Iranie. Tymczasem ceramika Geoksiur ekspandowała głównie na południowy-wschód. 2 Epoka brązu w Turkmenistanie Epoka brązu dzieli się w Turkmenistanie na okresy Namazga IV Namazga VI. Pełna chronologia eneolitu i epoki brązu wygląda następująco: Namazga I Wczesny Eneolit p.n.e. Namazga II Środkowy Eneolit p.n.e. Namazga III Późny Eneolit p.n.e. 5

6 Namazga IV Wczesna Epoka Brązu p.n.e. Namazga V Środkowa Epoka Brązu p.n.e. Namazga VI Późna Epoka Brązu p.n.e Datowanie poszczególnych okresów zostały wyznaczone na podstawie datowań radiowęglowych. Niektórzy uważają, że epoka żelaza rozpoczęła się dopiero około roku 1500 p.n.e. Z Wczesnego Brązu (Namazga IV) pochodzi około 20 stanowisk. W strefie zachodniej są to Ak-depe, Anau, cmentarzysko w dolinie Sumabar Parchai, w środkowej Namazga, we wschodniej Altyn Depe i Ulug Depe. Pojawiła się wtedy ceramika toczona na szybkoobrotowym kole oraz pieczęcie. Ceramika ze strefy zachodniej wyróżniała się. Na zachodzie dominowała ceramika niemalowana. Osadnictwo koncentrowało się w małych wioskach o powierzchni około 1 ha, które stanowią większość spośród 20 stanowisk z tego okresu. Istniały miasteczka o powierzchni 5-10 ha. Dwa stanowiska były większe niż 10 ha Altyn Tepe i Namazga, które rozwinęły się terytorialnie. Powstały wczesnobrązowe cmentarzyska, m.in. w dolinie Sumabar Parchai. Nie towarzyszyła im zabudowa mieszkalna. Można więc domyślać się, że były to cmentarzyska koczowników. Namazga została mało poznana we wczesnym brązie. Stanowisko to znane jest głównie ze środkowego brązu. Ceramika szara występowała w strefie zachodniej oraz w Behistanie na wschód od Morza Kaspijskiego, zaś w strefie centralnej i wschodniej występowała ceramika malowana. W Altyn Depe występowała dekoracja malowana ceramiki nazywana stylem dywanowym. Jest to schodkowa dekoracja przypominająca motywy występujące do dziś na dywanach turkmeńskich. Ceramika ta była formowana na kole. Ceramika Namazga IV z Ulug Depe była zarówno malowana, jak i niemalowana. W epoce brązu Turkmenistan utrzymywał kontakty z Iranem oraz Azją Środkową i Pakistanem. W Ulug Depe istniały cmentarzyska. Znajdują się na nich pochówki dziecięce. W jednym z grobów znaleziono kamienne kolumienki, często występujące w środkowym i późnym brązie. Są to małe przedmioty z wciętym pasem. Ich funkcja nie jest znana. Powstają liczne hipotezy na ten temat. Kolumienki później pojawiły się też w Altyn Depe. W późnym brązie kolumienki występowały w Togolok. Mogły być to odważniki lub podstawki lub elementy dekoracyjne. W ceramice Namazga IV w porównaniu z Namazga III zanikają motywy zwierzęce. Formy są bardzo podobne z przewagą otwartych mis. Cechą charakterystyczną Namazga IV jest zagęszczenie dekoracji w porównaniu z Namazga III. Dekoracja występowała głównie w górnej części naczyń. W Namazga IV i III występuje styl dywanowy i geometryczny. Na stanowisku Altyn Depe powstawały domy wielopomieszczeniowe z pomieszczeniami grupowanymi wokół własnego. Stanowisko już we wczesnym brązie było otoczone potężnym murem o szerokości 6 m. W czasach największego rozkwitu Altyn Depe miało 25 ha. Pochówki występują we wczesnym brązie też w Altyn Depe i Namazga Depe. Dziecięce pochówki znajdują się w jamach pod murami domów i nie mają wyposażenia. Pochówki dorosłych i młodzieży są wyposażone w naczynia. Głowy skierowane były na północ, a pozycja skurczona. Pochówki dorosłych są zazwyczaj pojedynczymi pochówkami jamowymi. Pojawiają się jednak też podwójne pochówki z naczyniami i biżuterią otoczone cegłami. Są też pochówki zbiorowe liczące od 2 do 14 osób. W Altyn Depe znaleziono także tzw. figurki wiolinowe. Przedstawiają one osoby siedzące. Są to przeważnie figurki kobiece. 6

7 W Środkowym brązie Altyn Depe liczyło już 25 ha. Epoka środkowego brązu jest okresem powstania pierwszych miast w strefie podgórskiej. Warunki geograficzne Azji Środkowej nie sprzyjały funkcjonowaniu dużych miast, dlatego pierwsze miasta powstały tak późno. Childe uważał, że miasta powstawały, gdy nastąpił wzrost wydajności w rolnictwie, rozwinęła się sieć irygacyjna, co umożliwiało rozpoczęcie innej działalności w miastach. Zakładał, że miasto powinno mieć odpowiednią wielkość, być ośrodkiem administracyjnym, posiadać architekturę monumentalną (która ma duże rozmiary i ma charakter publiczny) oraz specjalizację rzemieślniczą poza działalnością rolniczą. O obecności centralnej administracji świadczy obecność ciągów komunikacyjnych, murów obronnych, architektury monumentalnej publicznej, obecność pieczęci i odcisków pieczęci na zamykanych pojemnikach, zamykanych drzwiach, dzbanach zasobowych. Teoria bazy ekonomicznej miast dzieli działalność na egzogeniczną grupę działalności miejskiej, oraz endogeniczną zaspokajającą potrzeby miasta, wychodzącą też poza mury miejskie. Obecnie zakłada się, że wokół miasta funkcjonowały jego zaplecza gospodarcze. Teoria ośrodków centralnych, zakłada, że warunki geograficzne pozwalały na działanie zamieszkanej strefy wokół miasta. W Altyn Depe istniała strefa rzemieślnicza-garncarska na północy. Garncarze posiadali tam 6 pieców ceramicznych, w pobliżu istniały piece metalurgiczne i zabudowania mieszkalne. Istniały też ciągi komunikacyjne w postaci ulic. Zabudowa miała charakter aglutynacyjny. Poszczególne domostwa można wyróżnić na podstawie posiadania wejść wewnętrznych oraz istnienia spójnej sieci ciągów komunikacyjnych między poszczególnymi pomieszczeniami. Jest to metoda wyróżniania pojedynczych domostw w zabudowie aglutynacyjnej. Trudniejsze jest wyróżnienie funkcji poszczególnych pomieszczeń. Często pomieszczenia pełniły różne funkcje o różnych porach dnia. Pomieszczenia reprezentacyjne mieściły się jak najbliżej wejścia do domostwa. Goście nie wchodzili głębiej. W Iranie gościa przyjmowano często w ajwanie nie mającym ściany zewnętrznej i nie wpuszczano ich do wnętrza. W Altyn Depe mieściła się schodkowata budowla monumentalna z trzema fazami, która przypominała fragment zigguratu. W pobliżu niej znajdował się grobowiec. Zbiorowe pochówki znajdowały się w Pomieszczeniu 7. Paleniska w pomieszczeniach miały charakter kultowy. W jednym z pomieszczeń znaleziono maty trzcinowe oraz kamienną płytę z uchwytem o nieznanej funkcji. Znaleziono także zabytki sztuki, złotą głowę byka oraz dekorowane, podłużne przedmioty kamienne. Złoto sprowadzano z Afganistanu lub Iranu. W mieście znaleziono 500 szkieletów w 200 grobach. Groby pojedyncze znajdowały się w opuszczonych grobach, zaś groby zbiorowe znajdowały się w pobliżu domostw. Znaleziono 200 pochówków dziecięcych z naczyniami. Dzieci w wieku do 7 lat chowano w grobach zbiorowych. Lapis lazuli sprowadzano do Altyn Depe z Badachszanu. W grobach znajdowały się paciorki, wyroby z gipsu oraz lapis lazuli. W grobach znajdowały się kolumienki. Na ciele zmarłych kładziono podłużne berła kamienne. Znaleziono figurki ludzkie oraz ażurowe przedstawienia geometryczne będące pieczęciami. Z pewnością nie były to wyroby tylko zdobnicze. Na stanowisku Hasanlu znaleziono podobne do zastosowanych w Altyn Depe rozwiązań w konstrukcji bramy. Namazga Depe zostało przebadane w mniejszym stopniu niż w Altyn Depe. Zidentyfikowano dzielnicę rzemieślniczą z piecami garncarskimi. 7

8 W późnym brązie Altyn Depe i Namazga Depe upadły. Warunki geograficzne spowodowały upadek jedynych miast na wiele wieków. Ograniczenia rozwoju rolnictwa i pogorszenie warunków naturalnych spowodowało upadek jedynych dwóch miast. Nowe miasta pojawiły się dopiero po wykształceniu się wielkich szlaków handlowych, w tym Jedwabnego Szlaku. Ich funkcjonowanie opierało się na handlu. W późnej epoce brązu i epoce żelaza miasta w strefie podgórskiej Turkmenistanu i Azji Środkowej nie istniały. Środkowy brąz był okresem, w którym w Namazga Depe i Altyn Depe powstały dzielnice rzemieślnicze oraz architektura monumentalna, które sugerują wykształcenie się miast na tych stanowiskach. Miały one powierzchnię około 50 ha. Były to jedynie miasta epoki brązu w Azji Środkowej. W późnym brązie (Namazga VI) istniało 14 znanych obecnie stanowisk, w tym 5 cmentarzysk. W strefie zachodniej koncentrowały się one w dolinie Sumbar, w strefie środkowej najważniejsze był Namazga, a w strefie wschodniej istniało tylko Ulug Depe. Jedyne dwa ośrodki miejskie ze środkowego brązu upadły. Namazga Depe w późnym brązie zajmowało jedynie 2 ha. Cmentarzyska występują głównie na obszarze zachodnim, w dolinach górskich, w dolinie Sumbar. Powodami załamania się osadnictwa w strefie podgórskiej w późnym brązie mogły być zmiany środowiskowe. W Tekkem Depe w strefie zachodniej stwierdzono powstanie zwiększonego zasolenia. W Altyn Depe i Namazga Depe mogło nastąpić przeludnienie. Powodami załamania osadnictwa mógł być napływ koczowników ze stepu, zmiana tras handlowych i kolonizacja Margiany i Baktrii. Napływ koczowników jest jednak mało prawdopodobny. Tylko nagłe wahnięcia klimatyczne mogłyby zmusić koczowników ze stepu do nagłej migracji do stref podgórskich. Koczownicy byli głównie hodowcami zwierząt i nie byli wrogami ludności osiadłej. Prowadzili z nią wymianę handlową. Dostarczali pożywienie, materiały. Możliwe jest, że mieszkańcy strefy podgórskiej przeprowadzili się do oazy Merwu w Margianie oraz do Baktrii w południowym Uzbekistanie, Tadżykistanie i Afganistanie. Od okresu Namazga VI następował wzrost osadnictwa na obszarze Baktrii i Margiany, co może wiązać się z migracjami ludności ze stref podgórskich. W Margianie znane jest jedno stanowisko chalkolityczne. Liczne stanowiska pojawiają się dopiero w późnym brązie. Ludność ta mogła w przyszłości stworzyć kulturę Oksus. W późnym brązie, m.in. w dolinie Sumbar, występowały pochówki pojedyncze w grobach katakumbowych. 3 Cywilizacja Margiańsko-Baktriańska (Kultura Oksus) W oazie Merw znanych jest kilkadziesiąt stanowisk z późnego brązu. Osadnictwo koncentrowało się na północ od miasta Merw. Później przenosiło się stopniowo na południe, co może być związane z kurczeniem się delty Murgabu lub rozwojem irygacji na południu. Osadnictwo oazy Merw jest dzielone na podoazy, których nazwy pochodzą od dzisiejszych studni. Podoaza Kelleli zawiera 12 stanowisk. Na Kelleli 3 i 4 znaleziono ceramikę Namazga V. Najbardziej na północ wysunięte są stanowiska z ceramiką Namazga III/IV. 8

9 Stanowiska Kelleli są najstarszymi stanowiskami w delcie Murgabu. W Takhribai znaleziono najpóźniejsze osadnictwo oazy Merwu w epoce brązu. W Kelleli 3 istniała duża twierdza o wymiarach 109 na 109 metrów. Takie twierdze są charakterystyczne dla stanowisk późnego brązu w delcie Murgabu. Charakterystyczna jest obecność podwójnych murów z galerią strzelniczą. Mury takie buduje się do obrony przez najeźdźcami lekkozbrojnymi. Takie mury w Azji Środkowej występowały aż do pojawienia się Greków, którzy przynieśli ze sobą machiny oblężnicze, co wymusiło budowanie murów pełnych. Togolok I jest stanowiskiem w postaci twierdzy z wewnętrzną zabudową i środkową cytadelą położoną na tym samym poziomie, co reszta stanowiska. Stanowiska te określa się mianem miast, ale nie były one miastami. Nie było w nich zróżnicowania zawodowego mieszkańców. Na stanowisku znaleziono głównie ceramikę niemalowaną, czasami występują ślady malowania. Poza ceramiką użytkową znajdowana jest ceramika z figurkami ludzkimi i zwierzęcymi mocowanymi przy wylewie. Na południu oazy znaleziono około 30 stanowisk. Na stanowisku Togolok 21 znajduje się budowla środkowa o wymiarach 53 na 62 metry. Budowla otoczona jest trzema liniami murów, być może powstałymi w trzech fazach konstrukcyjnych. Jej mury zewnętrzne mają grubość 4-5 metrów. Jej część środkowa jest uważana za miejsce zajmowane przez najpotężniejszą rodzinę w okolicach. Dookoła mieszkali jej dalsi krewni oraz służba. Wiktor Sarianidi, odkrywca stanowiska, uważał centralną cześć za świątynię. Na stanowiskach Togolok w budowlach występują charakterystyczne korytarze obwodowe, które stały się później charakterystycznym elementem budowli świątynnych oraz rezydencjonalnych. W Togolok 21 występowały liczne kolumienki w jednym z pomieszczeń w centralnej części stanowiska. Ich funkcja jest nieznana. Sarianidi uważał, że kolumienki podtrzymywały naczynia z ogniem. Wśród zabytków kamiennych znajdują się fragmenty rzeźb. Znaleziono także przedmioty kościane w postaci rurki z kości z przedstawieniem oczu, uważane przez Sarianidiego za dowód na spalanie roślin halucynogennych. Znaleziono naczynie z pozostałościami ziaren rośliny. Sarianidi uznał je za pozostałości ziaren maku. Uważał, że jest to dowód na istnienie protozoroastryjskiej religii. W Togolok 21 znaleziono też pieczęcie będące świadectwem istnienia administracji oraz przedmioty użytkowe i dekoracyjne. Adji Kui to stanowisko w środkowej części oazy. Adji Kui I jest badane przez archeologów włoskich. Występują tam twierdze podobne do twierdzy z Togolok, o wymiarach 25 na 25 metrów. Na stanowisku znaleziono charakterystyczne piece dwukomorowe. W Adji Kui 9 znaleziono wewnętrzną cytadelę i zewnętrzne zabudowania otoczone dwudzielnym murem z galerią i basztami. Mur wewnętrzny był wykorzystywany w celach mieszkalnych. W Adji Kui 9 znaleziono bardzo liczne figurki terakotowe, które są dowodem na ciągłość kulturową tego obszaru. Gonur Tepe to największe stanowisku oazy z późnego brązu. Mogła tam skupia się najpotężniejsza władza w regionie oazy Merwu. Baktriańsko-margiański zespół kulturowy obejmuje oazę Merw oraz ziemie Uzbekistanu, Tadżykistanu i Afganistanu. 9

10 4 Epoka brązu w Baktrii W Uzbekistanie południowym nie jest znane osadnictwo chalkolityczne. Pojawia się dopiero osadnictwo BMAC nazywane kulturą Sapalli z lat 2200/ p.n.e. Istnieją 4 strefy osadnicze. BMAC dzieli się w Uzbekistanie na cztery fazy: Faza Sapalli, Faza Dżarkutan, Faza Kuzali, Faza Molali i Bustan. Późny brąz I odpowiada fazom Sapalli i Dżarkutan. Późny brąz II to pozostałe dwie fazy. Osadnictwo w Baktrii jest trochę późniejsze od osadnictwa późnego brązu w Margianie. Wzmacnia to hipotezę o migracji ze stref podgórskich w kierunku północno-wschodnim. Sapalli Tepe zajmuje 4 ha. Jest to typowa kala z wymyślnym systemem obronnym w postaci prostokątnych wypustek z muru. Wydzielono dwie fazy osadnictwa. W I fazie powstało 8 zespołów domostw patriarchalnych, 30 palenisk domowych, 8 pieców garncarskich, piece chlebowe, jeden warsztat brązowniczy i jeden warsztat produkujący narzędzia z kości i poroża. Każda rodzina mogła zatem posługiwać się własnym piecem garncarskim. Badania etnograficzne w Ameryce Południowej pokazały, że rodzina potrzebuje około 14 garnków do funkcjonowania, które trzeba wymieniać średnio raz w roku. Nie ma więc potrzeby posiadania własnego pieca garncarskiego przez każdą rodzinę. Mieszkańcy Sapalli mogli więc sprzedawać swoje naczynia mieszkańcom okolic. Sapalli z pewnością nie było miastem. Jednak występowało tam rzemiosło, które jest jednym z warunków uznania osady za miasto. Równomierna dystrybucja warsztatów świadczy jednak o braku specjalizacji rzemieślniczej. Nie znane jest otoczenie Sapalli. Nie wiadomo, czy wokół znajdowało się osadnictwo wiejskie. W drugiej fazie zabudowa była znacznie gęstsza. Wybudowano korytarze komunikacyjne, 61 palenisk, domostwa, piece chlebowe. W fazie III miało miejsce powolne opuszczanie stanowiska. Askarow twierdzi, że ludność z Sapalli przenieśli się do Dżarkutan. Tilla Bulak należy też do fazy Sapalli. Znaleziono tam pucharki na wysokiej stopce i charakterystyczne naczynia ceramiczne. Na stanowisku badana jest struktura społeczna. Na stanowisku znaleziono trzy rodzaje pieczęci pieczecie metalowe w kształcie gwiazdy, pieczęcie kamienne z rozbudowaną ikonografią oraz pieczęcie drewniane. Udało się sporządzić typologię pucharków na wysokiej stopce, które mogą w przyszłości pozwolić na datowanie. Dżarkutan to ogromne stanowisko o powierzchni 100 ha. Większość jego obszaru zajmuje cytadela z twierdzą oraz pałac. Pałac stanowi połączenie planu pałacu z epoki żelaza oraz pałacu z epoki brązu. Znajdują się w nim wąskie, podłużne pomieszczenia, zbyt wąskie na magazyny. Pomieszczenia te były otwarte z krótszego boku. Ich funkcja jest nieznana. Pałac ma wymiary 42 na 42 metry. Mur ma 4 metry grubości. Część centralną stanowi podwyższona, wyłożona cegłami prostokątnymi charakterystycznymi dla całego BMAC w Margianie i Baktrii, platforma. Mury wyłożone są pachsą. Pachsa to warstwy ubitej gliny odpowiadające bliskowschodniemu pisé. Przy wejściach do cytadeli są pochówki. Wokół platformy jest 8 pomieszczeń wzdłuż murów. W pomieszczeniach są paleniska. Świątynia ma wymiary 44 na 60 metrów. Mur zewnętrzny ma 4,5 metra grubości. Powstała pod koniec fazy Dżarkutan i funkcjonowała do fazy Molali. Świątynia jest podzielona na dwie części. 10

11 W środku znajduje się wyłożona cegłami powierzchnia, na której stały cztery ceglane kolumny. Być może pomiędzy nimi istniał ołtarz ognia. Na ruinach świątyni w epoce żelaza wybudowano konstrukcję, którą usunięto buldożerem przed wykopaliskami. Być może odtwarzany plan budowli z epoki brązu częściowo pochodzi z epoki żelaza. Budowla świątynna zamknięta była murami z basztami narożnymi oraz basztami przy bramie po stronie wschodniej. Wykazuje ona wiele podobieństw z planem stanowiska Togolok 24. Pałac z Dżarkutan można porównać do stanowiska Kelleli 4 na północy oazy Merwu. Istniały dwa typy pochówków w południowym Uzbekistanie inhumację i kremację. Istniały groby jamowe proste i jamowe z niszą. Zmarłych chowano w pozycji skurczonej, na prawym boku chowano mężczyzn, a na lewym boku chowano kobiety. Z fazy Sapalli znanych jest 138 pochówków. Zmarli grzebani byli w domach, istniały pochówki podwójne. Pochówki orientowano na osi południkowej, głowa zmarłego znajdowała się na północy. Groby mają wyposażenie składające się z ceramiki. Do grobu wkładano od kilku do 50 przedmiotów stanowiących wyposażenie grobowe. Znaleziono 2 pochówki zwierząt z ceramiką. Znaleziono materiały, w tym materiały jedwabne sprowadzane z Chin. W 29 grobach znaleziono wyroby metalowe, a w 23 grobach kobiece przedmioty kosmetyczne, w tym lusterka. W fazie Dżarkutan istniały cmentarzyska. Przebadano około 1000 pochówków, 2 stanowiska w pobliżu Dżarkutan przebadano w całości. Na jednym stanowisku z fazy Dżarkutan zidentyfikowano 46 cenotafów, 8 podwójnych grobów, groby zbiorowe psów oraz pochówki w dzbanach. W fazie Kuzali powstały nowe cmentarzyska w Dżarkutan. Do grobów wkładano statuetki gliniane, które wcześniej w grobach nie występowały, przedmioty codziennego użytku. Rodzina zmarłego w grobie spożywała posiłek rytualny w postaci przedniej nogi i łopatki barana. Groby dzieci orientowano tak samo, jak groby dorosłych, na zachód. Szkielety mężczyzn były dzielone na poszczególne partie ciała. W grobach znajdowały się też przedmioty miniaturowe. W grobie stolarza znajdują się narzędzia stolarskie. Groby kobiet były bogatsze niż groby mężczyzn. Cenotafy miały najbogatsze wyposażenie, w skład którego wchodziły topory i groty strzał. Były to prawdopodobnie cenotafy wojowników, którzy nie wrócili z wojny. W fazie Molali pojawiła się kremacja. Naczynia rytualne znajdowały się w cenotafach. Przedmioty z brązu wypierały przedmioty codziennego użytku. Dzieci chowano już tylko na obrzeżach cmentarzy, choć wcześniej towarzyszyły one grobom dorosłych. W fazie Bustan powtórnie pojawiły się groby szkieletowe, ale nadal przeważały groby ciałopalne. Ponownie pojawiła się inhumacja w naczyniach i pochówki podwójne. W groby znajdowały się figurki antropomorficzne, liczba naczyń zastawy grobowej zmniejszyła się do od 1 do sześciu naczyń. Występowały jeszcze liczniejsze cenotafy. Kultura Sapalli istniała w latach p.n.e. Istniały pochówki inhumacyjne i kremacyjne. Większość pochówków to groby jamowe lub groby z boczną, zamkniętą komorą. Wyposażenie składało się głównie z naczyń. W fazie Kuzali występowały statuetki w grobach oraz przedmioty codziennego użytku. W fazie Molali pochówki były kremacyjne, naczynia rytualne umieszczano w cenotafach, przedmioty z brązu wyparły z grobów przedmioty użytku publicznego, dzieci chowano na obrzeżach cmentarzysk. W fazie Bustan ponownie pojawiła się inhumacja, umieszczano w grobach statuetki antropomorficzne, liczba przedmiotów zmniejszyła się do maksymalnie sześciu. 11

12 Cmentarzysko Bustan VI pochodzi z fazy Molali i Bustan. Istniało 130 pochówków na cmentarzu. Groby były jamowe z niszami. Zmarłych chowano w pozycji skurczonej, orientowane były na zachód. Znaleziono jeden pochówek człowieka i barana. Znaleziono pochówki wtórne oraz cenotafy bez szkieletu i wyposażenia. Groby czasami nie posiadały szkieletu. Znaleziono pochówki zwierząt oraz ślady posiłku rytualnego. Cmentarzysko można podzielić na 3 strefy strefę rytualną, strefę z pochówkami szkieletowymi oraz strefę z pochówkami ciałopalnymi. W głównej części cmentarzyska znajdowały się konstrukcje do kremacji. Zagrody kremacyjne, w których przeprowadzano kremację, znajdowały się w południowo-zachodniej części cmentarzyska, która znajdowała się najwyżej. W zagrodach kremacyjnych znajdowały się popioły oraz szczątki ludzkie. W tej samej części zidentyfikowano ołtarz do libacji, palenisko do rytualnych posiłków, ołtarz do ofiar, pochówki kremacyjne całkowite i częściowe, groby z kamienną komorą grobową i wejściem zamkniętym cegłami. Widoczne są liczne pozostałości po paleniskach między grobami, które świadczą o dużej roli ognia na cmentarzysku. We wcześniejszych fazach cmentarzysk z epoki brązu nie obserwowano tak dużej obecności ognia. Paleniska miały często brzegi wylepione gliną. W grobach znajdowały się figurki terakotowe. 5 Baktria Baktria to grecka transliteracja nazwy krainy pochodzącej od jej stolicy Baktra lub Baktriane. Do krainy tej dotarł Aleksander wielki. Miasto ta nazywana było Balkh w okresie muzułmańskim i nadal było zamieszkane, a najstarsze wzmianki o Baktrii pochodzą z inskrypcji behistuńskiej. Satrapa Baktrii pomagał Dariuszowi w odzyskaniu władzy. Miasto nazywane było Baxtrisz w inskrypcjach perskich. Baktrię otaczają rzeki Har-i Rud, Amu Daria i góry Pamir oraz Hindukusz. Baktria obejmuje Afganistan północy, część Turkmenistanu, Uzbekistanu, Kirgistanu i Tadżykistan. Baktria była satrapią achemenidzką. Królestwo Greko-baktryjskie obejmowało obszary Azji Środkowej, Iranu i Bliskiego Wschodu. Hindukusz odgradzał Baktrię od Pakistanu i Indii. Pasma Hindukuszu są dosyć rozległe, można je pokonać tylko przez przełęcze. Przełęcz Szebar na wysokości 2987 m n.p.m. znajduje się w zachodniej części Hindukuszu. Na obszarze Hindukuszu występują domy z płaskimi dachami opierającymi się na drewnianych belkach. Amu Daria była głównym szlakiem komunikacyjnym Azji Środkowej. Jej brzegi były zasiedlone od starożytności. W okresie muzułmańskim stolicą regionu był Balkh w Afganistanie północnym. Mazar-i Sharif jest obecnie stolicą prowincji Balkh. Rolnictwo było podstawą ekonomiczną utrzymania regionu. Rozwijało się w oparciu o rolnictwo. Rolę pomocnicza w gospodarcze pełnił handel. W pobliskim Badachszanie znajdowały się kopalnie lapis lazuli. W starożytności ceniono najbardziej lapis lazuli z żyłkowaniem z innych minerałów. Produkowano z niego biżuterię, a także mielono i wykonywano farbę do malowania malowideł ściennych i tkanin. W dolinie rzeki Balkh znajdują się trzy oazy Taszqurgan, Baktry i Akha (Dashly). Badania prowadzili tam archeolodzy radzieccy. Zidentyfikowano kilkadziesiąt stanowisk. 12

13 Wyróżniono osady umocnione i nieumocnione. Jednym z umocnionych stanowisk jest stanowisko Dashly-1 będące prostokątną twierdzą zbudowana na ruinach nieumocnionej twierdzy. Dashly-1 była zabudowana wewnątrz. Miała wymiany 85 na 90 metrów. Na przebadanym obszarze zabudowa wewnątrz była chaotyczna. Występowały charakterystyczne, zbudowane w ścianę kominy. Podobne twierdze powstawały w Chorezmie oraz w okolicach Heratu aż do XX wieku. Stanowisko Dashly-3 znajduje się 3 km od Dashly-1, na wysokim wzniesieniu. Zabudowę wewnętrzną otaczają okrągłe mury. Zabudowa stanowiska jest rozplanowana na planie koła. Zabudowa jest zorganizowana, posiada dziedzińce, podobnie jak w Altyn Depe. Za murami wewnętrznymi znajdowały się prawdopodobnie kolejne okrągłe linie murów. Istniały dwa typy palenisk przyścienne i kominki. Na stanowisku Dashly-e, obok twierdzy na planie koła znaleziono twierdzę z charakterystycznymi konstrukcjami obronnymi równoległymi do murów, podobnymi do znalezionych w Margianie oraz w Sapalli Depe. Ponadto na obszarze stanowiska znajdowały się budynki z bardzo wąskimi pomieszczeniami, które mogły być one platformami, na których stały wyniesione budynki mieszkalne władców. W Dashly znaleziono drobne zabytki metalowe, pieczęcie, naczynia ceramiczne podobne do Sapalli w postaci pucharów na wysokiej nóżce, mis zasobowych. Naczynia były niemalowane. Można zakładać, że mieszkańcy Dashly byli niepiśmienni. W późniejszym czasie wykonywano zapisy na skórach zwierzęcych i na drewnie. Być może w epoce brązu też wykonywano zapisy na materiałach nietrwałych, które nie zachowały się w materiale archeologicznym do naszych czasów. Nie można więc wykluczyć, zę pismo znano. Znaleziono pochówki wewnątrz osad Dashly 1 i Dashly 3 oraz cmentarzysko na stanowisku Dashly-3. Zmarłych chowano na boku w jamach grobowych przykrytych cegłami, sporadycznie na plecach lub na brzuchu. Groby orientowano na północ, w skład darów grobowych wchodziły naczynia, a rzadko wyroby metalowe i kamienne. Około 1/3 pochówków to pochówki wtórne z niepełnymi szkieletami. Występowały też cenotafy. Znane są pochówki zwierzęce baranów znajdujące się w obrębie cmentarzysk. Znane są także cmentarzyska Dashly 18 i Dashly 19. Region północno-wschodni obejmował doliny prawobrzeżnych dopływów Amu Darii. W latach 60. XX wieku w dolnych biegach rzek Vakhsh i Kazyl-su przebadano bardzo dużo stanowisk, które są cmentarzyskami. Znaleziono w ich obrębie liczne tumulusy. Należały do nich Tigrovaya Balka, Vakhsh 1, Oikul, Jarkul, Makan-i Mar. Tumulusy nie występowały na omawianych wcześniej stanowiskach. Na jednym stanowisku znajdowało się od 50 do ponad 100 tumulusów. Na cmentarzyskach tych chowano prawdopodobnie koczowników. Oprócz tumulusów na cmentarzach znajdowały się groby niszowe. Koczowników zalicza się do kultury andronowskiej. Zmarłych umieszczono w pochówkach pojedynczych, w pozycji skurczonej, mężczyzn chowano na boku prawym, a kobiety na lewym. Groby orientowane były na północ. W Baktrii znaleziono kamienne wyroby podobne do kolumienek z małymi pokrywkami w postaci krążków. Wykonywano je najczęściej z wapienia. Kolumienki takie występowały już od środkowego brązu na pogórzu Kopet Dagu, ale są uważane za najbardziej charakterystyczne zabytki BMAC. Dla BMAC charakterystyczne są też kamienne wyroby przypominające odważniki lub małe torebki damskie. Zabytki takie znaleziono w Baktrii, a także w Gonur. Torebki pełniły prawdopodobnie rolę odważników. 13

14 W obrębie tej kultury występowały też naczynia kamienne. Małe naczynia uznaje się na część przyborów kosmetycznych. Znaleziono także kamienne naszyjniki z charakterystyczną dekoracją w postaci schodkowych zawieszek przypominających dekorację ceramiki z pogórza oraz motyw na dywanach turkmeńskich. Pieczęcie zawierały motywy zwierzęce w postaci ptaków i gadów. Charakterystyczne dla archeologii Baktrii są figurki kompozytowe złożone z jasnego i ciemnego kamienia, przedstawiające najczęściej kobiety. Jasny kamień symbolizuje ciało, a ciemny szatę oraz fryzury. Kobiety przedstawione nw figurkach znajdują się najczęściej w pozycji siedzącej. Podobne figurki kobiece występowały też w Gonur w Margianie. Znanych jest zaledwie kilka figurek przedstawiających postacie męskie. Są to przedstawienia demona ze skórą pokrytego łuskami. Na twarzy na wszystkich przedstawieniach demon posiada szramę na twarzy oraz naczynie trzymane pod pachą. Prawdopodobnie są to przedstawienia demona suszy, który zatrzymuje wodę w swoim naczyniu. Szrama na twarzy jest śladem po okaleczeniu. Podstawą do takich przypuszczeń są późniejsze mity irańskie. W Baktrii wykonywano naczynia miedzianie powtarzające kształty naczyń ceramicznych. Produkowano topory, które miały prawdopodobnie charakter kultowy oraz metalowe szpile. Skarb z Fulol obejmował kilka naczyń metalowych z dekoracją figuralną, głównie zwierzęcą oraz roślinną, a także z przedstawieniami ludzi. Gordon Childe podał cechy rewolucji urbanistycznej. Towarzyszyło jej powstawanie dużych osad o dużej liczbie ludności. Następowała pełna specjalizacja i zaawansowany podział pracy. Specjalizacja nastąpiła tylko w Altyn Depe oraz być może w Sapalli Depe. Wytwarzano nadwyżki rolnicze na potrzeby władzy i elit. Wznoszono monumentalną architekturę. W Dashly-3 występowała zabudowa monumentalna. Wyodrębniała się klasa rządząca. Istniała znajomość pisma, kalendarza, astronomii, geometrii i arytmetyki. Te cechy nie były spełnione w Azji Środkowej. Istniała wykształcona sztuka, handel dalekodystansowy oraz organizacja państwa. Sztuka miast starożytnych według Childe a łączyła się z klasą rządzącą. Jednak figurki z Azji Środkowej nie łączą się z klasą rządzącą, ale z religią i wierzeniami. Kolumienki są wyznacznikiem spójności kulturowej oraz świadectwem handlu. Świadectwem handlu są też wyroby z lapis lazuli oraz złota, które dostępne są tylko w Baktrii w Afganistanie, a złote wyroby znajdowane są m.in. w Margianie. Jednolity kulturowy charakter BMAC wyraża się także obecnością twierdz. Rodzi się więc pytanie na temat organizacji społecznej lub politycznej łączącej te obszary. W oazie Merwu Gonur mogło być ośrodkiem dominującym pod względem politycznym nad całym obszarem. Podobieństwa kulturowe mogą wynikać z połączenia w jednej organizacji państwowej. Jednak do administrowania dużym krajem potrzebne byłoby pismo. Istnieją odstępstwa od jednolitego charakteru kultury BMAC. Odstępstwem takim są grobowce tumulusowe występującym tylko na obszarze Baktrii. Charakterystycznym elementem kultury tego obszaru był też rozwój irygacji. Irygacja może wskazywać na istnienie państwa i klasy rządzącej lub może być wynikiem oddolnej organizacji społeczności. 14

15 6 Stanowiska archeologiczne 6.1 Gonur Gonur badane było przez Wiktora Sarianidiego. Nekropolia powstała według Sarianidiego w latach p.n.e. Niektórzy datują ją na trochę późniejszy okres. Zajmuje ona powierzchnię 10 ha. Cmentarzysko jest położone 200 metrów na zachód od pałacu i cytadeli. W 1992 roku zaczęto budować kanał, który przeszedł przez cmentarzysko, na którym pochowano około 3000 osób. Znaleziono 2853 groby i jamy ku pamięci. Groby we wschodniej części cmentarzyska ułożone są znacznie gęściej niż w części zachodniej. Groby w części zachodniej są bogatsze. W ich wnętrzach znajdują się indywidualne paleniska. W części wschodniej groby znajdują się wokół wspólnych palenisk, przy których odprawiano rytuały. Średnia wieku na cmentarzysku wynosi około 35 lat. Zmarli chowani byli w pozycji skurczonej, w ubraniach o czym świadczą szpile. Dzieci chowane były w wydzielonej części cmentarzyska. Ponad 90% pochówków to pochówki pojedyncze, kilka procent to pochówki matki z dzieckiem, występuje też kilkanaście pochówków, na których pochowano więcej osób. Większość grobów zostało zrabowanych już w starożytności. Na cmentarzysku znajdowała się dakhma, na której szczątki elity ulegały oczyszczeniu. Istnieje kilka rodzajów grobów krypty/groby komnatowe, groby z obstawą ceglaną, szybowe, jamowe. Groby szybowe mają od 1 m do 1,5 m głębokości. Położone są one bardzo gęsto. Prawdopodobnie na powierzchni znajdowały się znaczniki grobów. Część pochówków pozbawiona jest głów. Prawdopodobnie głowy zabierali złodzieje wraz z biżuterią. W niektórych grobach jamowych wypalone są tylko ściany, a na podłodze znajduje się popiół. Spośród 196 grobów wypalonych kości znaleziono tylko w 44 grobach. Osoby pochowane tam były niepełnosprawne i miały zniekształcone szkielety. W pochówkach znajdowały się kości psów. Psy mogły odgrywać ważną rolę w religii. Sarkofagi są grobami z ceglaną obstawą. Nie posiadają one wejścia, były używane jednokrotnie i zamurowywane. Istnieją też groby z murowanym pomieszczeniem i przedsionkiem. Do takich grobów prowadziły wejścia. Po pochówku nowej osoby w grobie szkielety poprzednich spychano pod ścianę. Nie zachowały się sklepienia tych pomieszczeń. Sklepienia mogły zostać zniszczone ze względu na udział buldożera w wykopaliskach. Na terenie pałacu znaleziono trzy skupiska kości. Groby bez szczątków dzielą się na przepalonego groby jamowe, jamy ku pamięci oraz cenotafy. Jamy ku pamięci zawierają tylko palenisko, ale bez wyposażenia grobowego. Cenotafy są pełnymi grobami z wyposażeniem grobowym, są jedynie pozbawione szkieletów. 83% cenotafów to groby szybowe, a reszta to groby jamowe. Wyposażenie grobowe grobów kobiet i mężczyzn jest bardzo podobne. Ceramika znaleziona w grobach została podzielona na siedem typów. Znaleziono w grobach kilkadziesiąt terakotowych figurek kobiecych, jedną figurkę męską oraz kilka figurek z bez cech płciowych. Znaleziono figurki terakotowe, które mogą być kopiami figurek kompozytowych. Znaleziono też same figurki kompozytowe. 15

16 W grobach mieściły się metalowe i ceramiczne trąbki, które mogły być wykorzystywane do celów ceremonialnych lub przez pasterzy. Znajdowały się tam również metalowe pieczęcie, wyroby fajansowe, złotą biżuterię. Sarianidi uważał, że w Gonur powstała religia protozoroastryjska. Uważał, że religia ta dała początek późniejszemu zoroastryzmowi. Sądzono zatem, że w Gonur też konieczne było oczyszczenie kości z tkanek mięsnych. Jednak dopiero z II połowy I tys. p.n.e. pochodzą najstarsze ślady eksponowania zwłok w celu ich oczyszczenia z tkanki mięsnej, zgodnie z tradycją zoroastryjską. Obecnie, po śmierci wyznawcy zoroastryzmu, ze zmarłym zostaje tylko pies, który ma cztery oczy, gdyż potrafi on odpędzać demony. Zwłoki w Gonur nie leżały nigdy bezpośrednio na ziemi. Kładzione były na popiołach lub na podmurówce. Bogactwo wyposażenia grobowego w Gonur jest bardzo wyraźne. W centralnej części stanowiska znajdowała się cytadela. Na jej obszarze znaleziono kamienne laski lub buławy znalezione w sali, której przypisano funkcję sali tronowej. Na obszarze kompleksu mieściły się świątynie solarna, wspólnych posiłków, ognia, wody, haomy. 6.2 Okręg kultowy Altyn Depe Okręg kultowy na stanowisku Altyn Depe był badany przez Vadima Massona. Od V tys. p.n.e. do II tys. p.n.e. następował tam ciągły rozwój kulturowy. Na początku epoki brązu pojawiło się tam koło garncarskie. Masson chciał zlokalizować okręg kultowy. W 1967 roku udało się zlokalizować obszar zajęty przez architekturę monumentalną. W skład kompleksu kultowego wchodzi konstrukcja wieżowa nazywana zigguratem. Powstała w okresie Namazga IV. Wieża miała wysokość około 21 metrów. Pierwszy stopień miał 2 metry wysokości. Obecnie wieża jest zachowana do 6 metrów. Przypuszczalnie na szczycie zigguratu znajdowała się świątynia, co jest nawiązaniem do tradycji mezopotamskich. Wieża składała się z trzech ścian, a z czwartej strony przylegała do wzgórza. Pilastry na ścianach wieży podtrzymywały konstrukcję, nie tylko pełniły funkcję dekoracyjną. W drugim etapie funkcjonowania stanowiska powstała budowla kultowa, w której ściany zachowały się do wysokości 2,5 metra. Znajdowała się na południe od wieży. W środku znajdowały się pomieszczenia, które z czasem połączono w jedno pomieszczenie. W Domu Narożnym w południowo-wschodnim narożniku znajdował składający się z kilku pomieszczeń. Z zigguratem sąsiadował obszar mieszkalny oraz obszar zapełniony pochówkami. W obrębie części mieszkalnej znajdowały się paleniska oraz wrzeciona. Zabudowa koncentrowała się wokół dziedzińców. Dziedziniec odgradzał część mieszkalną od części grobowej. Na dziedzińcu znaleziono modele kół oraz model wozu zoomorficznego. Pięć pomieszczeń na południe od wieży i kompleksu mieszkalnego pełniło funkcję pomieszczeń grobowych. Znajdowały się w nim przedmioty stanowiące elementy wyposażenia grobowego, w tym maty, oraz kości ludzkie. W jednej z komór grobowych znaleziono szkielety 11 osób. Starsze szkielety przez zsuwane pod ścianę w czasie przeprowadzania kolejnych pochówków. Czaszki ludzkie były czasami przenoszone do nisz w ścianach. W kompleksie pochowano około 40 osób. 16

17 Platformę podobną do wieży z Altyn Depe z tego samego okresu znaleziono na południe od Kopet Dagu, na stanowisku Tureng Tepe. Część mieszkalna mogła być zamieszkana przez kapłanów i ich rodziny. W Altyn Depe znaleziono kilka grobów między ścianami pomieszczeń, które nie były tak bogato wyposażone. 6.3 Pochówki w Altyn Depe Stanowisko zostało odkryte w 1929 roku. W 1951 roku na stanowisku rozpoczęły się pierwsze wykopaliska. Podzielono warstwy na te reprezentujące kulturę Namazga IV i Namazga V. W Altyn Depe rozwinął się ośrodek miejski z trójwarstwowym podziałem społecznym. Pochówki można podzielić na kilka typów pochówki dzieci w pobliżu domów, pochówki młodzieży przy domach w pozycji skurczonej, pochówki podwójne oraz pochówki zbiorowe. Na stanowisku znajdowały się też groby kapłańskie. Na stanowisku znaleziono 550 grobów, z czego 200 należy do niemowląt wmurowywanych w ściany domów lub chowanych w naczyniach. Dopiero dzieci w wieku 6-7 lat mogły być chowane w grobach zbiorowych. W skład wyposażenia grobowego wchodziły figurki gliniane oraz biżuteria kamienna. Na podstawie proporcji płci w pochówkach przypuszcza się, że mogła występować poligamia. W pobliżu kompleksu ceremonialnego znajdowały się groby kapłańskie z bogatym wyposażeniem umieszczone w pomieszczeniach budowli grobowej mauzoleum. Podłoga była prawdopodobnie wyłożona matami. W grobowcu takim znaleziono złote odlewy w postaci głowy byka i głowy wilka. Starsze pochówki były spychane pod ściany, a najnowszy pochówek umieszczano w środkowej części pomieszczenia. Tylko najnowszy pochówek zachowywał układ anatomiczny. Przeprowadzono badania antropologiczne 300 szkieletów w Altyn Depe. Starano się odtworzyć rozkład wzrostu i wagi wśród mieszkańców stanowiska. Znaleziono ślady jednej trepanacji czaszki wśród przeanalizowanych szkieletów. 6.4 Baktryjsko-Margiański Kompleks Archeologiczny a Dolina Indusu BMAC miało powiązania z Harappa i Mohenjo-Daro. W Altyn Tepe znaleziono wóz, który mógł być ciągnięty przez wielbłądy. Pieczęć z Anau może świadczyć o piśmiennym charakterze BMAC. Drobne zabytki ze stanowisk Doliny Indusu są wielokrotnie importami z Azji Środkowej. Znaleziono tam m.in. kolumienki. W Gonur Depe znaleziono pieczęć z przedstawieniem słonia, która jest bardzo podobna do pieczęci znajdowanych w dolinie Indusu. Lapis lazuli od III tys. p.n.e. pozyskiwano w Badachszanie. Shortugai było handlową faktorią kultury Harappa. Świadczą o tym drobne zabytki, a także cegły użyte do budowy budynków. Ludność z Harappa przybyła zatem do Shortugai w celu kupowania lapis lazuli. Kolonia została założona około 2000 roku p.n.e. Tepe Fullol (Khush Tepe) jest miejscem znalezienia skarbu złożonego z kilkunastu naczyń złotych i naczyń srebrnych reprezentujących style charakterystyczne dla Wyżyny Irańskiej. 17

18 6.5 Architektura Gonur Depe Odkrycie Gonur Depe zostało dokonane przez Wiktora Sarianidiego. Gonur pochodzi z drugiej połowy III tysiąclecia p.n.e. Sarianidi uznał, że Gonur było stolicą państwa. Cytadela znajdowała się w centralnej części. Otoczona była murem na planie trapezu. Otoczona była świątyniami i budynkami kultowymi. Datowana jest na lata p.n.e. Była to siedziba władcy kapłana. W pałacu znajdowały się drewniane kolumny i drewniany strop. W największych, dekorowanych pomieszczeniach znajdowany się nisze ścienne. Gruby mur posiadał liczne baszty. Do cytadeli prowadziły cztery identyczne wejścia. W korytarzu przy murze wkopywane były naczynia. Świątynia Ognia zawierała cztery ołtarze i dwa pojemniki na popiół. Świątynia Ofiar znajdowała się na południe od cytadeli. W jej obrębie znajdowały się okrągłe pomieszczenia. W skład kompleksu wchodziło Królewskie Sanktuarium, Świątynia Wspólnych Posiłków. W tej świątyni znajdowało się duże nawarstwienie popiołów. Sarianidi uważał, że pieczono tam mięso i spożywano je rytualnie. Świątynia Solarna również posiadała okrągłe piece. Świątynia Haomy była niewielkim budynkiem składającym się z ośmiu pomieszczeń. Świątynia Wody znajdowała się w pobliżu zbiorników wodnych znajdujących się w południowej części stanowiska. Niektórzy uważają, że budynki domniemanej świątyni mogły być w rzeczywistości rzemieślniczymi warsztatami metalurgicznymi. Zbiorniki wodne mogły być naturalnymi zagłębieniami. W ich obrębie znajdowała się rura, co świadczy o intencjonalnym skanalizowaniu przepływu wody. Sarianidi uważał większość zabudowy Gonur za świątynię. Gonur jest największym z przebadanym dotychczas stanowisk w delcie Murgabu. Wąskie, długie cele znalezione w Gonur występują na większości stanowisk w Margianie. Ich funkcja jest nieznana. Nie udało się niezależnie przebadać podobnych konstrukcji na innym stanowisku. Na Bliskim Wschodzie w neolicie powstawały podobne konstrukcje, które interpretowano jako konstrukcje do suszenia mięsa. 6.6 Togolok Togolok jest położone w pobliżu Gonur Depe, 17 km na południe od Gonur, w delcie Murgabu. Stanowisko było badane przez Wiktora Sarianidiego. Togolok jest zespołem 24 stanowisk ufortyfikowanych. Togolok 21 wyróżnia się charakterystycznym murem z basztami na narożnikach i na ścianach południkowych. Wewnątrz murów znajdowało się około 30 pomieszczeń. Mury wytyczały prostokąt o wymiarach 52 na 62 metry. Za potężnymi, 3-metrowymi murami, znajdowały się dwie pozostałe linie murów o mniejszej grubości. Togolok 21 było interpretowane przez Sarianidiego jako zespół świątynny. Uznawał, że pomieszczenia były połączone korytarzami ceremonialnymi. Ściany pomieszczeń tynkowane były na biało, a biały jest świętym kolorem zoroastryzmu. Na stanowisku znaleziono naczynia ceramiczne kultowe z figurkami doklejonymi do ich wylewu w postaci fryzu. Figurki przedstawiają ludzi i zwierzęta. Do wnętrza naczynia i po zewnętrznych ściankach od wylewu schodzą węże. Figurki doklejone do wylewów naczynia nazywane są figurkami baktryjskimi, gdyż podobne figurki przyklejane do wylewów naczyń 18

19 występowały także w Baktrii. Figurki i towarzyszące im naczynia z Togolok wyprodukowane jednak w Margianie. Na stanowisku Togolok 21 znaleziono kolumienki, a także przedmioty przypominające jajeczniki o nieznanym przeznaczeniu, rurki kościane, które mogły służyć do wciągania substancji narkotycznych. Na stanowisku znaleziono też pieczęcie oraz zabytki przypominające przedstawienie góry z wężami. Na pieczęciach występują ludzie, zwierzęta oraz ludzie przebrani za zwierzęta. Przedstawione mogą zostać praktyki szamańskie. Praktyki szamańskie istniały w Azji Środkowej do niedawna. Znaleziono pozostałości maku, który był stosowany jako środek odurzający. Togolok było zamieszkane przez ludność rolniczą. Fortyfikacje świadczą o tym, że region był niespokojny. Tymczasem żołnierzom podaje się środki odurzające, aby zapobiec buntom. Togolok 21 jest centralną fortecą, wokół której znajdowały się inne zabudowania, które nie zostały dokładnie przebadane przez Sarinidiego. Jeśli wokół osady znajdowało się miasto, można założyć, że w fortecy mieszkał przywódca, zaś wokół znajdowały się osiedla mieszkalne dla reszty ludności. Nie jest znana stratygrafia stanowiska, ani planigrafia znalezionych na nim zabytków. Obecnie misja włoska rozpoczęła wykopaliska w Togolok 24. Nazwa Togolok pochodzi od nazwy znacznie późniejszej, okolicznej studni. 6.7 Fortyfikacje Altyn Depe We wschodniej części Wzgórza Murowego znaleziono mur obwodowy. W dzielnicy rzemieślników znajdowały się pogrubione ściany mieszkań tylko od zewnętrznej strony. W wykopie 5 znaleziono wielopokojowe domu posadowione na masywnych fundamentach. Poniżej znajdowały się pozostałości baszty, która najpierw była półokrągła, a następnie prostokątna. Baszty wzmacniały konstrukcję muru obronnego, do którego były dobudowane. Mogły być puste lub pełne w środku. Do muru dobudowywane były także prostokątne pylony wzmacniające konstrukcję. Na obszar stanowiska prowadziła brama wjazdowa otoczona prostokątnymi wieżami. Ulica podzielona była murkami na część środkową szerszą oraz boczne węższe. Być może środkowa część była przeznaczona dla pojazdów kołowych ciągniętych przez wielbłądy, a boczne dla pieszych. Bardziej prawdopodobne jest, że mury miały utrudniać dostęp do wnętrza miasta przez szeroką bramę. Brama mogła być zamykana drewnianymi wrotami, nie zachowały się jednak po nich żadne pozostałości. Podobny podział wjazdu znaleziono w Hasanlu w Iranie, ale tam wjazd ten pochodzi z roku około p.n.e. Nie wiadomo, ile bram prowadziło do wnętrza Altyn Depe w czasie funkcjonowania. Inne bramy nie zostały odkopane, nie jest więc znana ich lokalizacja. Mur miejski może pełnić funkcję obronną, ale też symbolicznie zamykać przestrzeń miejską, świadczyć o jego majętności i potędze. W pobliżu murów znaleziono kulki wykorzystywane do procy. Nie wiadomo, jak wyglądały górne partie murów miejskich. Zakłada się, że gęstość zaludnienia w osadach miejskich wynosiła około osób/ha. W skład jednej rodziny wchodziło 6-7 osób. W skład rodziny mogła wchodzić rodzina podstawowa lub też rodzina rozszerzona. 19