DOKUMENTACJA Z BADAŃ KONSERWATORSKICH BADANIA STRATYGRAFICZNE ELEWACJI, PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH DETALU SZTUKATORSKIEGO PRUSICE, UL. WROCŁAWSKA 1 AUTOR BADAŃ: mgr Agnieszka Witkowska AUTOR DOKUMENTACJI : mgr Agnieszka Witkowska WROCŁAW, MAJ 2014 DZIEŁO KONSERWATORSKIE I DOKUMENTACJA CHRONIONE PRAWEM AUTORSKIM
SPIS ZAWARTOŚCI DOKUMENTACJI: strona SPIS ZAWARTOŚCI DOKUMENTACJI 1 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. KARTA TYTUŁOWA A. Identyfikacja obiektu B. Dane dotyczące prac badawczo-poszukiwawczych C. Dane dotyczące dokumentacji PODSTAWA OPRACOWANIA PRZEDMIOT I CELE OPRACOWANIA 3.1. Przedmiot badań 3.2. Cel i zakres badań konserwatorskich STAN ZACHOWANIA OBIEKTU PRZEBIEG I WYNIKI PRAC BADAWCZYCH 5.1. Przebieg prac 5.2. Miejsca pobrania próbek 5.3. Omówienie wyników badań WNIOSKI I ZALECENIA KONSERWATORSKIE PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH DETALU SZTUKATORSKIEGO 1 1 1 1 2 2 2 2 3 3 3 4 6 10 10 DOKUMENTACJA FOTOGRAFICZNA 1. KARTA TYTUŁOWA A. IDENTYFIKACJA OBIEKTU NR REJESTRU ZABYTKÓW: brak, obiekt w strefie ochrony konserwatorskiej. RODZAJ: Budynek wolnostojący, murowany, tynkowany z detalem sztukatorskim ciągnionych profili w zaprawie wapiennej i wapienno-cementowej, odlewy gipsowe; całość malowana AUTOR projektu: - DATOWANIE: 2 poł. XIX wieku LOKALIZACJA: WŁAŚCICIEL/UŻYTKOWNIK: POCZTA POLSKA S.A., Pion Infrastruktury Obszar Operacyjny ds. Nieruchomości we Wrocławiu. Ul. Awicenny 21; 50-900 Wrocław B. DANE DOTYCZĄCE PRAC BADAWCZO-POSZUKIWAWCZYCH ZLECENIODAWCA: BIURO PROJEKTOWO-BADAWCZE Czajkowska Agnieszka; ul. Kazimierza Wielkiego 29a; 50-077 Wrocław. CZAS TRWANIA PRAC: kwiecień 2014 r. C. DANE DOTYCZĄCE DOKUMENTACJI Dokumentacja opisowa i rysunkowa, ilość stron A4-11 Dokumentacja fotograficzna, odbitki barwne 10x15 cm 32 szt. Autor fotografii mgr Agnieszka Witkowska Autor dokumentacji - mgr Agnieszka Witkowska Data i miejsce wykonania dokumentacji - Wrocław, maj 2014 r. 1
2. PODSTAWA OPRACOWANIA Podstawą opracowania są: - Zlecenie wystawione przez BIURO PROJEKTOWO-BADAWCZE Czajkowska Agnieszka; Wrocław. - Odkrywki wykonane na elewacji frontowej budynku oraz analiza makro i mikroskopowa pobranych próbek. 3. PRZEDMIOT I CELE OPRACOWANIA 3.1. Przedmiot badań Przedmiotem badań jest elewacja frontowa, północna kamienicy w zwartej zabudowie strefy staromiejskiej Rynku w Prusicach przy ul. Wrocławskiej 1 Elewacja trójkondygnacyjna, podpiwniczona, czteroosiowa. Parter czteroosiowy na pasie cokołowym w którym umieszczone otwory okien piwnicznych. W miejscu okna piwnicznego skrajnego zachodniego umieszczono dwa granitowe stopnie schodów drzwi wejściowych do budynku. Elewacja parteru pokryta tynkami boniowanymi z otworami okiennymi i drzwiowym o wykroju wydłużonego prostokąta górą zamkniętego półkoliście. Ościeża tynkowane, gładka rama wyróżnia się jako pas cofnięty w stosunku do płaszczyzny boniowania. Powyżej linii okien prostokątne, gładkie pole tynku w profilowanej ramie sztukatorskiej (profil ciągniony w tynku) długości niemal całej elewacji. Parter wieńczy profilowany gzyms ciągniony w tynku będący jednocześnie gzymsem parapetowym dla prostokątnych okien drugiej kondygnacji. Otwory okienne obramione profilowaną listwą dobijającą do parapetu. Nad każdym oknem trójkątny naczółek wsparty na konsolach. Pod naczółkiem medalion w kształcie muszli na wolutach. Wokół również aplikacje rzeźbiarskie gałązek z liśćmi W medalionie płaskorzeźbiony portret kobiecy. Dekoracja składa się z profili ciągnionych w zaprawie wapiennej uzupełnionych odlewami z z masy gipsowej. Powyżej okna trzeciej kondygnacji prostokątne, pozbawione dekoracji sztukatorskiej. Pod parapetem odcinek profilu sztukatorskiego. Tynk kondygnacji drugiej i trzeciej gładki. Całość wieńczy profilowany gzyms koronujący wsparty na konsolkach. Wszystkie elementy wystroju elewacji malowane. 3.2. Cel i zakres badań konserwatorskich Badania stratygraficzne tynków podjęto w celu określenia pierwotnej kolorystyki elewacji do celów projektowych planowanego remontu. Zakres badań obejmował wszystkie elementy wystroju architektonicznego elewacji frontowej - Rozmieszczenie miejsc pobrania próbek przedstawiono graficznie w punkcie 5.2. dokumentacji. 2
4. STAN ZACHOWANIA OBIEKTU Kamienica usytuowana jest przy chodniku i ulicy z ruchu kołowym. Narażona jest na oddziaływanie zanieczyszczeń atmosfery miejskiej oraz drgania podłoża wywołane ruchem samochodów dostawczych. Okna II i III kondygnacji współczesne. Stolarka parteru po gruntownym remoncie. Dwa okna piwniczne zasłonięte arkuszem blachy. W miejscu otworu trzeciej osi wtórny tynk Elewacja wielokrotnie malowana, obecnie tynki i farby elewacyjne złuszczają się, są miejscami wypłukane. W strefie cokołu i częściowo parteru na powierzchni widoczne są wysolenia i zniszczenia spowodowane szkodliwym działaniem wody i soli rozpuszczalnych w wodzie. Elementy dekoracyjne profile sztukatorskie i aplikacje gipsowe zdeformowane powłokami wtórnymi. Gzyms koronujący został uproszczony, co ujawniono w trakcie badań. Na całości obserwuje się piaskowanie tynków oraz złuszczanie się wtórnych tynków i powłok malarskich. W bardzo złym stanie są tynki i podłoże gzymsu koronującego, spowodowane okresowym zamakaniem elementu. Odlewy gipsowe zachowane są generalnie w dobrym stanie, jednak stalowe bolce montażowe pokrywają produkty korozji powodujące przebarwienia i spękania masy sztukatorskiej Rysunek detali jest zniekształcony grubą warstwą wtórnych szpachli i powłok malarskich. Powłoki malarskie pierwszych faz chronologicznym o tłustym spoiwie są ściśle zespolone, tworzą śliską, uszczelniająca warstwę powierzchniową. Powłoka uległa drobnym spękaniom charakterystycznym dla starzejących się powłok olejnych. Kolor w wyniku procesów starzeniowych nie odzwierciedla na wielu płaszczyznach koloru pierwotnego. Kolejne warstwy wtórne to kruche warstwy tynków oraz współczesnych farb emulsyjnych, które w dużym stopniu utraciły przyczepność do wcześniejszych powłok malarskich. Na parterze dodano liczne tabliczki informacyjne i elementy instalacji elektrycznych, kabli telefonicznych, alarmów itp. 5. PRZEBIEG I WYNIKI PRAC BADAWCZYCH 5.1. Przebieg prac Wykonano badanie układu warstw malarskich i tynkarskich na ścianach oraz elementach architektonicznych elewacji północnej kamienicy. W trakcie wykonywania odkrywek sondażowych na obecność historycznych tynków i malarskich powłok elewacyjnych odsłonięto relikty dekoracji sztukatorskich pod gzymsem koronującym. Pobrano 17 próbek, które oglądano w świetle dziennym i sztucznym makroskopowo rozwarstwienie z odsłonięciem kolejnych warstw technologicznych i w powiększeniu od 16x do 32x pod mikroskopem stereoskopowym. Wyniki badań omówiono i przedstawiono poniżej dla grup próbek, ilustrując je przykładowymi zdjęciami makro widoku przez okular mikroskopu stereoskopowego. Nie ustalano kolorystyki pola informacyjnego na parterze elewacji, gdzie kilkukrotnie malowano napisy informacyjne. W najstarszych warstwach było to jasne (niemal białe) pole z ciemnymi graficznie malowanymi literami. 3
5.2. Miejsca pobrania próbek 1-11 12 15 13 14 17 16 Rys. 1 Elewacja frontowa, widok ogólny - oznaczenie miejsc pobrania próbek. 4
2 3 5 1 4 6 10 9 7 8 11 Rys. 2 Elewacja frontowa, fragment, detal rys. 1 - oznaczenie miejsc pobrania próbek. 5
5.3. Omówienie wyników badań W trakcie badań ustalono, że znakomita większość detalu w objętej badaniami strefie pochodzi z pierwszego wystroju elewacji. Ustalono że w trakcie ostatniego remontu uproszczono detal dekoracyjny zwieńczenia elewacji likwidując fryz kostkowy pod konsolami gzymsu koronującego zamykając płaszczyznę skośną płaszczyzną. Uproszczono ponadto profil spłaszczonej simy gzymsu (miejsce pobrania próbek nr 2). W trakcie badań wyodrębniono IV fazy chronologiczne. Odcienie barwne warstw malarskich porównano do wzornika farb firmy Caparol CAPAROL 3D+ Ustalono, że dwie pierwsze fazy chronologiczne wykonano w zbliżonej kolorystyce w odcieniach piaskowego ugru, w fazie drugiej o odcieniu chłodniejszym. Stosowano farby tłuste emulsyjne. Stwierdzono, że powłoki malarskie wykazują dużą wrażliwość na działanie otoczenia. Na jednolitych powierzchniach występuj nieregularne przebarwienia w odcieniach jaśniejszym i ciemniejszym danego koloru. Ustalono, że na płaszczyznach narażonych na bezpośrednie oddziaływanie promieni słonecznych odcień jest zdecydowanie jaśniejszy, natomiast na płaszczyznach zasłoniętych wtórnymi warstwami tynków i farb odcień powłoki malarskiej jest znacznie ciemniejszy (fot.21). W podanym niżej zestawieniu tabelarycznym podano odniesienie do ciemniejszych odcieni. I FAZA CHRONOLOGICZNA Mur ceglany tynkowano zaprawą wapienną, w której wyprowadzono profile dekoracji architektonicznej metodą ciągnienia na murze. Montowano detale dekoracji rzeźbiarskiej konsole gzymsu koronującego, naczółków nad oknami II kondygnacji, klucze nad oknami I kondygnacji, a następnie malowano całość farbami o tłustym spoiwie (kazeinowo-olejnym?) w odcieniu ugru (Malrill 75). Nie stwierdzono zróżnicowania w kolorze tynków i detalu sztukatorskiego. Można przyjąć, że tynki strefy cokołowej mogły być malowane w odcieniu ciemniejszym. Faktura tynków gładka z czytelną warstwą gładzi wyrównującej. II Faza chronologiczna Całość malowano w podobnej dyspozycji, farbami o podobnym spoiwie. Odcień farby o zbliżonym nasyceniu lecz odcieniu chłodniejszym. Wprowadzano drobne korekty cienką warstwą szpachli. Ramę płyciny dla napisów w parterze elewacji malowano w odcieniu ciemnym zielonym. III Faza chronologiczna Wykonano drobne naprawy tynków, całość malowano w jasnym odcieniu szaroniebieskim farbą emulsyjną. (2. Poł. XX w.) IV Faza chronologiczna Dokonano zmian w strefie gzymsu koronującego. Wymieniono większość tynków, uproszczono profilowanie, skuto powierzchnię zapewne bardzo zniszczonego fryzu kostkowego upraszczając formę do skośnej płaszczyzny kryjącej w sobie również profile wyprowadzone pomiędzy fryzem a konsolami). Całość malowano farbami emulsyjnymi w kolorystyce szaroniebieskiej z białymi detalami sztukatorskimi i wielobarwną dekoracją w okien II kondygnacji. 6
Nr Warstwy Faza chronologiczna BADANIA STRATYGRAFICZNE ELEWACJI, PROGRAM KONSERWACJI DETALU SZTUKATORSKIEGO Tab. Zbiorcze zestawienie warstw technologicznych Oznaczenie graficzne warstwy Charakterystyka warstwy 10 Szaroniebieski / wielobarwne wymalowania dekoracji naczółków okien II kondygnacji. Farba emulsyjna 10 Biały farba emulsyjna IV 9 Tynk cementowo-wapienny 8 7 Biały, podkład 6 5 Szaroniebieski, farba emulsyjna Saphir 30 Niebiesko-zielony ciemny, warstwa malarska (rama wokół pola szyldu informacyjnego, parter) Malachit 40 / Oase70 Ugier piaskowy Palazzo 255, warstwa malarska W cokole odcień ciemniejszy Palazzo 245, 4 Beżowy podkład malarski III II 3 Ugier piaskowy Marill 75 tłusta farba elewacyjna. W cokole odcień ciemniejszy Onyx 155, 2 Aplikacje gipsowe, odlew Gładź tynkarska Tynk wapienny. Profile sztukatorskie I 1 Mur ceglany 7
Próbka nr 6 Niebieskoszary - warstwa malarska - Beżowy, piaskowy warstwa malarska Jasny kremowy podkład gruntujący - Beżowy, piaskowy - warstwa malarska Gładź tynkarska tynk wapienny Próbka nr 13 Szary- warstwa malarska - Biały warstwa malarska - Niebieskoszary - warstwa malarska - Beżowy, piaskowy warstwa malarska - Beżowy, piaskowy - warstwa malarska Gładź tynkarska tynk wapienny 8
Próbka nr 17 Biały - warstwa malarska Szpachla tynkarska - Biały warstwa malarska Szpachla tynkarska - Niebieskoszary - warstwa malarska Szpachla tynkarska - Beżowy, piaskowy warstwa malarska - Beżowy, piaskowy - warstwa malarska Gips masa sztukatorska Próbka nr 9 - Niebieskoszary - warstwa malarska Szpachla tynkarska - Beżowy, piaskowy warstwa malarska - Beżowy, piaskowy - warstwa malarska Gips masa sztukatorska 9
6. WNIOSKI I ZALECENIA KONSERWATORSKIE W trakcie badań określono kolorystykę pierwszej fazy chronologicznej, utrzymanej w odcieniu piaskowego ugru jednolitego dla całej elewacji. Strefa parteru mogła być malowana w odcieniu ciemniejszym. Obecny wygląd budynku nie oddaje w pełni pierwotnego jej wyglądu, z powodu uproszczeń w strefie zwieńczenia elewacji. Zaleca się usunięcie tynków wtórnych i wtórnych nawarstwień na tynkach historycznych i po wykonaniu niezbędnych napraw, przywrócenie pierwotnych form wszystkich elementów wystroju i kolorystyki zgodnej z wynikami badań dla I fazy chronologicznej. W trakcie prac należy ocenić, czy nie występują relikty innych, usuniętych wtórnie elementów wystroju, dążyć do ich odtworzenia. Prace remontowo budowlane powinny być prowadzone pod nadzorem konserwatorskim. Zaleca się stosowanie najwyższej jakości tynków wapiennych oraz farb silikatowych lub silikonowych. 7. PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH DETALU SZTUKATORSKIEGO Profile sztukatorskie wykonane w zaprawie wapiennej w technice narzutu i ciągnienia szablonu: - wszystkie profile gzymsów, boniowania, obramień okiennych, parapetów; - gzyms kostkowy 1. Powierzchnię oczyścić z nawarstwień wtórnych 2. Usunąć fragmenty spęcherzone, rozwarstwione, zasolone oraz pozbawione warstwy powierzchniowej. 3. Ustalić właściwy rysunek profilu, przygotować szablon z blachy. 4. Osłabione tynki wzmocnić właściwymi gruntami. UWAGA preparat wprowadzać pod powierzchnię pokrytą powłokami malarskim, które ze względu na swoją budowę mogą izolować tynk przed wnikaniem preparatów, w substancja czynna pozostała na powierzchni może stworzyć szklistą warstwę, szkodliwą dla trwałości tynków. 5. Uzupełnić ubytki zaprawą wapienną w technice oryginału. 6. Powierzchnię malować zgodnie z technologia przyjętą dla tynków elewacji. Aplikacje gipsowe: - konsole odlew pusty - pola dekoracyjne pod naczółkiem okien II kondygnacji, konsole wpierające naczółek - dekoracja w kluczu okien parteru. 1. Powierzchnie wstępnie oczyścić z nawarstwień i zabrudzeń. 2. Odsłonić korodujące stalowe elementy montażowe, miejsca połączeń odlewów między sobą i połączeń z tynkami elewacji 3. Wytypować elementy wymagające demontażu ze względów stabilności elementów mocujących lub bardzo złego stanu zachowania podłoża (dotyczy przede wszystkim konsoli pod gzymsem koronującym) 4. Powierzchnie oczyścić z nawarstwień skalpelami, stosując pasty spulchniające powłoki malarskie (wytypować metodą prób na elewacji). Po zakończeniu oczyszczania usunąć dokładnie pozostałości substancji czynnej i naruszonych powłok. 10
5. Wykonać odlewy brakujących konsoli pod gzymsem koronującym z formy zdjętej z odczyszczonej i wycyzelowanej konsoli oryginalnej. 6. Odsłonięte stalowe haki montażowe oczyścić z produktów korozji mechanicznie, zabezpieczyć antykorozyjnie (np. minia i farba nawierzchniowa, kolorystyka dowolna, powłoka epoksydowa itp.). 7. Powierzchnię cyzelować 8. Ubytki uzupełniać masa gipsową z najwyższej jakości gipsów sztukatorskich 9. Elementy zdemontowane i rekonstrukcje montować na elewacji stosując pręty ze stali nierdzewnej) 10. Powierzchnie malować uwzględniając konieczność dodatkowego zabezpieczenia elementów przed działaniem wody. Stosować się do zaleceń producentów farb elewacyjnych. 11
FOT. 1 Elewacja frontowa, północna, widok ogólny FOT. 2 Elewacja północna, gzyms koronujący, fragment. 12
FOT. 3, 4 - Elewacja północna, gzyms koronujący, fragment. 13
FOT. 5 - Elewacja północna, fragment. FOT. 6 - Elewacja północna, gzyms koronujący, fragment. Miejsce pobrania próbki 2, 3. Profil zniekształcony wtórnym tynkiem. 14
FOT. 7 - Elewacja północna, odkrywka w obrębie zwieńczenia - profil pod gzymsem konsolkowym. Odsłonięto fragment listwy dekoracyjnej gzymsu kostkowego (?) oraz profili ciągnionych, fragment. FOT. 8 - Elewacja północna, zwieńczenie, fragment. Miejsce pobrania próbki nr 6 15
FOT. 9 - Elewacja północna, strefa zwieńczenia elewacji, fragment. Widok ogólny na odkrywki FOT. 10 - Elewacja północna, fragment. Tynki wokół okna III kondygnacji. 16
FOT. 11 - Elewacja północna, profil parapetu pod oknem III kondygnacji, widok ogólny od dołu. FOT. 12 - Elewacja północna, profil parapetu pod oknem III kondygnacji, Miejsce pobrania próbki nr 10 17
FOT. 13 - Elewacja północna, fragment spęcherzenia tynków III kondygnacji, FOT. 14 - Elewacja północna, dekoracja sztukatorska nadproża i naczółka okna II kondygnacji, 18
FOT. 15 - Elewacja północna, dekoracja sztukatorska nadproża i naczółka okna II kondygnacji, widok z boku. FOT. 16 - Elewacja północna, dekoracja sztukatorska nadproża i naczółka okna II kondygnacji, stan po wykonaniu badań. 19
FOT. 17 - Elewacja północna, dekoracja sztukatorska nadproża i naczółka okna II kondygnacji, miejsce pobrania próbki nr 7. FOT. 18 - Elewacja północna, dekoracja sztukatorska nadproża i naczółka okna II kondygnacji, fragment. 20
FOT. 19, 20 - Elewacja północna, dekoracja sztukatorska nadproża i naczółka okna II kondygnacji, Miejsce pobrania próbki nr 9. 21
FOT. 21- Elewacja północna, dekoracja sztukatorska nadproża i naczółka okna II kondygnacji, fragment. FOT. 22 - Elewacja północna, dekoracja sztukatorska nadproża i naczółka okna II kondygnacji, Miejsce pobrania próbki nr 9. 22
FOT. 23, 24 - Elewacja północna, dekoracja sztukatorska nadproża i naczółka okna II kondygnacji, fragment. 23
FOT. 25 - Elewacja północna, profil obramienia okna II kondygnacji, fragment. FOT. 26 - Elewacja północna, profil gzymsu parapetowego okna II kondygnacji, fragment. Miejsce pobrania próbki nr 12. 24
FOT. 27 - Elewacja północna, dekoracja sztukatorska klucza w nadprożu okna I kondygnacji, fragment. FOT. 28 - Elewacja północna, dekoracja sztukatorska okna I kondygnacji, fragment. Miejsce pobrania próbki nr 16. 25
FOT. 29 - Elewacja północna, Pole między kondygnacjami I i II, fragment. Widoczne warstwy kolejnych napisów informacyjnych. FOT. 30 - Elewacja północna, fragment strefy cokołowej. 26
FOT. 31 - Elewacja północna, fragment strefy cokołowej. FOT. 32 - Elewacja północna, drzwi wejściowe. 27